Młoda Polska. Izabella Kaluta. „ONA - SZTUKA” Funkcje postaci kobiecych w Próchnie Wacława Berenta - streszczenie.
Ignacy Matuszewski, ówczesny krytyk, zauważa nowy fenomen kobiecego czytelnictwa, który wg niego obniża poziom życia umysłowego. Tradycyjny sposób odczytywania Próchna jako wielkiego dyskursu o Artyście wyznacza bohaterkom tego tekstu miejsce na jego marginesie. Yvetta Guilbert czy Hilda Hertestein należą w powieści do świata twórców, funkcjonują w tekście jednak na nieco innych zasadach niż główni protagoniści. To mężczyźni dyskutują o sztuce, życiu, kobietach, miłości. Tylko mężczyźni-artyści są głównymi bohaterami Próchna.
Zofia Nałkowska trafnie zdiagnozowała, że sednem powieści jest modernistyczna miłość i kobiety właśnie. Elina Dąbrowa-Dąbrowska w lwowskim, feministycznym „Nowym Słowie” dostrzega specyficzną funkcję kobiet:
-> Hilda to synonim sztuki;
-> Zosia - symbol życia.
Zawsze, kiedy spotka się dwu męskich bohaterów, jednym z punktów rozmowy staje się wymiana opinii na temat kobiet. Wg starego Borowskiego kobieta, to wampir, który pozbawia mężczyzn sił witalnych i twórczych. Reszta bohaterów myśli podobnie. Muller identyfikuje kobiety z naturą, porównując je do żuków, które „składają najpłodniejsze nasiona w to, co próchnieje i gnije”. W dekadenckim Próchnie natura ma nacechowanie negatywne (natura = dzika, mroczna siła).
Wszyscy mężczyźni wyrażają się o kobietach fatalnie, wszyscy z ich powodu głęboko cierpią. Rolą kobiety jest rozbudzenie „czuciowości” artysty, z czego ten, przetwarzając ból w sztukę, czyni użytek. Dla Borowskiego matka jest „sfinksem życia”. Sfinks, pół-kobieta i pół-zwierzę, symbol kobiecości posiadającej klucze do tajemnicy życia, stawia mitycznemu Edypowi pytanie, które zmusza go do rozwiązania zagadki ludzkiej egzystencji. Borowski cierpi na kompleks Edypa: kocha matkę, do ojca czuje niechęć. Kiedy jego ojciec zaczyna interesować się synem i rozdziela go od matki, przy której młody Borowski czuł się bezpiecznie, dokonuje symbolicznej kastracji. W ten sposób syn może wkroczyć w dorosłe życie, w świat kultury, cywilizacji i modernistycznych cierpień. Dopiero teraz następuje pierwsza zasadnicza rozmowa obu Borowskich. Od teraz identyfikuje się z ojcem całkowicie: postanawia zostać aktorem, a jego żoną będzie kobieta uderzająco podobna do matki.
W powieści postać matki oznacza Naturę; postać ojca - Kulturę. Przejście od Natury do Kultury jest możliwe właśnie dzięki zakazowi incestu, który w Próchnie pełni niebagatelną rolę.
Borowski myśli o kobietach w dwojaki sposób:
teoretycznie - idealizuje kobiety;
praktycznie - traktuje kobiety fatalnie (w kochance-aktorce widzi tylko płeć; żona jest tylko uosobieniem cech kobiecych).
Kobieta przedstawia dla niego wartość, kiedy przestaje być kobietą, kiedy staje się śmiercią.
Zosia Borowska, śliczny dzieciak o złotych włosach kojarzy się początkowo z wcieleniem kobiecej niewinności i czystości. Jej portret stanowi odbicie obrazu matki Borowskiego, który jednocześnie nie potrafi żyć ani z nią, ani bez niej, jakby Zosia, choć bierna „rzuciła na niego [swój] urok”. Zosia jest w gruncie rzeczy postacią nieoznaczoną, może grać każdą rolę, zależnie od projekcji pragnień swych partnerów. Jest znakiem erotyzmu, kobiecości w ogóle, bowiem największą jej bronią jest wdzięk, którym zniewala mężczyzn. Niewinna Zosia działa na nich jakby była ucieleśnieniem „kobiecej siły fatalnej”. Jej niewinność i niewzruszona cnota budzą wrażenie obcowania z czymś nieosiągalnym, świętym.
Faktyczną femme fatale jest jednak piosenkarka kabaretowa, Yvetta Guilbert. Ubiera się ona na czarno przywodząc na myśl modliszkę - wielu mężczyzn popełniło dla niej samobójstwo. Yvetta przypomina biblijną Salome, która miała tańczyć na uczcie przed swym ojczymem. Herod, zachwycony jej wdziękiem, obiecał spełnić każde życzenie córki. Salome, za namową matki, zażądała głowy Jana Chrzciciela. Sztuka bohaterki Próchna budzi w publiczności zachwyt podobny temu, który wzbudził u tetrarchy i jego dworu taniec córki Herodiady.
Jednak kobieta, która otwarcie wykorzystuje swą seksualność jako prostytutka, wcale nie budzi przerażenia. Lilith (por. biblijna Lilith) może być synonimem artysty - ona kupczy swoim ciałem, on zaś duszą.
W części trzeciej pojawia się „zapomniana siostra” Hertensteina - Hilda, która stanowi lepszą połowę brata. Rodzeństwo połączy radykalna forma incestu. Kochanka-siostra jest znakiem miłości doskonałej, niemożliwej w założeniu. Jeśli dekadent może pragnąć uczucia, to tylko takiego: absolutnego, lekceważącego społeczno-obyczajowe normy i konwenanse. Jednak z jakiegoś powodu Hertenstein, skończony dekadent, cofa się przed takim wyborem. Dlaczego? Ponieważ to właśnie niespełnienie, tęsknota za Hildą-Salome jest tym uczuciem, które pozwala mu być twórcą prawdziwym, twórcą sztuki absolutnej.
O Hildzie mówi się kilkakrotnie „ONA - sztuka”. Problemu „kobiety i sztuki” dotyczą dwa przywoływane w Próchnie teksty o artyście: dramat Turkuła Przeznaczenie i średniowieczna legenda O księżniczce Bratumile, witeziu Niezamyślu i świętym Jacławie.
-> z utworu Turkuła płynie wniosek, że artysta w imię sztuki ma obowiązek zrezygnować z kobiety, gdyż ta, ograniczając jego twórczą swobodę, pozbawia go artystycznych zdolności;
-> w paraboli „o Bratumile” sztuka powstaje za sprawą wpływu i natchnienia kobiety, artysta to układający pieśń na cześć swej wybraki trubadur.
W przypadku obu bohaterów kobiety będące ich natchnieniem (Hilda dla Hertensteina i matka dla Borowskiego) są dla nich nieosiągalne, bo objęte zakazem incestu.
Zarówno Hilda jak i Yvetta wykorzystują własne ciała jako instrumenty. Zła reputacja Yvetty działa na publiczność jak magnes.
Obraz kobiecości wyłaniający się z Próchna wyznaczany jest przez skrajności: z jednej strony kobieta widziana jest tutaj jako Madonna, święta, pośredniczka miedzy człowiekiem a Absolutem; ze strony drugiej - jako Salome-modliszka-wampir wciela najciemniejsze instynkty ludzkości.
W powieści kobiety nigdy ze sobą nie rozmawiają - są właściwie funkcjami pragnień i wyobrażeń mężczyzn. Zosia np. tak długo będzie wampirem, jak długo w tej roli będzie chciał ją widzieć jej mąż.
Kobiety przedstawiane są z wyglądu (Zosia - ładna, Yvetta - brzydka), natomiast mężczyźni - z ducha i intelektu, prawie w ogóle - z wyglądu.
Schemat obrazowania kobiet:
włosy długie:
-> Zosia-niewiniątko - złota fala;
-> Yvetta-wamp - brunetka;
-> niezwykła Hilda - kolor mahoniowy;
przepastne oczy;
uśmiech, w którym objawia się dusza - wzgardliwy i lubieżny lub zagadkowy i romantyczny;
ręce: połyskliwe, długie i białe jak śnieg.
Obdarzone magiczną siłą włosy, oczy i usta zyskują rangę symbolicznych znaków kobiecości, które w symbolice marzenia sennego pojawiają się jako znaki seksualne.
Kobiety umieszczone jakby na obrzeżach świata powieściowego determinują jednak działania mężczyzn, od kobiet zależą wybory bohaterów. Może celowo zajmują obrzeża uniwersum powieściowego? Można je wtedy postrzegać jako strażniczki granicy - kobiety wyznaczają kres tego świata lub rozdzielają to, co znane, od tego, co przerażające, bo nieznane. Kobiety w Próchnie stoją na straży królestwa „chuci”.
„Kobiety fatalne” są tu, tradycyjnie, personifikacjami fatum natury, ale uosabiają także fatum sztuki. Yvetta, femme fatale w każdym calu, bywa też „czysta, dumna, karząca - jak sztuka”.
[by Szwati]