Kreteńska sztuka(sztuka minojska)
Sztuka kreteńska znana jest na świecie pod nazwą sztuki minojskiej. Nazwa ta pochodzi od króla Krety - Minosa. Rozpoczęła się 3000 r. p.n.e., czyli w epoce brązu, a człowiekiem, który ją odkrył, był Arthur Evans. Zazwyczaj rozkłada się ją na trzy fazy: wczesnokreteńską, zwaną też wczesnominojską, trwającą od 3000 r. p.n.e. do 2000 r. p.n.e., następnie - średniokreteńską, zwaną średniominojską, trwającą od 2000 r. p.n.e. do 16000 r. p.n.e., ostatnią fazą jest późnokreteńska, zwana późnominojską, trwającą od 1600 r. p.n.e. do 1100 r. p.n.e. Wszystkie te daty podaje się w zaokrągleniu, bo dokładne nie są znane.
Sztuka minojska zalicza się do kultury egejskiej i widać w niej wzajemne powiązania z kulturami innych krajów, znajdujących się nad Morzem Egejskim. Ponadto, nawiązuje ona także i do kultur starożytnych krajów na Wschodzie, jak również do Egiptu w czasach starożytnych. Okres wczesnominojski to głównie inspiracje czerpane ze Wschodu. Apogeum rozkwitu tejże sztuki przypada na okres środkowy. Wtedy to właśnie nastąpiła zmiana w kwestiach społecznych. Punktem wyjścia dla schyłku kultury minojskiej było odbudowywanie budowli władców po zagadkowych burzeniach pałaców. Prawdopodobnie około 1700 r. p.n.e. miało miejsce trzęsienie ziemi lub najazd wroga. Kolejne zburzenie nastąpiło w XIV wieku p.n.e., kiedy to Kreta została zajęta przez Achajów. Resztki sztuki kreteńskiej zachowały się jeszcze do najazdu Dorów w 1100 r. p.n.e. Niezależnie jednak od fazy, sztuka ta była uzależniona od władcy i religii.
Charakterystyka okresu wczesnokreteńskiego
Charakterystyczne dla tego okresu rozwoju sztuki były powstałe z takich surowców jak: kamień, glina, niekiedy kość słoniowa lub muszle, rzeźby ludzi. Ukazywane były one bardzo ogólnie, bez wgłębiania się w szczegóły. Dość wiarygodną teorią jest to, iż przedstawienia te wzorowane były na dużych figurach robionych z drewna cyprysowego. Za teorią tą stoi fakt, iż znalazła się część, zrobionej z brązu, fryzury jako brakujący fragment od drewnianej postaci.
Pozostałym i interesującym odkryciem jest rzeźba pochodząca z około 2400 r. p.n.e. Miejscem odnalezienia była miejscowość Myrtos. Rzeźba przedstawia naczynie mające kształt kobiety niosącej dzbanek. Ciekawie wykonany jest jej strój, mianowicie przywołuje skojarzenia z tkaniną o geometrycznych kształtach.
Na uwagę zasługują też różnego rodzaju zdobienia zrobione ze złota, dalej pieczęcie w kształcie cylindrycznym. Jako dodatek do nich, służyły bogate zdobienia o charakterze geometrycznym, głównie spiralnym. Zdobienia geometryczne, malowane w sposób prosty, były również i częścią składową ceramiki. Geometryczne figury były tak skomponowane, że jeszcze bardziej uwydatniały formę naczynia.
Jeśli chodzi o osadnictwo, to z biegiem lat ukształtował się określony sposób wznoszenia budowli, tzw. megaron. Budowle stały na planie prostokątnym, na podwyższeniu z kamienia, zwanym podmurówką. Jako budulec wykorzystywano suszoną cegłę. Dopiero z czasem zaczęto budować większe domy, składające się z kilku izb oraz stałego paleniska. Ściany malowano na czerwony tudzież brązowy kolor.
Charakterystyczny był pochówek umarłych. Początkowo robiono to w tzw. grobach lotosowych. Badacze znaleźli je w dolinie Messara, a pochodzą z 2300 - 2000 roku p.n.e. Dopiero później powstawały tzw. groby kopułowe .Nazwa pochodzi stąd, że pokryte były one kopułowym sklepieniem. Zanim weszło się do grobowca, trzeba było przejść przez dromos, czyli bogato zdobione wejście. Nad nim widniał trójkąt, mający za zadanie odciążanie. W takich grobach spoczywały całe rodziny, niekiedy bardzo liczne. Dodatkowym wyposażeniem był, poprzedzający grobowiec, ołtarz.
Charakterystyka okresu średniokreteńskiego i późnokreteńskiego
Architektura:
Na największą bodaj uwagę zasługują ogromne pałace, które zaczęły powstawać od około 2000 roku p.n.e. Do dzisiejszych czasów zachowały się cztery takie budowle, które znaleziono i opisano. Mieszczą się one w miastach: Knossos, Mallia, Fajstos, a także Zakro, gdzie znajduje się najmniejszy pałac. To właśnie w nich skupiało się życie wszelakiego rodzaju: dotyczące władzy, gospodarki, urzędowo - administracyjne oraz religijne. Mimo, iż budowle te poddawane były licznym przebudowom wynikłym tudzież z kaprysu władców, tudzież z konieczności spowodowanej zburzeniami, to jednak da się wymienić cechy wspólne. Jak na owe czasy pałace te posiadały zarówno kanalizację, jak i wodociągi. Składały się z bardzo wielu kondygnacji i były z daleka widoczne, gdyż do tego budowane były na górach i pagórkach. Tuż przed wejściem budowano bardzo okazałe schody, natomiast szereg równie okazałych kolumn wzmacniało płaskie stropy. W centrum znajdował się dziedziniec. Pierwsza kondygnacja miała charakter typowo gospodarczy, mieściła bowiem zapasy. Poza tym ciekawa jest jej zabudowa, bo pomieszczenia nie tylko były małe, ale i poprzeplatane szeregiem korytarzy. Wyższe kondygnacje niestety rzadko kiedy się zachowały do dzisiaj. Miały podobno charakter gospodarczo - produkcyjny. Można tam bowiem zobaczyć szczątki pomieszczeń do garncarstwa i kamieniarstwa. Ogólnie rzecz biorąc, to pomieszczenia na wyższych kondygnacjach były o wiele większe aniżeli na samym dole. Najbardziej okazały jest pałac w Knossos. Posiada on najbardziej bogato zdobione i ładnie prezentujące się sale, zwłaszcza na zachód od dziedzińca. Żadne tego typu budowle nie posiadły fortyfikacji. Wprawdzie położone są na planie prostokąta, ale szereg dobudowań i zmian architektonicznych sprawił, że nie posiadają one prostych linii. Nie zachowały się żadne malowidła, nawet fresków jest niewiele, a pochodzą przeważnie z dość późnego okresu. Najczęstszymi ozdobami, które przetrwały do dziś, są skrzyżowane topory wykonane z kamienia, a także rogi, odnoszące się do postaci bogów. Nieopodal pałacowych budynków znajdowały się piętrowe domy z balkonami dla dostojników i bogatych urzędników. Umiejscowione były w bardzo ładnych miejscach, pełnych zieleni i ogrodów. Na wzór zabudowy w Knossos stawiano pozostałe budowle w innych miastach wyspy. Zwłaszcza strona od północnego - zachodu pałacu była wszędzie gęściej zabudowana.
Rzeźba:
Jeśli chodzi o rzeźbę tamtego okresu, to wiadomo jedynie, iż wykonywano ją z kamienia a niekiedy i z brązu. Wprawdzie rzeźby kamienne o dużych rozmiarach nie zostały znalezione do dzisiaj, ale z wielu śladów można wnioskować, że największe figury wykonane z brązu dochodziły do rozmiarów przeciętnego człowieka. Najpoważniejszym dowodem ku temu jest fakt, iż w miejscowości Fajos zachowała się forma, z której miała powstać dłoń do rzeźby.
Ogromnej ewolucji poddane zostały powstałe jeszcze w bardzo wczesnym okresie małe rzeźby postaci ludzkich. Początkowo były one ukazywane w sposób bardzo schematyczny, ogólny. Stopniowo natomiast zaczęto wyszczuplać im talię kosztem dodania masy ciała w dolnych partiach. W dalszej kolejności skupiono się na wiernym ukazaniu tkanki mięśniowej, głównie na plecach oraz na łydkach. Wyrażało to tendencję do naturalistycznego i realistycznego przedstawiania człowieka. Ukazywały go również naczynia wykonywane z ceramiki. Jednakże to, co odróżniało je od zwykłych rzeźb, to to, iż były ukazywane w ruchu: tanecznym bądź innym. Tzw. "zatrzymany ruch" cechował figury dopiero od XVII wieku p.n.e. Do tego dochodziło coraz większe skupienie się na oddaniu wiernych rysów twarzy. Niczym już nieskrępowany ruch przedstawiają dopiero rzeźby z około XVI i XV wieku p.n.e. W ten oto sposób ukazywano postaci męskie: cechowało je wierne oddanie wysportowanego, zdrowego, umięśnionego ciała. Z kolei postaci kobiet, które były charakterystyczne dla sztuki kreteńskiej, zwracały uwagę swoim bogatym strojem, głównie dworskim. W stroju, złożonym z rozłożystej spódnicy i wąskiego i uwydatniającego piersi kaftana, prezentowały się przeważnie boginie lub ich kapłanki. Materiałem, z którego rzeźbiono te postaci, były: glina, brąz, kość słoniowa, jak również fajans. Z tego ostatniego materiału powstawały boginki z wężami. Gdy zniszczeniu uległy piękne i monumentalne pałace, zachowały się właśnie owe rzeźby o charakterze wotywnym. Badacze zaliczają je do sztuki o charakterze prymitywnym.
Kilka słów należy jeszcze poświęcić pięknie wykonywanym z kamienia naczyniom. Trzeba tu wspomnieć o dwóch rodzajach naczyń: wazach, które zdobiły reliefy, a także o rytonach, czyli takich, które służyły podczas uczt a miały kształt byka. W Knossos badacze natknęli się na taki właśnie ryton powstały w serpentynie. Postać byka przedstawiona jest na płaskim reliefie. Do całości dołączono rogi z pozłacanego drewna.
Ceramika:
Ceramika najbardziej rozwijała się w okresie średniokreteńskim. Jedną z najciekawszych była tzw. ceramika kamaresowa. Nazwa ta utrzymała się odkąd natknięto się w grocie Kamaros w pobliżu Fajstos po raz pierwszy na takie naczynia. Pochodziły one z około XIX - XVII wieku p.n.e. Cechuje je wykonanie z bardzo cienkiego materiału, zdobienie ornamentyką oraz stosowanie intensywnych kolorów. Całość wykonana została z ciemnych kolorów powstałych z czarnej polewy tudzież bardzo ciemnej gliny. Na takim tle dokonywano zdobień w jasnych kolorach, głównie bieli, czerwieni, brązie i żółci. Jeśli chodzi o kształt tych zdobień, to głównie były to figury geometryczne, zdarzały się też bardziej skomplikowane wzory roślinne bądź postaci. Ich kolorystyka często była kontrastująca. Wszystko to miało na celu uwydatnić formę naczyń. Drugą, także godną uwagi ceramiką, była ceramika egg shell, czyli, tłumacząc - skorupka jajka. Charakteryzują się one bardzo kruchymi i delikatnymi ścianami oraz małymi rozmiarami. Kolejny stopień rozwoju ceramicznego nastąpił po roku 1700 p.n.e. Należy tu wspomnieć o tzw. stylu morskim, czyli takim, który ukazywał zwierzęta i rośliny morskie. Była to widoczna zmiana w charakterze dekoracji. Pod koniec XV wieku p.n.e. zaczął się rozwijać styl pałacowy. Cechowało go to, że odchodził od naturalnego zdobnictwa i zmierzał w kierunku symbolicznych, bardziej skomplikowanych, niekiedy geometrycznych zdobień.
Malarstwo:
Jeśli chodzi o malarstwo na Krecie, to zachowały się jedynie jego szczątki na ścianach lub podłogach w wielu pałacach kreteńskich. Źle zachowane malowidła starano się odtworzyć, ale ostatecznie wzbudziły one niezadowolenie badaczy z powodu wątpliwości co do ich wiernego odtworzenia.
W lepszym nieco stanie są, znajdujące się w miejscowości Akrotiri, leżącej na wyspie Tira (Santorin), 113 km od wyspy Krety, tamtejsze freski. Wprawdzie miejscowość uległa poważnemu zniszczeniu w 1500 roku p.n.e. w wyniku wybuchu wulkanu, jednakże freski zachowały się w bardzo dobrym stanie. Można mówić o pewnych podobieństwach do sztuki minojskiej, ale w dużej mierze jest to sztuka indywidualna. Nastawiona jest raczej na swobodę kompozycyjną, różnorodność motywów, które nie są tak uzależnione od malarstwa egipskiego jak sztuka na Krecie. Lata od 1700 do 1600 roku p.n.e. charakteryzują się wiernym odtwarzaniem rzeczywistości. Malarstwo naturalistyczne było charakterystyczne w tym czasie zwłaszcza dla sztuki kreteńskiej. Tak do końca nie było to podobne do naturalizmu obecnie, gdyż kiedyś możliwe było np. nieadekwatne do rzeczywistości stosowanie barw, np. namalowanie małpki w kolorze niebieskim. Odejście od malarstwa naturalistycznego w kierunku pałacowego dokonywało się stopniowo. Malarstwo pałacowe rozwijało się w latach 1500 - 1400 r. p.n.e. Możliwe tu już były stylizowane formy. Najczęstszymi tematami były: życie religijne, dworskie, krajobrazy, portrety ludzi bądź ukazywanie zwierząt. Zachowany fresk w Knossos zatytułowany jest "Zbierający krokusy". Ukazana jest małpka w kolorze niebieskim, która znajduje się nieopodal skał, na których rosną kwiaty. Jedną z interpretacji przedstawioną przez Evansa było, że jest to chłopiec rwący kwiaty. Wspomnieć trzeba też i o innych freskach, np. tych znajdujących się w muzeum w Iraklionie. Ukazują one m.in. kuropatwy oraz delfiny, czyli także elementy przyrody. Obok przedstawień natury można też mówić o scenach dworskich, np. kobiety dworskie lub niesienie darów na dwór. Prawie w ogóle nie spotyka się scen bitewnych. Najbardziej popularny jest fresk w Knossos zatytułowany "Paryżanka" z 1400 roku p.n.e. Charakterystyczne jest to, że pojawia się na nim gruba linia, właściwa dla późniejszego malarstwa na Krecie. Wspomnieć jeszcze należy o technice wykonywania fresków na wyspie. Była ona dość charakterystyczna dla niej. Malowidło położone było na płaski relief, w który przytwierdzony był podkład wykonany w stiuku.
Gliptyka oraz złotnictwo:
Obok powyżej wymienionych i opisanych dziedzin sztuki, na uwagę zasługuje jeszcze wykonywanie pieczęci. Najpierw zdobienia były bardzo proste, miały geometryczny charakter, podobny jak w malarstwie czy ceramice. Stopniowo jednak kompozycja staje się coraz bardziej luźna. Tematyka jest różnorodna: przedstawienia zwierzęce, roślinne, użytkowe przedmioty, dalej fragmenty życia dworskiego. Pieczęcie kłute były w kamieniu i przybierały kształt sygnetów ze złota. Celem ich wykonywania było pieczętowanie własności prywatnej. Wyroby złotnicze poddawane były jeszcze bardzo często różnym zabiegom jubilerskim, jak np.: technice granulacji, emaliowania czy filigranu. Do odnalezionych wyrobów zaliczyć należy: odkryta w Pallia wywieszka ukazująca dwie pszczoły i kubki przedstawiające moment ujarzmienia byka, pochodzące z Wafio w Lakonii. Kreteńskie wyroby znane były poza granicami wyspy: w Grecji czy Egipcie.