Sztuka kreteńska

Sztuka kreteńska, nazwana przez jej odkrywcę Arthura Evansa sztuką minojską od imienia

legendarnego Minosa, powstała w epoce brązu, ok. 3000 p.n.e. na Krecie, jej rozkwit przypada
na przedział 2500 – 1400 p.n.e., zakończony najazdem Achajów, do zaniku ok. 1100 p.n.e.
związanego z najazdem plemion doryckich na półwysep peloponeski.

Przez cały okres rozwoju sztuka kreteńska pozostawała na usługach dworu oraz kultu

religijnego. Sztuka kreteńska należy do okresu rozwoju kultur egejskich.

Około 2000 p.n.e. powstają miasta i pierwsze budowle pałacowe. Dotychczas odnaleziono

pałace w Knossos, Fajstos i Malia. Były one ośrodkami władzy i administracji, spełniały funkcje

religijne i gospodarcze. Były wielokrotnie odbudowywane i rozbudowywane, zachowana jest jednak

znaczna jednorodność stylistyczna budowli - zabudowania w Knossos i w innych miejscowościach

niewiele się różnią pomiędzy sobą. Z reguły budowane były na niewielkich wzniesieniach, a cechą
charakterystyczna tych budowli jest brak fortyfikacji. Stąd, mimo iż rozplanowane są na rzucie

zbliżonym do prostokąta, ich obrys zewnętrzny przedstawia dość nieregularną linię, powtarzającą

zarys terenu. Analizy archeologiczne pozwalają przypuszczać, że cały kompleks pałacowy powstał

z rozrastającej się osady. Centralnie umieszczony podłużny dziedziniec mógł pełnić rolę placu.

W miarę upływu czasu struktura osady uległa zwarciu w wyniku czego powstało założenie pałacowe,

posiadające w niektórych miejscach kilka kondygnacji, konstruowanych z drewna, kamienia

i zaprawy. Wejścia poprzedzano reprezentacyjnymi schodami. Do podtrzymywania płaskich stropów

stosowano kolumny. Dolna część budowli przypominała labirynt. Były to liczne, małe pomieszczenia

oddzielone od siebie systemem korytarzy. W niektórych przechowywano zapasy. Pomieszczenia

wyższych poziomów (niezachowane) najprawdopodobniej były bardziej przestronne. Część z nich

pełniła funkcję gospodarczo-produkcyjną, o czym świadczą zachowane resztki warsztatów
kamieniarskich i garncarskich. Pomieszczenia najbardziej reprezentacyjne i kultowe zgrupowane

zostały w pałacu w Knossos przy centralnym dziedzińcu, po jego zachodniej stronie. Do typowych

dekoracji dla sztuki minojskiej należą rogi, symbolizujące najprawdopodobniej jakieś bóstwo oraz

kamienne skrzyżowane lub odwrócone topory - labrysy.

Minojskie malarstwo wiąże się z dekoracją ścian i podłóg. Większość malowideł odkrytych

w Knossos to niewielkie fragmenty zachowane w nienajlepszym stanie i poddane rekonstrukcji.

Artyści minojscy często odtwarzali i przetwarzali otaczającą ich naturę. Jest to przede wszystkim nurt

malarstwa dążącego do jak największego realizmu. Cechuje go w miarę wierne naśladowanie

i odtwarzani natury, chociaż nie jest to naturalizm w dzisiejszym rozumieniu, np. stosowanie barw

ma charakter płaski, dekoracyjny i często umowny (małpki w kolorze niebieskim). Stopniowo

następuje odejście od tych tendencji w kierunku stylizacji, która z czasem prowadzi do usztywnienia
formy i dalekiego schematyzmu. Tematycznie malarstwo minojskie to przedstawienia otaczającej

artystę natury oraz sceny z życia dworu, uroczystości świeckie i religijne. Częstym tematem jest też
ukazanie postaci ludzkiej lub zwierzęcej na tle pejzażu, choć niekiedy jest abstrakcyjna plama

kolorystyczna. Jednym z najstarszych fragmentów fresku zachowanego w Knossos jest tzw. zbierający
krokusy. Jest to postać niebieskiej małpki poruszającej się wśród skał porośniętych kwiatami
(A. Evans fresk ten zinterpretował jako chłopca zbierającego krokusy). W Muzeum w Iraklionie

znajdują się zrekonstruowane także inne przedstawienia przyrody np. freski przedstawiające

kuropatwy lub delfiny. Do grupy fresków o tematach związanych z życiem dworu należą przede
wszystkim przedstawienia procesji z darami lub dam dworskich. Najbardziej znanymi freskami

kreteńskimi są znalezione w Knossos jest przedstawienie kobiety zwane Paryżanką oraz Książę wśród
lilii. Freski datowane są na ok. 1400 p.n.e. Ukazane na nich wizerunku podkreślone są grubą,

konturową linią, wypełnioną i otoczoną płaską, kontrastową i żywą kolorystyką.

Nie odnaleziono na Krecie monumentalnych rzeźb z kamienia, ale niektóre z wykopalisk

sugerują, że wykonywane były posągi naturalnej wielkości z brązu. Nie ma jednak żadnych
świadectw mówiących o wyglądzie takich rzeźb. Rozwija się drobna plastyka. Małe figurki
wykonywane już w czasach wcześniejszych ulegają znacznym przeobrażeniom. Następuje znaczne
przewężenie talii przy jednocześnie silnie zaakcentowanej dolnej części postaci. Postać nadal jest
schematyczna ale coraz bardziej staje się widoczne dążenie do naturalizmu, przedstawianie w pozach
"zatrzymanego ruchu". Artyści potrafią dokładnie oddać anatomię człowieka, szczególnie
w przedstawieniu układu mięśni. Tak przedstawiani są najczęściej mężczyźni (zachowało się niewiele
przykładów). Figurki kobiet, typowe dla sztuki minojskiej, przedstawiają postacie ubrane w tzw. stroje

dworskie. Ubiór składał się z szerokiej spódnicy i obcisłego kaftanika odsłaniającego piersi.
Są to postacie kapłanek lub wyobrażenia boginek (np. boginie z wężami). Figurki, najczęściej
o charakterze wotywnym były wykonywane z gliny, fajansu (rodzaj ceramiki podobny nieco
do porcelany wytwarzanej z zanieczyszczonego kaolinu), kości słoniowej oraz brązu. Z kamienia
wykonywano także naczynia. Były wśród nich wazy zdobione reliefami oraz tzw. rytony, czyli
naczynia libacyjne w kształcie głowy byka. Przykładem jest odnaleziony w pałacu Knossos ryton
wyrzeźbiony w serpentynie. Jego powierzchnię zdobią liczne linie i płaski relief ukazujący wizerunek
byka. Do naczynia przytwierdzone były rogi wykonane najprawdopodobniej z pozłoconego drewna.

Na Krecie znane było również złotnictwo, rozwijające się głównie w biżuterii (np. bransolety

zakładane na ramię), z częstymi motywami przedstawień postaci w dynamicznym ruchu, wykonywane
reliefem wgłębnym.

Znane są doskonałe przykłady ceramiki, cienkościenne wazy, dzbany i inne naczynia

dekorowane są bogatymi ornamentami o żywej kolorystyce. Dekoracje malowane są na ciemnym tle
(czarnej polewie lub ciemnej glinie) w kolorze białym, żółtym, czerwonym, brązowym. Artyści
chętnie zestawiali kontrastowe kolory dekoracji, a ornamenty budowali z prostych elementów
geometrycznych i stylizowanych motywów roślinnych, do wyjątków należą przedstawienia figuralne.
Dekoracja była tak komponowana, aby podkreślić kształt naczynia. Szczególnie interesujący jest styl
zwany morskim. Jego nazwa pochodzi od często występujących w nim motywów zwierząt
(np. ośmiornic) i roślin morskich. Cechuje go naturalizm w przedstawieniu elementów dekoracji.

Sztuka mykeńska

Sztukę mykeńską datuje się na okres od 1600 p.n.e. (choć początki przypadają nawet na 2500

p.n.e.) do 1100 p.n.e.. Czas trwania sztuki mykeńskiej został zakończony wraz z najazdem plemion
doryckich i podbojem przez nich ziem zajmowanych przez Achajów. Sztuka tego okresu prezentuje
się odmiennie od kreteńskiej, chociaż w wielu dziedzinach można napotkać wyraźne inspiracje sztuką
Krety. Najważniejszym elementem rozwoju było pobudowanie obronnych twierdz zwanych
cytadelami. Były one ośrodkami władzy i centralnymi ośrodkami rozwoju sztuki.

Do największych odkrytych zamków związanych z sztuką mykeńską należą twierdze w Pylos

i Tirynsie, a przede wszystkim w Mykenach, odkrytych i eksplorowanych przez Heinricha
Schliemanna w latach 1874–1876. Były to położone najczęściej na pagórkach, otoczone potężnymi
murami obronnymi warownie budowane na nieregularnym planie zbliżonym do kształtu wzgórza.
Czas ich powstania i rozbudowy określany jest na wieki XVI – XI p.n.e. Mury obronne stawiane były
w konstrukcji murów cyklopowych (skonstruowane z wielkich, nieobrobionych kamieni
dopasowanych do siebie, luki między nimi wypełnione są ziemią oraz drobnymi kamieniami). Wąskie
wejścia w murach uniemożliwiały wtargnięcie większej ilości osób na tereny wewnętrzne, a tajemne
przejścia stanowiły dodatkowe zabezpieczenie w przypadku oblężenia. Do wnętrza prowadziła
monumentalna brama (np. Lwia Brama w Mykenach). Najważniejszym elementem zabudowy
cytadeli stał się megaron, usytuowany na głównej osi założenia. Megaron - reprezentacyjna część
pałaców mykeńskich, posiadał jedno pomieszczenie ze stropem podpartym czterema kolumnami,
dymnikiem w dachu oraz otwartym przedsionkiem na krótszym boku z dwoma kolumnami między
ścianami z antami (pilastrami kończącymi ścianę). Posadzki pomieszczeń reprezentacyjnych oraz
megaronu zostały wyłożone kamiennymi płytami. Ściany cytadeli w Mykenach i Tirynsu ozdobione
były freskami wykonanymi w podobnej jak w Knossos stylistyce, jednak innej tematyce. Sceny
przedstawiają polowania, wymarsz oddziałów wojsk. Na terenie cytadeli znajdowały się także
wydzielone pomieszczenia dla królowej, łazienki, kapliczki, archiwa z tabliczkami, magazyny,
pomieszczenia gospodarcze.

Do mykeńskiej architektury sepulkralnej należą groby szybowe (odnalezione w Mykenach,

datowane na XVI – XV wiek p.n.e.) – podziemne grobowce składające się z szybu zakończonego
komorą, oznaczone na powierzchni stelami. Od XVI wieku p.n.e. zaczęły pojawiać się, wykuwane
w skale, częściowo wbudowane w zbocza gór groby o konstrukcji kopułowej, przeznaczone dla
władców (np. grób Agamemnona zwany też skarbcem Atreusza). Składają się one z kilku części,
dromosu – korytarza prowadzącego do grobowca , przedsionka, tolosu na planie okręgu oraz

dodatkowej komory. Tolosy były nakrywane pozorną kopułą. Również w tych grobowcach
umieszczana była na jego szczycie stela. Dromos był zasypywany ziemią, zaś wejście blokowane
kamieniami.

Grobowce mykeńskie były bogato wyposażane, szczególnie w wyroby złotnicze.

Do oryginalnych osiągnięć sztuki złotniczej należą maski pośmiertne. Wykonywano je ze złotej
blachy metodą repusowania (inaczej trybowania - zdobienie wyrobów z blachy poprzez wybijanie na
zimno

wgłębień,

dających

po

drugiej

stronie

wypukły

wzór)

i

układano

na twarzach zmarłych. Maski miały być najprawdopodobniej odwzorowaniem rysów zmarłego.
Najbardziej znaną maską jest odnaleziona przez Heinricha Schliemanna w Mykenach maska
z V grobu szybowego tzw. maska Agamemnona. Czas jej powstania określany jest na ok. 1500 p.n.e.