Kultura minojska, kultura kreteńska - jedna z najstarszych kultur epoki brązu w obszarze Morza Śródziemnego powstała na Krecie około 3000 r. p.n.e.
Terminy, którymi określa się cywilizację minojską, to: cywilizacja pałacowa (pałac był siedzibą władcy oraz centrum życia społecznego, politycznego i gospodarczego a zarazem magazynem żywności i surowców oraz ich dystrybucji) oraz talassokracja (określenie na dominację Krety na morzu). Jednak u podstaw twierdzenia o talassokracji legły przekazy mityczne. Na nich oparli swe przekazy Herodot i Tukidydes. Ich relacje właściwie były interpretacją mitów.
Do najważniejszych zabytków zalicza się pałac w Knossos (zwany też pałacem Minosa), związany z mitem o Minotaurze, pochodzący z okresu 2000-1570 p.n.e. Pałac pozbawiony jest fortyfikacji, co by wskazywało na okres względnego pokoju, a także na hegemonię tej kultury w tym rejonie.
Zmierzch kultury minojskiej przyniósł wybuch wulkanu na wyspie Thira (ok. 1628 r. p.n.e.) oraz najazd Achajów około 1550 r. p.n.e.
Okresy w historii kultury minojskiej
Przedpałacowy 3000 p.n.e. - 2000 p.n.e.
W tym okresie wytwarzano małe figurki postaci ludzkich wykonywane z gliny, kamienia, czasem kości słoniowej lub muszli. Były to postacie schematyczne, ukazane w pozycjach statycznych.
Cylindryczne pieczęcie zdobione wzorami geometrycznymi, najczęściej spiralami, używane były do znakowania wyrobów oraz własności prywatnych. Wykonywano ozdoby ze złotych blaszek. Ceramikę zdobiły malowane, proste elementy geometryczne. Osady składały się z domów wznoszonych na planie prostokąta, budowanych z suszonej cegły na kamiennej podmurówce. Domy były podobne do siebie i ściśle do siebie przylegały. Były jakby „posklejane” ze sobą stanowiąc pomieszczenia jednego wielkiego domostwa-osady.
W połowie III tysiąclecia p.n.e. w dolinie Messara pojawiły się najstarsze groby tolosowe służące jako miejsce pochówku całych rodzin. Przez lata pochowano w nich dziesiątki zmarłych. Przed grobowcami stawiano ołtarze, na których były odprawiane ceremonie ku czci zmarłych.
Starszych pałaców 2000 p.n.e. - 1700 p.n.e.
Powstały pozbawione murów obronnych, otwarte miasta: Knossos, Fajstos, Hagia Triada, Malia, Gurnia. Zabudowa miast była zwarta. Domy zewnętrzne, w dolnych partiach były pozbawione okien i drzwi. Stanowiły jakby mur obronny. 2000 - powstały pałace w Knossos, Fajstos i Malia. Nie posiadały murów obronnych. Wznosiły się wśród miejskiej zabudowy. Pałace były siedzibą władcy oraz centrami życia społecznego, politycznego i gospodarczego. Znajdowały się w nich magazyny żywności, składy surowcowe i warsztaty rzemieślnicze. Na potrzeby administracji pałacowej wymyślono pismo linearne A. Przykładem są znaki tego pisma pokrywające dysk z pałacu w Fajstos.
Jest to okres dynamicznego rozwoju sztuki minojskiej. Nadal wytwarzano małe figurki postaci ludzkich ale tym razem, starano się przedstawić je realistycznie. Nadal jednak postaci są statyczne. Realistycznie przedstawiano postaci ludzkie na pieczęciach i naczyniach ceramicznych. W odróżnieniu od figurek, postaci na pieczęciach lub ceramice na ogół znajdują się w ruchu (np. w tańcu, podczas pracy). Dopiero w XVII wieku p.n.e. figurki przedstawione są w pozach "zatrzymanego ruchu". Oprócz grobów tolosowych były również groby izbowe, przypominające kształtem prostokątne izby typowych mieszkań. Niektóre z nich miały nawet brukowane otoczenie. Największe miały wymiary 40 x 30 m i otaczano je kolumnadą, zaś ich wnętrza składały się z mniejszych pomieszczeń.
Charakterystyczna dla tego okresu jest przepięknie zdobiona ceramika kamaresowa. Produkowano cienkościenne wazy, dzbany i inne naczynia. Dekorowano je bogatymi ornamentami o żywej kolorystyce. Dekoracje malowane były na ciemnym tle w kolorze białym, żółtym, czerwonym, brązowym. Artyści chętnie zestawiali kontrastowe kolory, a ornamenty tworzyli z prostych elementów geometrycznych i stylizowanych motywów roślinnych. Do wyjątków należą przedstawienia figuralne. Dekoracja była tak komponowana, aby podkreślić kształt naczynia.
W roku 1700 p.n.e. pałace zostały gruntownie zniszczone. Przyczyny tego faktu są nieznane. Mogło się to zdarzyć w wyniku trzęsienia ziemi. Jednak ślady pożarów każą wątpić w taką ewentualność, gdyż trzęsienia ziemi pożarów nie wzniecają.
Młodszych pałaców 1700 p.n.e. - 1400 p.n.e
Nastąpiła szybka odbudowa pałaców. Na ich ścianach pojawiły się niespotykane dotąd duże freski. Malarstwo minojskie było pod silnym wpływem malarstwa egipskiego zarówno pod względem tematyki jak i techniki wykonania. Jest to malarstwo naturalistyczne, wiernie odtwarzające naturę. Nie jest to naturalizm w dzisiejszym rozumieniu, stosowanie barw ma charakter często umowny (małpki w kolorze niebieskim). Malowano sceny z życia dworu, uroczystości świeckie i religijne. Do rzadkości należą przedstawienia scen związanych z prowadzonymi wojnami.
Tendencje realizmu w rzeźbie pogłębiły się. Figurki datowane na XVI - XV wiek przedstawiają ludzi w ruchu poprzez wygięcie ciała, ułożeniem rąk. Figurki kobiet ubrane są w tzw. stroje dworskie. Ubiór składał się z szerokiej spódnicy i obcisłego kaftanika odsłaniającego piersi. Są to postacie kapłanek lub wyobrażenia boginek. Figurki nadal wykonywano z gliny, fajansu, kości słoniowej oraz brązu.
Pojawiły się kamienne naczynia. Były to wazy zdobione reliefami, oraz rytony (naczynia libacyjne).
Pałacowy 1400 p.n.e. - 1100 p.n.e [edytuj]
w XV stuleciu p.n.e. nastąpiły zmiana motywów dekoracyjnych w ceramice:
pojawił się styl morski. Jego nazwa pochodzi od często występujących w nim motywów zwierząt i roślin morskich. Cechuje go naturalizm.
styl pałacowy, w którym stosowane wcześniej motywy dekoracyjne uległy uproszczeniu, geometryzacji, nabierały cech symbolu.
Sztuka mykeńska - jest to najpóźniejszy okres rozwoju sztuki helladzkiej, datowany od 1600 p.n.e. do 1100 p.n.e.. Czas trwania sztuki mykeńskiej został zakończony wraz z najazdem plemion doryckich i podbojem przez nich ziem zajmowanych przez Achajów.
Rozkwit sztuki mykeńskiej wiązany jest z ekspansją plemion achajskich na sąsiednie wyspy, zwłaszcza z podbojem Krety i szerszym poznaniem osiągnięć tamtejszych artystów. Najważniejszym elementem rozwoju było pobudowanie obronnych twierdz zwanych obecnie cytadelami. Były one ośrodkami władzy i centralnymi ośrodkami rozwoju sztuki.
Architektura
Do największych odkrytych zamków związanych z sztuką mykeńską należą twierdze w Mykenach, Pylos i Tirynsie. Były to położone najczęściej na pagórkach, otoczone potężnymi murami obronnymi warownie budowane na planie zbliżonym do prostokąta. Czas ich powstania i rozbudowy określany jest na XVI - XI wiek p.n.e.. Mury obronne, ze względu na swoją konstrukcję, zyskały sobie miano murów cyklopowych. Wąskie wejścia uniemożliwiały wtargnięcie większej ilości osób na tereny wewnętrzne, a tajemne przejścia stanowiły dodatkowe zabezpieczenie w przypadku oblężenia. Do wnętrza prowadziła monumentalna brama (np. Lwia Brama w Mykenach). W porównaniu do pałaców kreteńskich zmniejszeniu uległ centralny dziedziniec. Najważniejszym elementem stał się megaron usytuowany na głównej osi założenia cytadeli. Strop megaronu wsparty był na czterech kolumnach, pośrodku umieszczano palenisko. Posadzki pomieszczeń reprezentacyjnych oraz megaronu zostały wyłożone kamiennymi płytami.
Ściany cytadeli w Mykenach i Tirynsu ozdobione były freskami wykonanymi w tej samej technice, co malowidła odkryte w Knossos, podobna jest paleta barw i stroje kobiet, jednak tematyka jest inna. Sceny przedstawiają polowania, wymarsz oddziałów wojsk.
Na terenie cytadeli znajdowały się także wydzielone pomieszczenia dla królowej, łazienki, kapliczki, archiwa z tabliczkami, magazyny, pomieszczenia gospodarcze.
Do architektury sepulkralnej należą:
groby szybowe, zdobione stelami, odnalezione w Mykenach w obrębie tzw. kręgu grobowego A i B, datowane na XVI - XV wiek p.n.e.),
groby tolosowe przekryte kopułami ze sklepieniem pozornym, częściowo wbudowane w zbocza gór, poprzedzone długim korytarzem (tzw. dromosem) zakończonym ozdobnym portalem, np. grób Agamemnona zwany też skarbcem Atreusza, czy też grób Klitajmestry).
Rzeźba
Rzeźbiarstwo mykeńskie nie należy do największych osiągnięć sztuki tego okresu. Najczęściej spotykane są małe figurki (od kilkunastu do około 70 cm) przedstawiające postacie kobiet i zwierząt (wyobrażenia mężczyzn należą do rzadkości). Przypominają one znaleziska kreteńskie. Różni je od pierwowzorów układ rąk - opuszczonych ku dołowi (figurki kreteńskie ręce wznosiły ku górze). Największy rozwój rzeźby nastąpił około 1300 - 1200 p.n.e. Związany jest ze znaczną stylizacją i uproszczeniem kształtu (figurki wcześniejsze przedstawiają ciało w sposób naturalny, późniejsze są bardziej schematyczne). Ogromną część figurek stanowią wyroby o charakterze ludowym, produkowane zapewne przez garncarzy.
Malarstwo
Największy rozwój malarstwa nastąpił w okresie od ok. 1400 p.n.e. do 1200 p.n.e. Jak inne rodzaje sztuki, tak i malarstwo rozwijało się przede wszystkim poprzez wzorowanie na osiągnięciach artystów minojskich. Największe różnice zauważalne są w doborze tematyki. Nadal występują sceny obrazujące życie dworu, ceremonie kultowe, ale największy udział w freskach mają sceny myśliwskie i wojenne. Freski zdobią ściany i niekiedy posadzki pomieszczeń władców w cytadelach mykeńskich. Podobnie jak inne dziedziny sztuki, malarstwo uległo stylizacji związanej z usztywnieniem postaci, podkreśleniem jej stateczności. Do najbardziej znanych przykładów odnalezionych malowideł należą:
procesja tebańska - malowidło odkryte w Mykenach, przedstawia pochód kobiet ubranych w dworskie stroje typowe dla Krety (gorsety odsłaniające piersi) i szerokie, długie spódnice. Postacie różnią się kolorem górnej części stroju, uczesaniem oraz rodzajem niesionych darów.
kobieta z pyksidą (puzderkiem), zwana też damą ze szkatułą - malowidło odnalezione w Tirynsie, ukazuję z profilu kobietę ubraną w dworski strój. Postać jest jeszcze bardziej usztywniona w porównaniu do przedstawień odnalezionych w Mykenach. W sposób wyraźny podkreślona jest stateczność płaszczyzny po której kroczy.
procesja z Pylos - fresk odnaleziony w Pylos, w odróżnieniu od malowidła znalezionego w Mykenach w procesji biorą udział także mężczyźni.
Ceramika
Wprowadzenie do użytku szybko obracającego się koła garncarskiego pozwoliło Mykeńczykom na znacznie większą produkcję naczyń ceramicznych. Naczynia produkowane na początku XVI wieku p.n.e. często naśladują wzory ceramiki minojskiej (naśladownictwo motywów morskich, motywy roślinne), wprowadzając na znacznie większą skalę przedstawienia postaci ludzkich i zwierzęcych. Zwiększenie produkcji wiąże się ze znaczną stylizacją wzorów i ich uproszczeniem prowadzącym do geometryzacji oraz przedstawiania wyobrażeń zwierząt i ludzi w schematycznej formie (tzw. styl spichrzowy, nazwa pochodzi od miejsca znalezienia, w spichrzu w Mykenach, znacznej ilości ceramiki ozdobionej układem prostych kresek). Ograniczenia dotyczyły także palety barw. Na żółtym tle występują zazwyczaj dwa kolory: czerwony i brązowy.
Do najciekawszych zabytków mykeńskiej ceramiki należy tzw. Waza Wojowników (1200-1150 p.n.e.) Jego ozdobą jest namalowany szereg wojowników uzbrojonych we włócznie i tarcze, z głowami okrytymi hełmami z rogami. Naczynie to jest dobrym przykładem wprowadzania nowych motywów (postacie ludzkie) do malowideł zdobiących ceramikę mykeńską, a także wprowadzania całych kompozycji obrazowych zamiast pojedynczych motywów. Jest to także przykład późnego stylu mykeńskiego malarstwa wazowego.
Gliptyka
Związana jest przede wszystkim z odnalezionymi pierścieniami służącymi jako pieczęcie. Wykonywano je zazwyczaj ze złota. Podobnie jak w malarstwie, dominują na nich sceny związane z polowaniami i wojną, choć pojawiają się także sceny kultowe oraz wyobrażenia demonów, zwierząt i roślin. W późniejszych pieczęciach (datowanych po 1500 p.n.e.) coraz wyraźniej dochodzi do uproszczeń postaci, schematyzmu w przedstawianiu krajobrazu i sylwetek ludzkich oraz zwierzęcych aż do oddawania ich w końcowej fazie za pomocą kilku kresek i punktów.
Złotnictwo
Należy do ciekawszych osiągnięć sztuki mykeńskiej. Oprócz licznych przykładów naśladownictwa wyrobów jubilerskich (biżuterii, naczyń) odnaleziono zdobioną złotem i kamieniami szlachetnymi broń oraz maski pośmiertne. Złotnicy stosowali znane wcześniej techniki granulacyjną oraz filigranową. Około 1400 p.n.e. upowszechniła się technika emaliowania wyrobów złotniczych oraz inkrustowania ich kamieniami półszlachetnymi oraz szkłem. Do zdobienia broni mykeńczycy wprowadzili nową technikę zwaną niello. Polega ona na wypełnianiu specjalną pastą wcześniej wyrytych dekoracji. Pasta sporządzana jest z siarczków srebra, miedzi i ołowiu. Wypolerowana powierzchnia tworzy wzory w kolorze od ciemnego granatu do czarnego.
Wśród biżuterii spotykane były znaleziska w postaci szpil z ozdobnymi główkami, sygnetów oraz metalowych blaszek ozdobionych ornamentami. Blaszki te najprawdopodobniej były naszywane na odzież.
W warsztatach złotniczych produkowano także bogato zdobione naczynia: rytony, kubki, puchary. Najbardziej znanym znaleziskiem jest tzw. puchar Nestora.
Do oryginalnych osiągnięć sztuki złotniczej należą maski pośmiertne. Wykonywano je ze złotej blachy metodą młotkowania i układano na twarzach zmarłych. Maski są najprawdopodobniej wiernym odwzorowaniem rysów zmarłego. Najbardziej znaną maską jest odnaleziona przez Heinricha Schliemanna w grobie szybowym w Mykenach tzw. maska Agamemnona. Czas jej powstania określany jest na około 1500 p.n.e. Maska znajduje się w zbiorach Narodowego Muzeum Archeologicznego w Atenach.
Z ostatniej fazy sztuki mykeńskiej (1350-1200 p.n.e.) pochodzą liczne ozdoby z kości słoniowej, służące głównie do wykładania skrzynek i mebli, łączące formy charakterystyczne dla sztuki egejskiej i sztuki Bliskiego Wschodu.