Powstanie Warszawskie było walką zbrojna żołnierzy Armii Krajowej w czasie od 1 sierpnia do 2 października 1944 r. przeciwko niemieckiemu okupantowi. Została rozpoczęta (w ramach planu ,,Burza") na rozkaz dowództwa AK, w celu wyzwolenia Warszawy i podjęcia jawnej działalności przez władze Polskiego Państwa Podziemnego przed wkroczeniem wojsk sowieckich.
31 lipca 1944 r., po konsultacji między komendantem AK gen. Tadeuszem Komorowskim-Borem i delegatem rządu na kraj Janem S. Jankowskim, ustalono termin wybuchu powstania w Warszawie na dzień 1 sierpnia 1944 r. godz. 17 (godzina W). Podjęcie decyzji było spowodowane obawą przed przejęciem władzy w stolicy przez proradziecką Armię Ludową i Armię Czerwoną. Powstanie było największą akcją militarną podziemia polskiego w ramach akcji ,.Burza". Trwało 63 dni.
Plan „Burza” zakładał mobilizację AK, atakowanie wycofujących się oddziałów niemieckich celu opanowania terenu przed wkroczeniem wojsk radzieckich, przejęcie na wyzwolonych ziemiach władzy wojskowej (przez dowódców AK) i cywilnej (przez reprezentantów Polskiego Państwa Podziemnego), a następnie ujawnienie się tych władz przed dowództwem Armii Czerwonej. Z planu działań wyłączono Warszawę i większe miasta. Weryfikacja tych planów rozpoczęła się zimą 1944 roku. W nocy z 3 na 4 stycznia 1944 roku Armia Czerwona przekroczyła polską granicę w okolicach Sarn. W lutym dowódca 27. DP nawiązał kontakt z dowództwem regularnych oddziałów radzieckich miesiąc później rozpoczęło współdziałanie bojowe. O wybuchu Postania Warszawskiego 1 sierpnia 1944 r. zdecydował także splot wydarzeń jakie nastąpiły po sobie od połowy lipca 1944 r.
20 lipca w Wilczym Szańcu miał miejsce zamach na Hitlera. 21 lipca na zebraniu „trzech generałów” Komorowskiego, Pełczyńskiego i Okulickiego został przyjęty, po uprzednim włączeniu Warszawy do planu „Burza”, wniosek o jej opanowaniu przed wkroczeniem. Tego samego dnia w Moskwie, pod patronatem Józefa Stalina, powstał Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, który następnego dnia określił swój program polityczno-społeczny, jednocześnie zmieniający granice Polski. 26 lipca Stalin zawarł z PKWN umowę na mocy, której uznawał PKWN za „jedyną legalną tymczasową władzę wykonawczą w Polsce”.
29 lipca Delegat Rządu RP na Kraj Jan Stanisław Jankowski otrzymał depeszę informującą o wyjeździe w dniu 26 lipca premiera Rządu na Wychodźstwie Stanisława Mikołajczyka do Moskwy na rozmowy ze Stalinem. W tym że dniu, ukazała się odezwa płk Juliana Skokowskiego, dowódcy Polskiej Armii Ludowej, w której wzywał on do rozpoczęcia walki zbrojnej. Wieczorem Radio Moskwa nadało wezwanie do wystąpienia ludności Warszawy przeciwko Niemcom, a następnego dnia radiostacja Związku Patriotów Polskich „Kościuszko” parokrotnie powtórzyła wezwanie do powstania. 31 lipca na popołudniowej naradzie Sztabu AK płk Chruściel „Monter” przedstawił meldunek, w którym stwierdzał, że „sowieckie oddziały pancerne wdarły się na przedmieście niemieckie na wschód od miasta i zdezorganizowały jego obronę, a sowieckie czołgi są już na Pradze”.
Pod koniec lipca 1944 front wschodni zaczął zbliżać się do Warszawy. Komenda Główna AK nie chciała aby Rosjanie wyzwolili Warszawę, gdyż pozwoliłoby to rościć ZSRR niejakie prawa do tej ziemi. Ponadto Polacy chcieli witać Armię Czerwoną jako ci ,którzy sami potrafili zrzucić z siebie jarzmo niemieckie. Polacy mieli dość pięcioletniej okupacji i nie chcieli już dłużej czekać, a polska młodzież paliła się do walki. Termin rozpoczęcia powstania był kilkakrotnie przekładany, co spowodowało mnożenie się pojedynczych walk, co było niebezpieczne dla ludności cywilnej. Wśród Niemców panował ogólny popłoch i dezorganizacja. Nakazali wstawić się ok. 100 tys. młodych mężczyzn do kopania okopów. Komenda Główna AK wahała się przed podjęciem decyzji, jednak przeważyła wiadomość iż Rosjanie zajęli podwarszawskie miejscowości: Radości, Miłosnej, Okuniewa, Wołomina i Radzymina. Anglicy zbyt późno zawiadomili o niewykonywaniu zrzutów dla Warszawy, na odwołanie rozkazu było już za późno.
Powstańcy stanęli do walki mając 36 tys. żołnierzy Armii Krajowej i ok. 1 tys. żołnierzy NSZ i AL, nieliczny sprzęt i słabe uzbrojenie. Przeciwko nim stanęły doborowe oddziały niemieckie, wyposażone w bardzo dobry sprzęt - ok. 16 tys. ludzi. Powstańcom, mimo dużej brawury, nie udało się opanować mostów na Wiśle - po czterech dniach zaciętych walk przejęli kontrolę nad Śródmieściem, częścią Woli, Starym Miastem i Powiślem, Mokotowem i Żoliborzem.
Od 5 sierpnia Niemcy przeszli do kontruderzenia - ludność cywilna pędzona przed czołgami i wozami pancernymi służyła jako "żywe tarcze". Rozpoczęli także akcje pacyfikacyjne wobec cywilnej ludności Warszawy. Niemcy przerwali łączność między Starym Miastem a pozostałymi dzielnicami - między dowództwem a szeregowymi. W dniach 5-11 sierpnia żołnierze AK zostali zmuszeni do wycofania się z Ochoty. Zacięte walki toczyły się na Mokotowie, Żoliborzu, nie udało się przedrzeć do Starego Miasta partyzantom z Puszczy Kampinoskiej, nie powiódł się atak na Dworzec Wschodni. Artyleria i lotnictwo niemieckie bezustannie dokonywało ostrzału i nalotów na pozycje powstańcze, zamieniając miasto w zgliszcza i ruiny.
W dniach 1-2 września, mimo bohaterskiej obrony, powstańcy kanałami opuścili zniszczoną Starówkę udając się do Śródmieścia - Niemcy dokonali rzezi na 35 tysiącach osób cywilnych i rannych żołnierzach AK pozostałych w ruinach Starego Miasta. 6 września padło Powiśle, niebawem Niemcy zaatakowali Czerniaków, 24 września rozpoczęło się natarcie na Mokotów - padł po trzech dniach. Kolejny atak nastąpił na Żoliborz, który poddał się po dwóch dniach walk. Sytuacja powstańców i cywilnej ludności stawała się z dnia na dzień gorsza, brakowało wody, żywności, prądu. Mimo to powstańcy i ludność cywilna wykazali się konsekwentnym oporem i wielkim zaangażowaniem. Pod koniec września broni-ło się jeszcze Śródmieście. 2 października 1944 r. członkowie Komendy Głównej Armii Krajowej podpisali kapitulację - powstańcy zostali uznani za regularne oddziały wojskowe i mieli trafić do obozów jenieckich, do niewoli dostał się komendant główny AK gen. Tadeusz Komorowski-Bór Delegat Rządu na Kraj i inni cywilni przywódcy Polski podziemnej wraz z ludnością cywilną Warszawy opuścili miasto.
Powstanie zakończyło się klęską, cele polityczne, jakie stawiali sobie przywódcy podziemia nie zostały osiągnięte. Znaczenie powstania warszawskiego było dla Polaków bardzo ważne: było wyrazem największej woli walki aż do ostatecznego zwycięstwa, dowodem postawy sprzeciwu wobec opuszczenia przez naszych zachodnich sojuszników i znakiem protestu wobec imperialistycznej polityki Stalina; wobec oporu społeczeństwa polskiego Stalin musiał zrezygnować z planów przekształcenia Polski w kolejną republikę radziecką, a niechęć udzielenia pomocy Warszawie zmusiła go do powstrzymania ofensywy na kilka miesięcy - reorganizacja sił niemieckich, ciężkie walki kampanii 1945 r.; powstanie powstrzymało Armię Czerwoną przed opanowaniem ziem niemieckich w 1944 r.
W efekcie upadku powstania w znacznym stopniu obniżył się potencjał Polskiego Państwa Podziemnego i Delegatury Rządu na Kraj oraz Armii Krajowej, które nie zdołały zapobiec planom politycznym Stalina w stosunku do powojennej Polski. Mimo klęski w wymiarze politycznym i wojskowym oraz materialnym (walki spowodowały zniszczenie istotnej części majątku nieruchomego miasta), powstanie warszawskie jako przykład walki o suwerenność i niepodległość, weszło do polskiej tradycji patriotycznej.
Siły powstańcze zostały zniszczone, zginęło od 17,2 do 18 tys. żołnierzy AK, 3,5 tys. "kościuszkowców", 5 tys. żołnierzy zaginęło a 25 tys. zostało rannych. Poniesione straty, mimo początkowych sukcesów nie spowodowały w dłuższej perspektywie osiągnięcia celów wojskowych powstania warszawskiego - odpowiedzialność za porażkę militarną ponosi w dużym stopniu Józef Stalin, który chciał wykorzystać powstanie do zniszczenia Warszawy i Armii Krajowej rękami Niemców[1] i podjął szereg decyzji które spowodowały iż wsparcie radzieckie dla powstańców było znikome.
Dokładne liczby strat wojska powstańczego i ludności Warszawy nie są znane, można je określić tylko w wielkim przybliżeniu. Największe straty poniosła ludność cywilna, gdyż oddziały niemieckie planowo mordowały całe dzielnice np. na warszawskiej Woli wymordowano w ten sposób 50 000 bezbronnych ludzi (Rzeź Woli), nie znajdujących się na terenie walk powstańczych, a na terenie Ochoty ok. 10 000 osób (Rzeź Ochoty) Bliskość obustronnych stanowisk bojowych, ciągłe ataki niemieckie z użyciem lotnictwa i dział dużego kalibru sprawiały, że niemieckie ciężkie środki ogniowe raziły nie tylko walczących powstańców, ale także w bezbronną ludność.
W powstaniu Warszawa została zniszczona stosunkowo w niewielkim stopniu - zostało zniszczonych 25 % do 28 %[ majątku nieruchomego miasta. Jednak niektóre rejony zniszczono w większym stopniu, zostało zniszczone Stare Miasto, a w bardzo dużych rozmiarach Powiśle oraz Śródmieście.
Powstanie warszawskie przeszło do historii jako przykład walki patriotycznego polskiego społeczeństwa, podkreślano odwagę biorących udział w walkach żołnierzy, których nie powstrzymały bezwzględność i okrucieństwo oddziałów niemieckich. Postawa ta jest przedstawiana niejednokrotnie jako przykład ofiarności, uporu i bohaterstwa w walce o wolność jako wartości wyższej niż życie ludzkie i korzyści materialne.