Czasopisma literackie, programy i manifesty literackie.
Prasa literacka Młodej Polski
Czołowym czasopismem modernistycznym było krakowskie „Życie”, wychodzące w latach 1897-1900, w swym najlepszym okresie redagowane przez niezwykłą osobowość - Stanisława Przybyszewskiego (wcześniej organ prasowy wychodził w Warszawie i jego redaktorem naczelnym był Zenon Przesmyki). Tytuł publikował utwory wybitnych twórców epoki.
Innym znakomitym tytułem Młodej Polski było pismo literacko-artystyczne „Chimera”, wydawane z przerwami w Warszawie w latach 1901-1907 i redagowane przez Zenona Przesmyckiego. Głównym zadaniem periodyku było propagowanie sztuki czystej.
Publikowali w nim m.in.: Wacław Berent, Antoni Lange, Bolesław Leśmian, Zofia Nałkowska, Jan Lemański, Feliks Jasieński, Jan Kasprowicz, Stefan Żeromski, Władysław Stanisław Reymont, Stanisław Przybyszewski, Leopold Staff, Stanisław Wyspiański, Maria Komornicka, Stanisław Korab-Brzozowski.
Inne ważniejsze tytuły polskiej moderny:
- „Ateneum” (1903-1905)
- „Museion” (1911-1913)
- konserwatywny krakowski „Czas”
- „Reforma” - krakowskie pismo liberalne
Czasopiśmiennictwo Młodej Polski
Pod koniec XIX wieku rolę czasopism literackich przejęły po części dzienniki (najpopularniejsze gatunki to powieść w odcinkach i felieton - “kroniki tygodniowe” Prusa, publikacja “Trylogii”, “Lalki”, “Emancypantek”).
Historia młodopolskiej prasy wiąże się z osobą Zenona Przesmyckiego - pisarza, wydawcy i tłumacza. Pierwszym pismem propagującym nowe prądy było redagowane przez niego warszawskie “Życie”. Zdołał z niego uczynić ambitną gazetę zajmująca się życiem literackim krajowym i międzynarodowym. Opowiadał się za sztuką narodową czerpiącą z romantyzmu. Kolejne pismo związane z Młodą Polską to krakowski dwutygodnik “Świat”, w którym Miriam opublikował swoje studium o Maeterlincku oraz cykl artykułów “Harmonie i dysonanse”. W piśmie tym publikowali Tetmajer i Kasprowicz a jego szata zapowiadała zmiany w edytorstwie. Kolejnym ważnym pismem było krakowskie “Życie” - pierwsze modernistyczne pismo założyciel Ludwik Szczepański, współtwórcy: Przybyszewski, Wyspiański, Górski). To w tym piśmie ukazał się cykl artykułów “Mloda Polska” dający nazwę epoce.
Najbardziej profesjonalnym pismem modernistycznym była wydawana nieregularnie przez Miriama “Chimera”. Posiadało własny, specjalnie wytwarzany papier, wysoki poziom druku oraz oryginalną czcionkę. Było to pismo elitarne, skupiające się głównie na literaturze i sztuce i może właśnie dlatego drukowano jedynie 600 egzemplarzy. Miriam realizował w piśmie własną filozofię. Uważał, że sztuka powinna być ambitna, sprzeciwiał się kulturze masowej.
Polemiczna wobec “Chimery” była “Krytyka”, która promowała sztukę społecznie zaangażowaną Efemerycznie ukazywał się “Museion” propagując nurt neoklasycyzmu. Z młodą literaturą sympatyzował również “Tygodnik Ilustrowany” (Ignacy Matuszewski). Ukazywały sie również konserwatywne pisma takie jak “Czas” i “Słowo”.
Choć eseistyka w Młodej Polsce dopiero dostawała skrzydła, to do tego gatunku zaliczyć można niektóre teksty Przybyszewskiego (”Chopin i Nietzsche”), Matuszewskiego, czy Micińskiego (“Na drogach duszy polskiej”), a także Mariana Zdziechowskiego.
Pomimo surowej cenzury politycznej zaborców na przełomie wieków, w samej Warszawie ukazywało się 10 codziennych pism, na łamach których słynni pisarze wypowiadali się i publikowali swoje prace. Jerzy Kądziela w artykule o czasopismach literackich modernizmu polskiego wyróżnia trzy okresy:
wzrostu, od 1887 do 1897 (od „Życia" warszawskiego do „Życia" krakowskiego),
rozkwitu, od 1897 do 1907 (od powstania „Życia" krakowskiego do upadku „Chimery"),
schyłku, od 1907 do 1917 (od likwidacji „Chimery" do założenia ekspresjonistycznego dwutygodnika „Zdrój").
Tytuł |
Czas i miejsce wydawania |
Publicyści, treści |
"Życie" |
Warszawa 1887-1891 |
Tygodnik. Przez półtora roku (do kwietnia 1888) kierował nim Zenon Przesmycki ("Miriam"), który dążył do przeciwstawienia się naturalizmowi i tendencyjności pozytywistycznej literatury. Nawiązywał natomiast do romantyzmu, idei narodowowyzwoleńczej i Parnasizmu, publikując teksty z prasy zachodniej o takiej tematyce. Ewa Korzeniewska określiła to jako „utopijną koncepcję parnasizmu nasyconego uczuciami narodowymi". W późniejszym okresie wydawania „Życia" kontynuował wysiłki Przesmyckiego Antoni Lange. |
"Świat" |
Kraków, 1888—1895 |
Dwutygodnik ilustrowany pod redakcją Zygmunta Sarnieckiego. "Świat" unikał wypowiedzi programowych, dbał bardzo o stronę plastyczną. Zenon Przesmycki ogłosił tu swoje rewelacyjne studium o wybitnym belgijskim symboliście Maurycym Maeterlincku (1891), a także cykl dwunastu artykułów polemicznych: Harmonie i dysonanse. |
"Życie" |
Kraków, 1897—1900 |
Tygodnik, założony przez Ludwika Szczepańskiego; kolejnymi właścicielami byli Ignacy Maciejowski (Sewer), Artur Górski, Stanisław Przybyszewski. Ten ostatni zreformował pismo, które od stycznia 1899 redagował jako dwutygodnik ilustrowany poświęcony literaturze i sztuce. W rok później, po wielu zatargach z cenzurą i konfiskatach, pismo przestało się ukazywać. Kierownikiem artystycznym pisma był przez pewien czas także Stanisław Wyspiański. W „Życiu" drukowano m.in. Dies irae, Salome, Święty Boże Kasprowicza, Warszawianka, Klątwa Wyspiańskiego, cykl artykułów "Młoda Polska" Artura Górskiego, oraz słynny Confiteor Przybyszewskiego. |
"Chimera" |
Warszawa, 1901—1907 |
Redagowana przez Zenona Przesmyckiego; miała ukazywać się w czterech tomach rocznie, z których każdy obejmowałby trzy zeszyty o łącznej paginacji. Plan ten nie został zrealizowany z powodu różnych trudności. "Chimera" wychodziła więc bardzo nieregularnie. Za hasło programowe Przesmycki wybrał "sztuka dla sztuki", odcinając się od wydarzeń politycznych, jak np. rewolucja 1905 roku. W "Chimerze" drukowane były wiersze Norwida, ocalone od zapomnienia przez Przesmyckiego. |
"Krytyka" |
Kraków, 1896—1897 i 1899—1914 |
Miesięcznik, kierowany przez Wilhelma Feldmana. Redaktor popierał neoromantyczny model zaangażowania patriotycznego i społecznego, a nie wariant modernistyczno-dekadencki. Ponieważ materiały polityczne uniemożliwiały zazwyczaj swobodne krążenie „Krytyki" poza Galicją, Feldman od roku 1910 wyodrębniał dział literacko-artystyczny jako oddzielne pismo: „Życie. Miesięcznik ilustrowany, poświęcony literaturze i sztukom plastycznym". Charakterystyczny jest po dziesięciu latach powrót do tytułu, który na gruncie krakowskim obrósł w znaczenia niemal symboliczne. |
"Museion" |
1911—1913 |
Redaktor główny: Ludwik Hieronim Morstin. Pismo głosiło nawrót do klasycyzmu, kult literatury starożytnej i literatury francuskiej wieku XVII, a w zakresie polskiej historii kultury odnowę tradycji poezji renesansowej. Były tu również drukowane utwory w stylu symbolizmu, ale znajdują się one na dalszym planie zainteresowań redakcyjnych. |
"Głos" |
Warszawa, 1900-1905 |
Pełny tytuł: "Głos. Tygodnik naukowo-literacki, społeczny i polityczny", poświęcony był przede wszystkim sprawo społecznym, ale zajmował się też m.in. krytyką literatury. Redkatorem naczelnym był J.W.Dawid, na łamach "Głosu" wypowiadał się też najwybitniejszy krytyk Młodej Polski, Stanisław Brzozowski. |
Czas |
Kraków, 1848-1934 Warszawa- 1935-39 |
Dziennik informacyjno-polityczny, naczelny organ prasowy konserwatystów - Stańczyków, redagowany w II połowie XIX wieku m.in. przez Stanisława Koźmiana i Pawła Popiela. Współpracował z nim m.in. Lucjan Siemieński, w latach 1856-1860 prowadzący dodatek literacki. Wokół pisma skupiali się przedstawiciele krakowskiej szkoły historycznej, wśród których szczególne miejsce zajmował Józef Szujski, drukujący na łamach "Czasu" szkice i eseje. |
Przegląd Polski |
1866-1914 |
Miesięcznik poświęcony nauce i literaturze, założony przez Stanisława Koźmiana, Józefa Szujskiego, Stanisława Tarnowskiego i Ludwika Wodzickiego. Czasopismo to było, obok „Czasu”, głównym organem konserwatystów. W 1869 na łamach "Przeglądu Polskiego" drukowany był ich pamflet polityczny "Teka Stańczyka". |
Oblicze epoki odbija się w czasopismach w sposób zdumiewająco wszechstronny. W ogólnym obrachunku czasopiśmiennictwa Młodej Polski liczą się jednak prócz pozycji o największym ciężarze gatunkowym również pisma, które dominowały w okresie poprzednim i utrzymały swą poczytność, a także różne rozproszone inicjatywy wydawnicze. Z pierwszej grupy należy wyróżnić „Tygodnik Ilustrowany", założony w Warszawie w 1859 roku. W latach Młodej Polski wydawcą była firma Gebethner i Wolff, w latach 1898—1907 kierował pismem krytyk Ignacy Matuszewski; za jego czasów drukowano w odcinku powieściowym Popioły Żeromskiego i rozpoczęto druk Chłopów Reymonta.
Z grupy czasopism bez wcześniejszej tradycji trzeba wymienić przynajmniej takie jak: „Sfinks" (wychodził w latach 1908-1917); tu publikowana była powieść Tadeusza Micińskiego Nietota. - „Lamus" (wychodził w latach 1908-1913). - „Miesięcznik Literacki i Artystyczny" (wychodził tylko w 1911 roku); tu ukazał się pierwodruk "Drzewiej" Władysława Orkana. - „Sztuka" (miesięcznik wydawany w latach 1911—1914, najpierw w Warszawie, później w Krakowie); współpracownikiem był m.in. Karol Szymanowski; drukowano tu powieść Micińskiego "Xiądz Faust". Pismo miało ambicje kontynuowania stylu „Chimery". Dodatki literackie wydawały także pisma codzienne.
Programy i manifesty literackie Młodej Polski
Na programy literackie Młodej Polski składają się liczne artykuły przybliżające i propagujące nową ideologię. Czołowymi przykładami epoki są:
My młodzi Stanisława Brzozowskiego (autora Legendy Młodej Polski z 1910 roku - bardzo ważnego dzieła, sumującego dokonania epoki, którego wydanie niektórzy uważają za zamknięcie epoki młodopolskiej). W tym manifeście autor nazywał „młodych” pokoleniem dążącym do prawdy i szczerości w życiu i sztuce oraz oskarżał poprzednią epokę o [c]przyziemność, obniżenie ideałów zarówno w życiu społecznym, jak i indywidualizm, lekceważenie głębszej problematyki egzystencjalnej, niechęć do podejmowania problemów naprawdę istotnych, maskowaną przez obłudną moralność.
Los geniuszów, Arcydzieło przyszłości oraz Maurycy Maeterlinck i jego stanowisko we współczesnej poezji belgijskiej Zenona Przesmyckiego (Miriama), odkrywcy i propagatora twórczości Cypriana Kamila Norwida. W swych artykułach, publikowanych najpierw na łamach czasopisma „Życie”, potem „Chimery” (był jej redaktorem w latach 1901-1907), a w końcu zebranych w zbiór zatytułowany Pro arte (1914) wysnuwał twarde zarzuty wobec filozofii pozytywizmu.
Opowiedział się za stanowczą, acz konstruktywną krytyką minimalizmu poznawczego. Nie podobało mu się, że teoretycy epoki pracy organicznej, emancypacji kobiet i socjalizowania chłopów nie zajęli się próbą określania miejsca człowieka w naturze. Poza tym Miriam zajął stanowisko wobec sztuki, nazywał ją nieśmiertelną, symboliczną i przypisywał wartości poznawcze oparte na intuicji. Według niego sztuka miała być „dla sztuki”, być wartością i celem, istnieć z dala od norm, zakazów i nakazów. Bronił koncepcji sztuki autonomicznej i autotelicznej, upatrując w tendencyjności, pozytywistycznych wymogach użyteczności i społecznego pożytku, estetyce realizmu i naturalizmu tego wszystkiego, co powoli zabija sztukę, redukuje ją do statusu dokumentu, odcina od obszaru zjawisk duchowych, wykraczających poza doświadczenie zmysłowe (A. Zawadzki, dz. cyt., 288).
Confiteor, O „nową sztukę” oraz pisany po niemiecku Zur Psychologie des Individuums. Chopin und Nietzsche Stanisława Przybyszewskiego, o którym Kazimierz Wyka napisał Jak rzadko kto w literaturze wcielił się i wypowiedział siłę i prowokację modernistycznego buntu. Postulował wyzwolenie sztuki od jakichkolwiek społecznych zobowiązań, dotąd podporządkowanej odgórnie narzuconym celom. Miała ona ukazywać prawdę o duchowej naturze człowieka, o nagiej duszy, o tym, co w człowieku autentyczne, najgłębsze, stanowić cel sama w sobie, przez co jeszcze bardziej zbliżyć się do absolutu, rozumianego jako dążenia człowieka do odgadnięcia zagadki bytu. Poza tym sztuka miała być przeznaczona dla wszystkich w takim samym stopniu, miała być „religią ubogich”, w której rolę kapłana miał pełnić artysta - jednostka wybitna, geniusz obdarzony siłą woli i nieprzeciętną wrażliwością, umiejętnością dogłębnego przeżywania stanów emocjonalnych. Jak podsumowuje Andrzej Zawadzki, Geniusz objawia się w chorobie, szaleństwie, przede wszystkim jednak w sztuce.
Młoda Polska Artura Górskiego, w której autor podkreślał wielokrotnie konieczność nawiązywania do ideałów romantycznych, przypisując im rolę drogowskazów. Literatura miała podtrzymywać ideę ruchu niepodległościowego, który według Górskiego miał szansę odrodzenia i zrealizowania swych zamierzeń. Jednocześnie teoretyk zaznaczał - w przeciwieństwie do Zenona Przesmyckiego - że sztuka określana mianem „narodowej” nie powinna być „wyzwolona”, ponieważ jej zadaniem jest ścisła służba Polakom, a nie realizowanie artystycznych ideałów.
O sztuce i nie-sztuce Ludwika Krzywickiego, w którym czytamy, że sztuka powinna współgrać z życiem społecznym, przeobrażeniami gospodarczo-ekonomicznymi, zmianami obyczajowo-ideologicznymi. Krzywiki postulował - w przeciwieństwie do modernistycznych estetyków, sprzyjających fasadowości i tendencyjności - aby starać się pokazywać problemy egzystencjalnych w kontekście zwykłej, codziennej rzeczywistości, ponieważ w niej tkwi prawda.
Najnowsze prądy w poezji naszej Piotra Chmielowskiego, propagującego powrót do dziedzictwa epoki oświecenia i założeń filozoficznych czołowego myśliciela pozytywizmu - Hipolita Taine'a. Zdaniem Chmielowskiego sztuka powinna stanowić opozycję dla idealizmu, czyli przedstawiać prawdę, a nie być areną tendencyjności i sztucznego piękna. Jej zadaniem było także dokonywanie i prezentowanie psychologicznych obserwacji.
Innymi autorami artykułów, w których prezentowano program literacki Młodej Polski, byli:
Wacław Nałkowski,
- Maria Komornicka,
- Cezary Jellenta.
Polemiki młodopolskie
Pokolenie młodopolskie wkraczało na arenę literacką w sytuacji wyraźnego konfliktu z pokoleniem poprzednim, pozytywistycznym. Kolejni „młodzi” podejmowali gwałtowny, wszechstronny spór ideowy ze „starymi”, w którym ich poglądy krystalizowały się, zyskiwały postać jednoznaczną i dobitną - choć niekiedy, dla potrzeb polemiki, uproszczoną - zaś całe nowe pokolenie literackie występowało jako zwarta grupa - tymi słowami Andrzej Zawadzki podsumowuje sytuację panującą na przełomie dwóch jakże odmiennych epok.
Punktami spornymi w pojmowaniu założeń pozytywizmu i Młodej Polski było skonfrontowanie materializmu, empiryzmu, organicyzmu z kultem jednostki i wywyższaniem indywidualizmu oraz zdefiniowanie roli sztuki.
Przykładem głośnej polemiki, w której dochodziło nawet do rękoczynów, jest kampania antysienkiewiczowska, rozpętana przez Stanisława Brzozowskiego. Oskarżył on autora Trylogii o ukazywanie schematycznego, płytkiego, powierzchownego obrazu życia. Uczynił to w odpowiedzi na słowa Sienkiewicza, który nazwał „młode” pokolenie ludźmi, dla których najważniejsza jest ruja i porubstwo.
1