Tadeusz Peiper, Metafora teraźniejszości („Zwrotnica”, listopad 1922)
Nic nie charakteryzuje poety lepiej niż natura jego metafor.
metafora jest samowolnym spokrewnianiem pojęć, tworzeniem związków pojęciowych, którym w świecie realnym nic nie odpowiada
każdy poeta ma rodzinę pojęć, którą najchętniej łączy z innymi - jest to świat najbliższy jego naturze, ujawnia zasadnicze elementy, na które rozkłada on całość istnienia
Nigdy przenośnia nie była środkiem artystycznym tak faworyzowanym jak dzisiaj.
nie z powodu zmęczenia człowieka, potrzeby drażnienia go - każde nowe pokolenie literackie zastawało człowieka zmęczonego tym, co było, lub wmawiało mu zmęczenie i wprowadzało nowe efektowne związki słów
Przyczyny uprzywilejowania metafory:
1. Anty-realizm
metafora nie jest środkiem realnego odtwarzania świata, nie jest opisem
przekształca rzeczywistość doznań i przetwarza ją na nową rzeczywistość poetycką (zdania, które to, co mają mówić, mówią nie przez to, co oznaczają, ale przez to, co wyrażają; tkwi w nich symbolika)
w sztuce dominuje anty-realizm (formy abstrakcyjne w plastyce)
2. Ekonomizm
metafora jest skrótem, skróconym porównaniem poetyckim (bez „jak”, bez orzeczenia zdania porównawczego, bez długich określeń, bez waty słownej, która miała cel tylko rytmicznego wypełnienia zdania)
Teraźniejszość literatury przejawia się nie w treści i idei poematów, ale w kroju poetyckim.
Cechy poezji (metafory i porównania - bo ono też jest poetyckie, jedyne dosłowne to a=2b):
odległość pojęć, jakimi operuje - źródło hipotetyczne: następstwo skróceń w odczuwaniu przestrzeni, niedokładność spostrzeżeń współczesnego człowieka; źródło właściwe: daje to urojoną perspektywę, tworzy rzeczywistość poetycką (anty-realizm)
burzy i odwraca hierarchię wartości, przedmioty widziane niechętnie łączy z takimi, które są ugruntowane w człowieku - źródło: człowiek naturę wykorzystuje, zachwyca się własnymi wytworami - prowadzi to do change de place lub do zniesienia hierarchii
ożywianie materii, podnoszenie jej na wyższy stopień życia w personifikacjach i vivifikacjach (wydobycie obrazowości plastycznej i ruchu) - cel: uprzystępnienie rzeczy swobodnym kompozycjom i poddanie ich działaniu ruchu
źródłem metafory był pierwotny animizm, gł. u Greków - obdarzał osobowością siły natury, stworzył w języku obrazy nieodpowiadające rzeczywistemu wyglądowi świata, które z czasem się usamodzielniły - stały metaforami; konsekwencja: długi czas personifikacja odnosiła się do przedmiotów wybranych, gł. natury, ustawionych wysoko w hierarchii, nadawała im wyższą rangę, by wzmożyć oddziaływanie na czytelnika (jako pierwszy wyłamał się naturalizm) - dziś nie ma przedmiotów wybranych (apologia materii, antyhierarchiczne patrzenie na świat)
poezja polska i rosyjska nadużywa personifikacji; dlaczego to błąd są to środki stare i pierwotne (animizm)
Trzeba dla metafory szukać źródeł nowych. Nie tylko poetyczność słów tworzy poezję, ale też poezja nadaje poetyczność słowom. Gdyby teraźniejszość stała się jedynym źródłem metaforycznym - byłaby to prawdziwa metafora teraźniejszości.
** E.Z.**