Metoda refleksyjna
w pracy opiekuńczo-wychowawczej
Pojęcie metody refleksyjnej wprowadza do pedagogiki Wanda Woronowicz w swojej książce „Problemy edukacji refleksyjnej.”
Zwraca ona uwagę ma nową istotę wychowania, która powinna pojmowana być jako: „ogół wpływów na jednostki i grupy ludzkie, sprzyjających takiemu rozwojowi, aby w najwyższym stopniu stały się świadomymi, twórczymi członkami wspólnoty społecznej, kulturalnej i narodowej oraz zdolne do aktywnej samorealizacji tożsamości, poprzez utrzymanie ciągłości siebie w toku zadań dalekich” (Kwieciński 1991, s.20).Chodzi o to by uczestnicy procesu edukacyjnego byli partnerami decydującymi o celach, treściach, metodach i formach kształcenia, wychowania oraz opieki nad dziećmi i młodzieżą. Powinni oni samodzielnie myśleć, aby kształtować wolnego duchowo człowieka, odpowiedzialnego za swoje działanie w interesie własnego rozwoju, ze stanowczym uwzględnieniem dóbr innych ludzi.
Samodzielne myślenie nieodłączne jest od refleksji, która jest stanem głębokiego namysłu przed działaniem lub wydaniem oceny czegokolwiek.
„ … Polega na badaniu kwestii z różnych stron i w różnym świetle, tak że nie można przeoczyć nic istotnego…” ( Dewey, 1988, s.85). Stąd konieczność edukacji refleksyjnej.
Istota edukowania dotyczy zaspokajania potrzeb ponad biologicznych podstawowych:
p. bezpieczeństwa (opieki, braku strachu, lęku chaosu, porządku, prawa, stabilizacji, oparcia w kimś itp.),
p. przynależności i miłości (brak bolesnego odczuwania samotności, odrzucenia, braku przyjaciół),
p. szacunku (pragnienie siły, osiągnięć, mistrzostwa, należności, poważania, pozycji społecznej, uznania, sławy itp.),
p. samourzeczywistnienia (realizacji uzdolnień- bycia artystą, matką, błaznem),
p. władzy i rozumienia (ciekawość, filozofowanie, eksperymentowanie),
p. estetyczne.
Istota wychowania dotyczy przygotowania wychowanków do zdrowego funkcjonowania w społeczeństwie. Związana jest z należytym wybieraniem wartości moralnych będących drogowskazem życia. Realizowanie potrzeb podopiecznych stanowi fundamentalne zadanie placówek opiekuńczo-wychowawczych. Istotna jest świadomość nauczyciela-wychowawcy, że
„ podstawową konsekwencją zaspokojenia jakiejś potrzeby jest jej zniknięcie z widoku i pojawienie się nowej, wyższej potrzeby” (Maslow, 1990, s.104).
Do potrzeb tych można i należy edukować. Chodzi o to, aby nauczyć czym są by były świadome i nie wyrażały się np. agresją w sytuacji niezaspokojenia. Należy edukować wychowanków do umiejętności należytej (prawidłowej) i samodzielnej ich realizacji, aby zapewniły im sukces życiowy nie ujmując praw i interesów innym wychowankom, wychowawcom, ludziom. To właśnie potrzeba, czyli chęć zaspokojenia jakiegoś braku jest generalnym źródłem edukacji refleksyjnej.
Edukacja refleksyjna nie zakłada bezpośredniego kształcenia moralnego jako swego celu pedagogicznego, ponieważ jest to niemożliwe ze względu na niesamodzielność psychiczną i intelektualną człowieka w kolejnych fazach jego rozwoju. Dziecko i młody człowiek prawie do 18 roku życia pozbawiony jest całkowicie mechanizmu samodzielnego rozpoznawania wartości moralnych oraz rozeznania w słuszności własnych poczynań. Dysponuje jedynie cudzymi, narzuconymi mu pojęciami tego co dobre i złe oraz nie zawsze pozytywnymi wzorcami. Dla dzieci jedynym kompasem słuszności postępowania jest świadomość kary i nagrody. W działaniu kieruje się często impulsem i emocjami, a nie rozwijającym się dopiero rozumem. Później jest autorytet rówieśników, tak samo nierozumnych nie rozumnych idoli działających nie etycznie. Skutki społeczne tej rzeczywistości są tragiczne: przemoc, narkomania, przestępczość, prostytucja i wiele innych.
Potrzebne zatem jest „coś” co pozwoli i pomoże rozstrzygnąć rozwijającemu się młodemu człowiekowi, co dobre, a co złe. Tym czymś jest zdolność refleksji.
Nawyk refleksji wpajany systematycznie i konsekwentnie od najmłodszych lat wpływa korzystnie na rozwój moralny młodego człowieka, sprzyja internalizacji słusznych zasad i norm oraz prowadzi do osiągania odpowiednio wcześnie samodzielnego myślenia, także w zakresie problematyki moralnej.
Głównym celem edukacji refleksyjnej jest „…człowiek refleksyjny, osoba wdrożona do głębokiego zastanowienia się przed podejmowaniem decyzji lub czynności, zwłaszcza o cechach moralnie niejednoznacznych, według przyjętego w naszym społeczeństwie systemu wartości wysokich” (Woronowicz, 2000, s.79). Podstawowymi atrybutami wychowania powinna być WOLNOŚĆ, PODMIOTOWOŚĆ i DIALOG EDUKACYJNY, czyli rozmowa wolnych partnerów będąca postawą edukacyjną, gdzie obydwie strony, wychowawca - wychowanek oczekują i chcą nauczyć się czegoś od siebie nawzajem. Taka rozmowa partnerska powinna przerodzić się we wspólne działania dla uzyskania dóbr wyższych.
Najważniejsze w edukacji refleksyjnej jest wywołanie pozytywnych zmian w osobowości wychowanków. Wiadome jest, że postawy, przekonania, wartości, opinie, zainteresowania i uczucia znacznie trudniej zaobserwować i zmierzyć. Nie dają się one osiągnąć natychmiast. Odbywa się to w dłuższym czasie. Nie wyklucza to jednak przygotowania podopiecznego do rozumnego i korzystnego społecznie ich wyboru.
Edukacja refleksyjna rezygnuje z pomierzenia swojego produktu, bowiem ma do czynienia z wolnym, partnerem dialogu edukacyjnego, edukacyjnego którym chce się spierać o to, jakie postawy, przekonania itd. czynią z nas ludzi godnych tego miana.
Edukacja refleksyjna nie pozostaje w sprzeczności z nauką o celach kształcenia, które aprobuje, bowiem wiedza i umiejętności stanowią podstawę różnych wyborów człowieka, także etycznych. Trochę inaczej rozumie jednak cele wychowania, traktując je jako zdolność do wyboru wartości, opowiedzenia się „za” lub „przeciw”, a przede wszystkim możliwością modyfikowania.
W takim rozumieniu celów edukacji refleksyjnej, celami pośrednimi będą właściwości człowieka refleksyjnego, które dają się określić bardzo konkretnie, a metody ich osiągania mieszczą się we wszelkich prawie strategiach edukacji.
Zasady edukacji refleksyjnej:
Uczeń- wychowanek jest człowiekiem wolnym.
Uczeń- wychowanek stanowi podmiot edukacji.
W stosunkach nauczyciel - wychowawca z uczniem - wychowankiem obowiązuje partnerstwo.
Komunikacja między nauczycielem- wychowawcą, a uczniem- wychowankiem dokonuje się w drodze dialogu edukacyjnego.
Edukacji towarzyszy konsekwentnie wdrażanie do refleksji.
W praktyce wychowawczej refleksja sprowadzać się powinna do nienatrętnego towarzyszenia wymienionym zasadom, więc tym treściom opieki i wychowania oraz zjawiskom wychowawczym, które wpływać mogą na Kształtowanie się oraz utrwalenie moralnych postaw wychowanków. Konkretnie polegałaby na wytworzeniu nawyku wartościowania tego co się czyni oraz tego, co czynią lub czynili inni ludzie, zwłaszcza w sytuacjach niejednoznacznych, w tym postacie rzeczywiste z historii oraz bohaterowie utworów literackich.
W zależności od poziomu intelektualnego uczniów-wychowanków, co wiąże się z fazą ich rozwoju, formułować należy pytania typu wartościującego w odniesieniu do wymienionych sytuacji, wzbudzać dyskusję, a nawet prowokować do zastanowienia się oraz oceny. W każdym razie wychowanek nie może obojętnie przyjmować informacji ukazującej człowieka w sytuacji dramatycznej, powodującej niedobre skutki- powinien reagować refleksją.
Nawyk refleksji można wykształcić w długotrwałym procesie naturalnego treningu. Placówki opiekuńczo- wychowawcze są idealnym środowiskiem do jego kształcenia. Refleksję można stosować niemalże w każdej sytuacji i pogadance. Nie jest ona procesem sądowym i nie żąda wyroku, a uczy zdecydowania postępowania moralnego, które wpływa na sukces życiowy wychowanków domów dziecka i nie tylko.
Refleksja uświadamia podopiecznym, że działalność ludzka podlega ocenie wartościującej, które odwołują się do miary jaką stanowią uznawane przez człowieka wartości.
Głównym celem edukacji refleksyjnej jest człowiek refleksyjny. Chodzi tu nie tylko o wychowanka, ale również o nauczyciela- wychowawcę. Kim jest człowiek refleksyjny? To osoba, która wyposażona w nawyk rozważania rzeczy i spraw, potrafi posiąść oraz zachować własną podmiotowość między innymi po to, by w każdych okolicznościach uszanować wolność i podmiotowość innych ludzi.
Nauczyciel- wychowawca- opiekun również może nie mieć racji i powinien się tego nie wstydzić, ponieważ umiejętność słusznego wycofania dowodzi nawyku refleksji i wzmocnienia autorytetu. Sam Aronson mówi: „Ja sam popełniłem i popełniam wiele błędów, np. w wychowaniu własnych dzieci, ale potrafię się do nich przyznać i przeprosić, gdy nie mam racji. Wierzę, że sensowne życie nie sprowadza się do perfekcyjnej poprawności w każdej sytuacji. Przyznać się do winy i naprawić ją - to bardzo dużo!” (Butrym, Nowakowska, 1997, s.88).
Kultura przedmiotowa święci swój triumf we współczesnym systemie kształcenia, wychowania i opieki. Wyraża się w traktowaniu wychowanków jak Komputery, które należy zaprogramować do użytecznych celów i wpisać w nie różne zasady i wartości. Programowanie to nie ma jednak nic wspólnego z wychowaniem i braki tego są grożne. Stan ten jest dostrzegany i krytykowany, dlatego wychowanie w refleksyjności należy uznać za konieczne, by istniejącą sytuację pozytywnie odmienić.
Najbliższe pedagogice refleksyjnej jest nauczanie problemowe. Wymaga to zmodyfikowania powszechnie stosowanych metod w placówkach oświatowych i opiekuńczych, tak, by bezwzględnie pojawiła się w nich konieczność refleksji.
Metody te są różnie klasyfikowane:
W. Okoń (1998)
-asymilacji (pogadanka, dyskusja, wykład, praca z książką),
-samodzielnego dochodzenia do wiedzy(problemowe, przypadkowe,
sytuacyjne, pomysłów),
-waloryzacyjne,
-praktyczne.
II. Cz. Kupisiewicz (1994)
-oparte na słowie,
-oparte na obserwacji,
-oparte na działalności praktycznej.
III. C. Majorek (1994, s.256-305)
-konwencjonalne,
-strategie dydaktyczne.
IV. K. Kruszewski (1994, s.133-180)
-nauczania
-gry dydaktyczne (burza mózgów, sytuacyjna, biograficzna,
inscenizacji).
W sytuacji problemowej według edukacji refleksyjnej należy:
1.Przygotować wychowanków do odczucia trudności i jej określenia.
Uzupełnić wiedzę i nawiązać do wiedzy posiadanej.
2.Umożliwić wychowankom uświadomienia sobie trudności- sytuacji
problemowej. Odnieść ją do całości materiału nauczania: z czego
wynika trudność, do czego może być przydatna wiedza uzyskana dzięki
rozwiązaniu problemu. Wzbudzić chęć do pracy nad problemem
(Kraszewski, 1994, s.122).
Dalej, rozwiązanie problemu powinno zawierać kolejne etapy:
3.Przeprowadzenie analizy trudności aż do sformułowania problemu.
4.Zarysowanie planu działania- rozwiązania problemu.
5.Produkcja hipotez projektów odpowiedzi na pytania zawarte w problemie.
6.Wstępne rozpatrzenie hipotez, ich selekcja i wybór tych, które będą
weryfikowane.
7.Systematyczna weryfikacja hipotezy.
8.Sformułowanie wyniku i jego analiza.
9.Przyjęcie lub odrzucenie wyniku. W przypadku odrzucenia albo weryfikacji
innych hipotez, albo poprawieniu planu działania, albo uzupełnienie
informacji, albo podanie uczniom poprawnego wyniku.
10.Wykorzystanie wyniku w różnych sytuacjach, włączenie go w system
wiedzy, uzupełnienie go dodatkowymi wiadomościami (j.w. s.123)
Wynik ten musi podlegać jeszcze wartościowaniu moralnemu według uznawanych powszechnie norm wysokich, po to, by wdrożyć zasadą refleksji nie po, lecz przed czynem niejednoznacznym moralnie lub z innych przyczyn wątpliwym.
Edukacja refleksyjna proponuje rezygnację z dotychczas formułowanych w dydaktyce tradycyjnej trzech celów: poznawczego, kształcącego i wychowawczego. Mają one charakter formalny i są zbyt ogólnikowe i niejednoznaczne.
Nowoczesnym, bardziej twórczym i konkretnym rozwiązaniem jest wyróżnienie celów edukacyjnych ogólnych i operacyjnych każdego zajęcia.
Cele ogólne wskazują kierunki dążeń:
1.Uświadomienie sobie przez wychowanków…
2.Uzyskanie przekonania…
3.Tworzenie nawyku(wdrażanie do ,ćwiczenie w) refleksji
(Woronowicz, 2000, s.137)
„Cele operacyjne stanowią opis wyników, które mają być uzyskane” (Niemierko, 1994, s.10-12). Są to „opisy zachowań uczniów, jakie mają oni przejawiać po kończeniu lekcji” (Dewek, 1994, s.58).
Podzielenie celów ogólnych na szczegółowe może dać w efekcie cele operacyjne, jednak tylko wówczas, gdy: „… efekty działań uczniów wyrażone są w kategoriach ich zachowania się. Tak określone operacyjne cele edukacji szkolnej pokrywają się z pojęciem celów szczegółowych”(j.w.):
Każdy wychowanek będzie wiedział i rozumiał, że:
1.To lub owo jest dobre, właściwe, pożyteczne, słuszne, korzystne.
2.Takie lub inne działanie, postępowanie, ocenianie jest niejako
niewłaściwe, złe itp. (Woronowicz,2000, s.137)
Bardzo pożyteczne jest wyróżnianie celów pośrednich, które „… otrzymuje się w rezultacie podziału celów ogólnych wyrażonych w kategoriach funkcji na składniki w postaci czynności”(Denek 1994, s.57):
1.Umieli…
2.Potrafili…
3.Posiadali częściowo nawyk…(Woronowicz, 2000, s.137)
Np. w czasie zajęć dotyczących spędzania czasu wolnego, cel ogólny wyrażony w kategorii funkcji to: wpajanie nawyku refleksji na temat rozumnego zagospodarowania chwil wolnych. Natomiast cel pośredni wyrażony w kategorii czynności brzmi: wychowankowie będą refleksyjnie unikali marnotrawienia tego czasu.
W załączonym przykładowym scenariuszu zajęć za punkt wyjścia pracy wychowawczej, pojmowanej jako edukowanie do refleksji, przyjęto stan współczesnej wiedzy psychologicznej dotyczącej mechanizmów ludzkich potrzeb, które Nauczyciel Wychowawca-Opiekun winien zaspokajać. Dlatego też zapraszam do refleksji i lektury na ten temat.
Opracowała - Aldona Plichta
BIBLIOGRAFIA
1. J. Butrym, E.Nowakowska, Serce umysłu. Rozmowa z prof. Elliotem
Aronsonem, psychologiem z Uniwersytetu Kalifornijskiego w
Santa Gruz, Polityka nr 42 z1997r.
2.K. Dewek, Wartości i cele edukacji szkolnej, Poznań- Toruń 1994.
3. J. Dewey, Jak myślimy, tłum.Z.Bagstenówna Warszawa 1988
4. K. Kruszewski (red.), Sztuka nauczania. Czynności nauczyciela, Warszawa
1994
5. Cz. Kupisiewicz, Podstawy dydaktyki ogólnej, Warszawa 1994
6. Z. Kwieciński, Edukacja jako wartość odzyskana wspólnie, Edukacja nr 1
z 1991r.
7. A. Maslow, Motywacja i osobowość, przekł. P. Sawicka, Warszawa 1990r.
8. J. Maternicki, C. Majorek, A. Suchoński, Dydaktyka Historii, Warszawa
1994r.
9. W. Okoń, Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej, Warszawa 1998r.
10. W. Woronowicz, Problemy edukacji refleksyjnej, Koszalin 2000r.