Antonina Kłoskowska

KULTURY NARODOWE U KORZENI

PRZEDMOWA

• Naród jest tu ujmowany jako duża zbiorowość ludzka połączona pewną wspólnotą kultury, ułatwiającą wzajemne porozumienie i pewne zjednoczenie jej członków.

I

TEORIA HISTORIA I ANTROPOLOGIA NARODU

1.Spory wokół pojęcia narodu:

• W rozumieniu potocznym naród to zjawisko naturalne, wynikłe z naturalnego charakteru więzi opartej na wspólnocie pochodzenia i wspólnocie ziemi, terytorium.

• Podkreślić trzeba powiązanie narodowości, która jest faktem swoiście kulturowym z polityczną zasadą przynależności.

• Społeczna więź ludzi opiera się na poznawczo postrzeganych wspólnych cechach, a więc nie wynika to z instynktowego popędu.

• Pierwotna, tradycyjna zbiorowość etniczna, czyli grupa etniczna jest to mała społeczność powiązana ściśle z terytorium, które ma dla niej znaczenie nie tylko praktyczne, jako podstawa bytu, ale także symboliczno magiczne. Jest to grupa bezpośrednich nawykowych styczności, powiązana związkami sąsiedzkimi, o kulturze folklorystycznej, ludowej, bardzo jednolitej dla całej społeczności i mało zmiennej, tradycyjnej. Jej członkom brak świadomości historycznej i samorefleksji, ale ze względu na bliskość kontaktów i nawykowy charakter podobieństwa zachowań stanowią oni ścisłą wspólnotę.

• Charakterystyka pozwalająca zidentyfikować odrębną jednostkę kultury powinna uwzględniać 10 kryteriów: 1) rozmieszczenie poszczególnych cech objętych badaniem, 2) ciągłość terytorialną, 3) organizację polityczną, 4) język, 5) przystosowanie ekologiczne, 6) strukturę jednostek lokalnych, 7) najszerszą występującą jednostkę społeczną, 8) nazwę własną, 9) wspólny folklor lub historię, 10) jednostkę określoną przez badacza (Naroll)

• Zbiorowość etniczna o kulturze cząstkowej jest wyodrębniona na zasadzie kontrastu wobec dominującej kultury dużego, rozwiniętego społeczeństwa. Członków takich zbiorowości nazywa się etnikami. Taki zbiorowości jako całość nie tworzą zwartych grup terytorialnych. Mogą to być też resztki grup autochtonicznych, regionalnych. Kultura tego typu zbiorowości etnicznych nie jest całkiem jednolita. Własne tradycyjne dziedzictwo nie wystarcza im do życia w obcym otoczeniu. Są one w części przystosowane, „akulturowane”, lub nawet w części zasymilowane z kulturą dominującego społeczeństwa państwowego, w którym żyją.

• Mniejszość to grupa obywateli jakiegoś państwa stanowiąca liczebną mniejszość i nie zajmująca dominującej pozycji, posiadająca cechy etniczne, religijne i językowe różniące się od cech większości populacji, mająca poczucie solidarności wewnętrznej, kierująca się zbiorową wolą samozachowania i osiągnięcia równości z większością w świetle prawa i praktyki.

• Państwo jest instytucją obejmującą szereg organów władzy i administracji publicznej, stanowiącą ich sieć rozciągniętą na obszarze mniej lub bardziej ograniczonym przestrzennie i prawnie - w zależności od okresu historycznego. W stosunkach zewnętrznych charakteryzuje się ono suwerennością, a wewnątrz monopolem legalnego użycia siły.

• Naród w przeciwieństwie do państwa jest zbiorowością społeczną o charakterze kulturowej wspólnoty.

• Społeczeństwo to kategoria więzi międzyludzkiej wynikłej z trwałych interakcji.

Koncepcje narodu politycznego:

s.27 - 32 przegląd teorii narodu.

Naród w ujęciu kulturalistycznym i w perspektywie antropologicznej:

• Teorie uznające związek między formującymi się narodami a ich pierwotnym etnicznym podłożem nazywamy kulturalistycznymi teoriami narodu.

• Kryteria wyodrębnienia:

• przyjęta przez członków wspólnoty narodowej nazwa własna i nazwa nadawana przez obcych,

• rozbudowanie sfery kultury symbolicznej i pamięci zbiorowej,

• wspólnota komunikowania,

• poczucie ciągłości,

• całościowy i strukturalny charakter, bez którego niemożliwe by było zrozumienie symboli,

• kultury narodowe uznawane są przez wielu badaczy za formę integracji wybranych elementów wielu systemów kultury: języka, religii, obyczajów, sztuki.

• Kultura narodowa jest dynamicznym układem, gdyż stanowi rezultat twórczych i odbiorczych działań ludzi; aktywność jest spełnieniem kultury.

• Korelaty kultury - jej ucieleśnione elementy: zabytki architektury, zbiory dzieł literackich i naukowych i inne teksty w języku narodowym, malarstwo, rzeźba...Najistotniejsze dla kultury nie są same przedmioty, ale ich odtwarzanie i odbiór.

Xero s.36,37.

• Kryteria określające jednostkę kultury należy traktować jako alternatywne, model może ulegać zmianom - cegiełki mogą się wymieniać. Znaczenie poszczególnych elementów nie jest jednakowe dla różnych narodów.

2. Perspektywa historyczna:

Założenia będące podstawą takiego ujęcia narodu:

• Naród jest jednostką kultury w znaczeniu zbliżonym, choć nie identycznym z antropologiczną koncepcją Narolla tzn. jest wspólnotą komunikowania opartą na kształtującym się uniwersum kulturowym o znacznym bogactwie i wewnętrznym zespoleniu elementów (syntagma kultury). To uniwersum jest rozumiane jako ojczyzna w sensie symbolicznym, szerszym niż czysto terytorialne odniesienie. Uniwersum to nie oznacza struktury niezmiennej, nie jest osiągniętym stanem, ale procesem obfitującym w przekształcenia, chociaż ma względnie trwały rdzeń nazywany kanonem.

• Na podstawie kształtującego się uniwersum kultury uznanej za własną wytwarza się identyfikacja narodowa, poczucie swojskości przeciwstawiane obcości. Postępuje odgraniczenie własnej zbiorowości od innych, rodzi się świadomość granicy, gotowość obrony granic w sensie terytorialnym i symbolicznym. Ten proces dzieje się równolegle z wyodrębnianiem się obcych w działaniach praktycznych, niesymbolicznych, powodowanych konfliktem interesów, poczuciem zagrożenia, tendencją do terytorialnej ekspansji własnej zbiorowości.

• Stawanie się narodu jest procesem wewnętrznego ujednolicania kultury, rozszerzania zakresu uczestnictwa w uniwersum kulturowym wspólnoty, które jednak nigdy i nigdzie nie osiąga stanu pełnej homogeniczności. Stąd przynależność narodową zarówno jednostek, jak grup i kategorii należy traktować jako zróżnicowaną, choć mieszczącą się w ramach narodowego typu.

W przeciwieństwie do małej grupy etnicznej każda duża zbiorowość musi być wspólnotą wyobrażoną. Oznacza to, że musi odwoływać się do całego zasobu symboli, wartości wiedzy i przedstawień, które mogą być wspólne różnym grupom, kategoriom i jednostkom w obrębie tej zbiorowości. Temu uniwersum symbolicznemu przydaje się zwykle wagę przez nadanie wielu jego elementom autorytetu dawności. W tym sensie wspólnota narodowa połączona zbiorowym uznaniem tego uniwersum lub jego części stanowi wspólnotę wyobrażoną. Nie znaczy to wcale, że jest to wspólnota fałszywa (jak twierdzi Hobsbawm), nawet, jeśli część łączących ją wyobrażeń zbiorowych opiera się na tradycji odniesionej do faktów nierealnych, w istocie zmyślonych.

Tworzenie się zbiorowości narodowych na podstawach etnicznych jest procesem historycznym o różnych wariantach.

Szczególnie ostre kryterium, ograniczające zasięg historycznego występowania zjawiska, stanowi wykrystalizowanie się świadomości narodowej we wszystkich warstwach społecznych, a także szeroki zakres wewnętrznego komunikowania, uwarunkowany daleko posuniętym ujednoliceniem języka, obyczaju, postaw.

J. Fishman uważa, że język jest centralnym elementem wszystkich składników etnicznego doświadczenia: swoistego dla danej zbiorowości etnicznej zachowania i widzenia świata (język kształtuje idee). Dlatego zalecał bilingualizm wszędzie, gdzie domagały się tego małe grupy w obrębie większej całości.

A. Smith wyróżnia dwie formy etni, czyli zbiorowości kulturowej poprzedzającej powstanie narodu: etnia lateralna jest jednolita stanowo i reprezentuje wyższe lub średnie warstwy społeczne, etnia demotyczna, pionowa, jest złożona ze wszystkich warstw społecznych, bliższa zasadzie demokracji.

To kultura stanowi o istnieniu narodu, a ściślej - rolę tę pełni wzbogacone i rozszerzone uniwersum kultury czy kultur jednostek etnicznych zyskujące coraz większy wpływ na dane społeczeństwo.

3. Ojczyzna jako korelat narodu:

Schyłek XVII w. i wiek XIX przyjmuje się za okres początku narodów nowoczesnych.

Ojczyzna to zbitka pojęciowa, na którą składają się wyobrażenia miejsca urodzenia - kraju lat dziecinnych, narodowego terytorium, ale także jego historii i sztuki, która tę historię i ziemię ubiera w artystyczne formy (Ossowski). Jest to kultura narodowa = uniwersum symboliczne.

Ossowski rozróżnia małą, prywatną ojczyznę i ojczyznę ideologiczną. Mimo stopniowo wzrastającego przywiązania do wielkiej ojczyzny, zawsze istniała jeszcze mała ojczyzna, nie zawsze terytorialnie pokrywająca się z granicami wielkiej.

Według Maussa Rzym był pierwszym narodem w dziejach Europy. Spełniał bowiem podstawowe warunki wspólnoty wyobrażonej, uniwersum symbolicznego.

W dziejach Polski pojęcie ojczyzna stosunkowo późno nabrało cech narodowych, odpowiadających terminowi patria. Niewątpliwe jest jego rozumienie symboliczne, choć nie zawsze jest związane z narodem, niekiedy mające charakter eschatologiczny i uniwersalny, np. „ojczyzna niebieska”.

Narody nie powstały od razu w nowoczesnej formie dużych, symbolicznie tylko zapośredniczonych zbiorowości, nie ogarniały swoją wspólnotą od razu całych wielkich społeczeństw państwowych. Narodowe ujednolicenie postępowało powoli. Czasem przez długie wieki opierało się na niewielu tylko wspólnych wskaźnikowych cechach, nieidentycznych zresztą, ale zbliżonych: na języku tolerującym dialekty, na religii obfitującej w lokalne warianty, na pamięci o nielicznych lub o jednym tylko bohaterze, fakcie, na kulcie jednego wspólnego miejsca świętego.

Przez długie wieki brakować mogło zwłaszcza między kulturotwórczym, dominującym intelektualnym centrum a peryferiami czynnika wiążącego: wspólnej identyfikacji narodowej, refleksyjnego poczucia narodowości wyrażającego się w zdolności i chęci narodowego samookreślenia.

Warstwy intelektualne tworzące zaczątki kultury narodowej wcześniej dostrzegały kształtującą się jedność narodu i rozwijającą się symboliczną całość ojczyzny niż przedstawiciele warstw ludowych. Ale etniczne zasoby kultury ludowej dostarczały podstaw do budowy całości kultury narodowej.

Prócz procesu opadania wątków kulturowych do niższych warstw społecznych (Bystroń) dokonywał się także proces podnoszenia się wątków ludowych.

Kanon - wyraz tożsamości zbiorowej narodu; jest stosunkowo najbardziej trwałą częścią kultury. Powstaje w procesie historycznym, czerpiąc z różnych źródeł społeczeństwa i odbijając cechy jego swoistej kultury. Polski kanon był od początku i przez długi czas nacechowany przewagą elementów wiejskich, rustykalnych. Do kanonu tego wchodziły także liczne elementy pierwotnej etniczności, kultury warstw ludowych; mogły one ulec przetworzeniu w formy artystyczne.

Procesy amalgamacji (scalania) nie dokonywały się w próżni przez działanie jakiejś abstrakcyjnej i powstałej ex nihilo idei nacjonalizmu. Realizowały się pod wpływem narodotwórczego elementu etniczności dominującej niekoniecznie przez wszystkie elementy swojej kultury, ale przez swoje mity pochodzenia, legendy, swoją tradycję. Tradycja, nawet jeśli wynaleziona, jak proponuje Hobsbawm, nie przestaje działać w sferze realnej, wytwarzając zbiorowość realną podzielającą wspólne, zbiorowe wyobrażenia.

Wieloetniczna, federacyjna Pierwsza Rzeczpospolita wytworzyła przykład ciekawej wielokulturowości, podporządkowanej jednak dominującej kulturze polskiej państwowości.

Swoisty typ kultury polskiej, wyraźnie ją odgraniczający od Zachodu, wykształcił się w XVII w. w wyniku wpływu elementów wschodnich - ruskich i orientalnych: tureckich, tatarskich (Tazbir). Natomiast polskie formy polityczne były odległe od wschodniego autorytaryzmu.

Polski naród szlachecki stanowił swoisty fenomen historyczny, wynikły z niefortunnej dla rozwoju kraju słabości mieszczaństwa w Polsce i długo się utrzymującego, a dotkliwego poddaństwa chłopów. Był to jednak twór spełniający podstawowe kryteria narodu. Od schyłku XIII w., a zwłaszcza w wiekach XV i XVI gromadzą się wskaźniki świadczące o wewnętrznej identyfikacji narodu polskiego na wcześniejszej podstawie plemiennej. Dowodzi tego coraz powszechniejsze używanie pojęć „naród” i „ojczyzna” jako samookreślenia narodowego, a zarazem jako określenia identyfikującego naród polski ze strony obcych. W tym okresie kształtuje się i wzbogaca uniwersum kultury narodowej, tzn., że pojęcie ojczyzny wypełnia się treściami prawnych, politycznych teorii, historycznych i zwłaszcza artystycznych dzieł. Kolebką myślenia o wielkiej ideologicznej ojczyźnie była dla Polaków łacina, ale w XVI w wypływa język polski.

Pierwsze kryterium określające naród w kulturalistycznym ujęciu było spełnione w dobie Renesansu i Baroku. Świadomość związku z ojczyzną zapewniała realizację drugiego kryterium - identyfikację narodową i ustalenie granicy sfery własnej.

Proces ujednolicania się kultury narodowej obok przezwyciężania regionalizmów, co nie było w Polsce głównym problemem, polega jednocześnie na obniżaniu bariery różnic stanowych i klasowych. Polska Pierwszej Rzeczpospolitej charakteryzowała się niedorozwojem tego czynnika (Pod tym względem na Wschodzie Czechy wyprzedziły Polskę). To szlachta była wspólnotą w dziedzinie kultury symbolicznej i obyczaju.

Problematykę narodową należy odnieść także do wewnętrznego, najgłębszego aspektu tego zjawiska, do jego korzeni: do przeżyć i doświadczeń ludzi uczestniczących w bycie narodowym, tworzących narodową kulturę i żyjących w tej kulturze. Takie ujęcie nazywam redukcją indywidualizującą w badaniu problematyki narodowej.

II

KULTURALISTYCZNA PERSPEKTYWA SOCJOLOGICZNA

4. Złożoność i różnorodność narodowej wspólnoty symbolicznej:

• Kultura narodowa jest subiektywnie realizującym się zjawiskiem intersubiektywnym odniesionym do obiektywnych faktów: do syntagmy kultury i jej rdzenia, które stanowi kanon.

• Trwałość kultury narodowej zapewniają korelaty - ucieleśnione jej formy - które nazywamy kulturą potencjalną. Sposoby odbioru i nadawane im sensy nie są funkcją wyłącznie jednostki. Sposób ich realizacji jest zawsze odniesiony do jakiejś zbiorowości. Stanowi formę komunikowania się w obrębie tej zbiorowości, jest więc intersubiektywny. Ramę intersubiektywności stanowią zbiorowości społeczne. Zbiorowości kultur narodowych należą do szczególnie ważnych wspólnot intersubiektywnej kultury.

• Koncepcja etnicznej genezy narodu: Anderson stwierdza, że nacjonalizm należy odnosić nie do kategorii refleksyjnych ideologii politycznych, ale do „wielkich systemów kultury, które go poprzedzały, z których on powstał, a także - przeciw którym powstał.

• Obok ziemi i krwi - kryteriów narodowej tożsamości zbiorowej - występuje jeszcze kryterium czasu, jako ważny czynnik określenia czy wręcz uzasadnienia istnienia narodu, jego praw do terytorium, do politycznej niezależności, do szacunku i uznania przez obcych. Poczucie ciągłości należy do niezbędnych czynników wszelkiej tożsamości (np. mity o pochodzeniu, sięgające zwykle daleko w przeszłość).

• Proces przekształcania się małych, pierwotnych i jednolitych grup etnicznych w złożone etnie, które nie są jeszcze dojrzałymi narodami. Dopiero w tej ostatniej formie istnieje pełna świadomość przynależności zbiorowej, czyli identyfikacja z szeroką i zróżnicowaną wspólnotą. W tworach uznanych za etnie ta świadomość może rozciągać się tylko na jedną warstwę społeczną czy stan. Jest to wówczas etnia pozioma (Smith). Etnia pionowa, „demotyczna” to taka, w której kultura rozciąga się na wszystkie stany i ma zabarwienie populistyczne. Trudno ją odróżnić od narodu.

Zjawiska narodowe są uwarunkowane sytuacyjnie!

• Tiryakian i Nevitt wyróżniają cztery typy nacjonalistycznych zasad działania i działalności praktycznej:

1. afirmacja państwa narodowego przez elity w stosunkach zewnętrznych i wewnętrznych,

2. nacjonalizm peryferii, ich identyfikacja z państwem narodu dominującego,

3. nacjonalizm własny peryferii, ich wycofanie się z nowoczesności,

4. nacjonalizm własny peryferii zmierzających do wyprzedzenia w rozwoju zacofanego centrum i odrodzenia własnej kultury etnicznej

• Według Webera naród występuje w kontekście wielkich struktur społecznych: państwa i społeczeństwa, ale nie jest z nimi utożsamiany. Ujmuje on naród jako wspólnotę wartości.

• Renan twierdzi, że naród jest codziennym plebiscytem, jest duszą i duchową zasadą zaczepioną o przeszłość i przyszłość:

Skoro jednak plebiscyt jest świadomym wyborem, należy odnieść go do aktu identyfikacji z określonym z narodem przez deklaracją słowną lub inny akt oznaczający stwierdzenie własnej przynależności. Takich deklaracji nie składa się codziennie. Bezpośrednia identyfikacja w słowie, myśli lub czynie dokonuje się tylko w specjalnych sytuacjach społecznych.

• Karl Deutsh: kultury narodowe składają się z elementów - cegiełek, które u różnych narodów mogą się zmieniać i wymieniać w roli elementów podstawowych np. religia, język, więzi społeczne...

5. Stereotypy narodowe a pojęcie tożsamości zbiorowej:

Stereotyp _ odnosi się go najczęściej, chociaż niewyłącznie, do potocznych wyobrażeń na temat grup etnicznych i narodów. W naukowej refleksji dominuje krytyczne jego traktowanie.

• Carnap: pierwotny opis obserwowanych faktów w kategoriach pojęć klasyfikacyjnych wymaga uzupełnienia przez wprowadzenie kategorii porównawczych. Dociera się wówczas do zjawiska płynnego przechodzenia od typu do typu.

• Zjawiska społeczno-kulturowe poddają się zabiegom klasyfikacyjnym tylko za cenę uproszczeń.

• W nauce powszechnie stosuje się typologię jako formę uogólnienia. Generalizowanie jest nieuniknione po to, aby umysł ludzki nie pozostawał po każdym doświadczeniu umysłem pustym.

• W zastosowaniu do nauk o społeczeństwie i kulturze właściwe jest wprowadzenie dwóch pojęć pokrewnych typowi: model i wzór, a ewentualnie także wzorzec.

• Pod wpływem społecznym jednostka organizuje własną osobowość i kształtuje siebie jako istotę społeczną. Istnieje możliwość odrzucenia wszelkich aktualnych wzorców osobowych i tworzenia nowych form cywilizacyjnych.

• Wyrazem generalizujących praktyk występujących w myśleniu potocznym jest tworzenie stereotypów odnoszących się do różnych dziedzin życia społecznego, ale znajdujących szczególnie jaskrawy wyraz w wyobrażeniach na temat obcych oraz własnych grup etnicznych i narodowych.

• Stereotypy dostarczają poczucia swojskości i uczuciowej pewności w stosunku do świata, ponieważ wypełniony jest przedmiotami znanymi i z góry oczekiwanymi.

• Według Lippmanna stereotypy są zjawiskiem antyintelektualnym (ich użycie poprzedza użycie rozumu) i izolującym od rzeczywistości przez niedostrzeganie faktów sprzecznych ze stereotypową prekoncepcją. Stereotypy poprawiają samopoczucie, ale prowadzą do błędów poznania.

• Związek stereotypów grup obcych z negatywnymi uprzedzeniami: według polskich psychologów stereotypy mają raczej charakter poznawczy niż oceniający. Jeśli pojęcie stereotypu wyabstrahuje się od problemów etnicznych wyraźnie widać, że nie zawsze łączą się one z uprzedzeniami, np. stereotypy zawodowe. Także w stosunkach między zbiorowościami narodowymi, między którymi nie występują konflikty, mogą funkcjonować stereotypy neutralne.

• Ważne jest by rozumieć stereotypy w ich funkcji poznawczej i praktycznej jako kategorię klasyfikacyjną, nie typologiczną. Klasyfikacja oparta jest na zasadzie ekonomii i rozłączności. Obiekty włączone do jednej klasy muszą mieścić się w niej całkowicie i być wyłączone z innych klas utworzonych na podstawie tej samej zasady taksonomicznej. Inaczej klasyfikacja byłaby niepoprawna.

• Stereotypy to także sztywne struktury emocjonalno-poznawcze odporne na bezpośrednie doświadczenie.

• Klasyfikacja a typologia:

Zamykanie całych, wewnętrznie zróżnicowanych zbiorowości ludzkich w zamkniętych przegródkach klasyfikacyjnych doprowadza do zafałszowania obrazu rzeczywistości społecznej. Z drugiej strony pewne wyobrażenia na temat typu grup narodowych pełnią użyteczną funkcję „map w naszych głowach”. Mapy te ułatwiają poruszanie się w nieznanym terenie obcych kultur, ich systemie wartości. Ale mogą wprowadzać w błąd raczej niż informować. Dla tego ich dane powinny być traktowane jako hipotetyczne, ze świadomością, że są rezultatem naszej własnej, grupowej lub indywidualnej konstrukcji. Stereotypy nie spełniają tego warunku ze względu na arbitralność. Natomiast typ idealny w założeniu opiera się na takiej właśnie zasadzie. Jest świadomą konstrukcją badacza (lub praktyka). Uwaga: weberowski typ idealny ma także cechy arbitralności, polega na abstrakcji, idealizacji stanowiącej rezultat dokonanego przez badacza wyboru cech istotnych. To badacz decyduje jakie cechy uznać za ważne, i praktycznie rozstrzyga o stopniu dokonywanej abstrakcji.

Badacz jest jednak świadomy różnicy pomiędzy pojęciowym ujęciem a obrazowym przedstawieniem rzeczywistości (Weber). Badacz nazywając typ idealny utopią implikuje w tym stwierdzeniu, że realne fakty zbliżają się do tej utopii w różnym stopniu, nigdy się z nią w pełni nie pokrywając. Takiej świadomości nie ma w potocznej konstrukcji stereotypów.

Zakres pojęcia grupy narodowej wyznaczony przez koncepcję typu idealnego jest otwarty w przeciwieństwie do zamkniętej kategorii stereotypu.

• Narodowa identyfikacja i tożsamość jednostki a zbiorowa tożsamość narodowa:

Pojęcie tożsamości zbiorowej odnosi się do całych narodów lub innych społeczności ujmowanych w sposób kolektywny, czyli rozumianych nie jako zbiór powiązanych interakcją jednostek, ale jako organiczna całość, społeczne ciało.

Pojęcie tożsamości narodowej całych wspólnot narodowych w kolektywnym rozumieniu może mieć uzasadnienie, ale nie powinno być rozumiane jako równoważnik określenia „charakter narodowy”

Pojęcie tożsamości określa refleksyjny stosunek podmiotu do samego siebie. Tożsamość narodowa zbiorowości narodowej to jej zbiorowa samowiedza, jej samookreślenie, tworzenie obrazu własnego i cała zawartość, treść samowiedzy, a nie z zewnątrz konstruowany obraz charakteru narodu. 1)Jaki jest kształt zbiorowej tożsamości, jej treści? 2)Co jest podmiotem tej świadomości?

1) Narodowa tożsamość zbiorowa jest tutaj rozumiana jako ogół tekstów kultury narodowej, jej symboli i wartości składających się na uniwersum tej kultury, tworzących jej syntagmę, a zwłaszcza jej rdzeń kanoniczny. Ojczyzna ideologiczna jest wcieleniem zbiorowej tożsamości narodu w jej kolektywnym rozumieniu.

2) Kultura narodowa nie dociera w równym stopniu do wszystkich członków narodowej zbiorowości rozwiniętych społeczeństw. Jej podmiotem twórczym i odbiorczym są głównie pewne kategorie, które można nazwać elitami kulturalnymi narodu. Pojęcie zbiorowej tożsamości trzeba więc rozszerzyć na liczne zjawiska nie tak ściśle związane z kanonicznym centrum kultury:

• ojczyznę - ogół treści odbieranych jako tożsamość grupowa, przede wszystkim usymbolizowaną przestrzeń - ziemię ojczystą. Ojczyzna może występować w dwóch wariantach: „ojczyzna mała”, lokalna oraz „duża” wyobrażona, ideologiczna. Ograniczenie poczucia związku z kulturą narodową do małej ojczyzny jest oznaką peryferyjnej świadomości narodowej.

• ważna jest także rola centrum, naczelnych wartości i symboli narodowych jako czynników identyfikujących i określających.

6. Tożsamość jednostki a identyfikacja narodowa i przyswojenie kultury narodowej (walencja):

• Naród jest rozumiany jako ważna, lecz jedna z wielu zbiorowości społecznych: szeroka i złożona wspólnota komunikowania wyobrażona i realizowana przez kulturę. Uczestnictwo w narodowej wspólnocie nie pochłania i nie wyczerpuje całego człowieka. Jest on ponadto członkiem innych wspólnot, np. rodziny, wielu innych zbiorowości, grup celowych i społeczności. Oznacza to, że człowiek w różnej mierze identyfikuje się z wieloma społecznościami i grupami. Jednostka ludzka umieszczona jest lub sama się sytuuje w obrębie różnych związków, z każdego czerpiąc elementy samookreślenia. Dopiero te wszystkie elementy czerpane z różnych związków wraz z innymi, psychicznymi czynnikami składają się na tożsamość jednostki. Błędne jest więc w odniesieniu do jednostki określenie „tożsamość narodowa”. Należy pytać o miejsce, rolę i funkcję narodowej identyfikacji i przyswojenia narodowej kultury w całej, totalnej tożsamości człowieka.

• Tożsamość powinna być rozumiana procesualnie, podobnie jak osobowość czy jaźń w ujęciu Meada. Tożsamość jest bowiem subiektywnym, samozwrotnym aspektem osobowości.

• Szeroko rozpowszechnione jest stosowanie pojęcia tożsamość do różnych stron lub czynników ludzkiej samowiedzy: tożsamość zawodowa, płciowa, polityczna. W takim ujęciu człowiek ma wiele tożsamości, a w konsekwencji pojęcie to staje się raczej odpowiednikiem koncepcji roli społecznej niż osobowości. W przepływającym strumieniu świadomości zwróconej na sam podmiot James jednak widział całość, którą nazwał „Ja sam; szczególna znajomość własnych stanów; Ja i to co moje, subiektywne życie; Ja, teraz ten sam ja co wczoraj”. Określenia tożsamości trzeba szukać w kulturze, zarówno własnej, jak i tej, która wyznacza jej granice. Czerpanie tożsamości z zewnątrz podkreślał Levi-Strauss wskazując jej dwoiste społeczne źródło: mikrostrukturalne i wypływające z szerszej społeczności i jej kultury. Człowiek jest zawieszony pomiędzy indywidualną swoistością a uniwersalizmem ludzkich właściwości. W tym dynamicznym polu ma przejawić się jego tożsamość.

• Erikson wyodrębnia 4 aspekty tożsamości: 1)świadome poczucie indywidualnej tożsamości, 2) nieświadome dążenie do trwałego zachowania indywidualnego charakteru, 3)milczącą realizację syntezy ego, 4)utrzymanie wewnętrznej solidarności z grupowymi ideałami i tożsamością grupową.

Erikson podkreślał, że mówiąc o tożsamości mamy do czynienia „z problemem umieszczonym w rdzeniu jednostki, ale zarazem w samym rdzeniu jej wspólnotowej kultury”. Nie sprowadzał tożsamości do samych tylko ról społecznych, ani do samego skrzyżowania kręgów społecznych. Dostatecznie silnie podkreślał zarazem wpływ społeczno-kulturowych identyfikacji.

Za najważniejszą fazę formowania się tożsamości uważał młodość - okres krystalizacji tożsamości lub jej dyfuzji. Przyjąwszy pojęcie tożsamości jako jedni o charakterze procesualnym, rozwijającej się, ale trwającej i zachowującej ciągłość w toku rozwoju, słuszne wydaje się przekonanie, że analiza biografii wybitnych postaci może wiele wnieść do ogólnej teorii tożsamości.

• Chabel porównywał kształtowanie się tożsamości do spirali. W pewnym wieku osiąga się „podstawową tożsamość”. To stanowisko jest jednym z argumentów, które skłoniły do przyjęcia kategorii młodych ludzi jako głównego przedmiotu badań przedstawionych w tej książce.

• „Własna tożsamość etniczna jest określana jako część całościowej samokonstrukcji złożonej z wymiarów, w których wyraża się ciągłość pomiędzy konstrukcją pierwotnego pochodzenia a aspiracjami co do przyszłej etniczności” (Weinreich). Wprowadził tu problem możliwości zmiany etnicznej lub narodowej identyfikacji przy zachowaniu jedni tożsamości. Rozróżnia on całościową tożsamość i różnorodne identyfikacje jako jej czynniki.

• Paul Ricoeur wyodrębnia dwa ujęcia pojęcia tożsamości: tożsamość jako idem, czyli to, co taki samo i tożsamość jako ipse, czyli to samo. Pierwsze ujęcie odnosi się do liczebności, wielości postaci i trwania w czasie osoby. Odpowiada ino naszemu aspektowi identyfikacji, których może być wiele. Natomiast „to samo” jest totalną jednością tożsamości.

• Włączenie we wspólnotę narodową można by uznać za część socjalizacji. Przynajmniej częściowo dokonuje się ono bezrefleksyjnie, zwykle w okresie dzieciństwa. Tak większość ludzi przyswaja sobie język.

• Naród jest wspólnotą autotelicznych wartości i wyrażających je symboli. Symbole i wartości składające się na kulturę narodu, nie w tradycyjnych, lecz rozwiniętych społeczeństwach nie mogą być przyswojone i przeżywane tylko w kontaktach bezpośrednich między nadawcą i odbiorcą. Ich rola nie sprowadza się do instrumentu przystosowania. Z tych względów Kłoskowska proponuje wyodrębnić proces kształtowania się narodowego uczestnictwa pod nazwą „kulturalizacja” . Kulturalizacja stanowi wprowadzenie i wchodzenie w uniwersum kultury symbolicznej w ogóle, w tym kultury narodowej. Istotny dla tego procesu jest sam kontakt z treściami kultury, z artystami, uczonymi, myślicielami, wykonawcami dzieł teatralnych i muzycznych.

• Czystą przestrzenią symbolicznego komunikowania się jest kultura narodowa, jej kanon, ojczyzna jako upostaciowienie symbolicznego uniwersum kultury narodowej.

• Kultura narodowa jest układem złożonym z bardzo wielu rodzajów elementów. Jeśli nawet przyswojenie tej kultury przez określoną wspólnotę nie jest kompletne, to jednak obejmuje różnorodne i liczne czynniki. Towarzyszy temu zwykle właściwe owej wspólnocie silniejsze lub słabsze poczucie przynależności tej kultury do zakresu jej własnych wartości i przypisywania do kategorii jej dziedziców.

• Rozróżnienie stosunku wobec kultury własnej wspólnoty i kultur obcych zbiorowości. A. Schütz określa stosunek do kultury własnej jako znajomość, a do kultury obcej jako „wiedzę o” .Kulturę własnej wspólnoty zna się z pierwszej ręki, a w przypadku kultury cudzej jest to często wiedza o danym zjawisku bez faktycznej jego znajomości, bez jego przeżycia pozostawiającego ślad emocji i poczucie autentyczności kontaktu. Z potocznych obserwacji kultury obcej rodzą się stereotypy.

• Miejsce identyfikacji narodowej w całkowitej tożsamości jednostki nie tylko jest zróżnicowane indywidualnie, ale zależy od sytuacji życiowej człowieka i jego całej narodowej zbiorowości. W skrajnych przypadkach identyfikacja ulega radykalnej zmianie; liczne są przykłady jej niepewności; często bywa w stanie utajenia, mimo to może się wyraźnie zamanifestować w zmienionych warunkach.

• Należy uwzględnić dwa aspekty narodowości: identyfikację narodową i przyswojenie kultury nazywane walencją. Walencja to przyswojona i uznana za własną kultura i identyfikacją narodowa, które stanowią część i czynnik globalnej osobowości i tożsamości, będącej całością i jednią, ale złożoną z wielości, zmienną i czasem pełną napięć.

7. Materiały, pojęcia, metoda:

• Przechodząc od kolektywnego do dystrybutywnego ujęcia narodu stosuje się tutaj redukcję indywidualizującą, to znaczy, że zjawiska określone jako naród, kultury narodowe, bada się na poziomie przeżyć i doświadczeń jednostek, członków narodowych wspólnot i uczestników narodowych kultur.

• Dilthley wprowadził do swej humanistycznej teorii kilka kategorii analizy posiadających szczególne znaczenie dla socjologicznej metody biograficznej. Są to kategorie: pokolenie, wydarzenie, doświadczeni i przeżycie. Przeżycie ma charakter teologiczny (Gadamer, Husserl). Jest to część procesu życiowego wyodrębniona ze zwykłego toku doświadczeń przez szczególne znaczenie i krystalizująca się w przypomnieniu. Badacz autobiografii ma do czynienia ze świadectwem przeżyć, zawsze poddanych w jakiejś mierze obróbce pamięci i wyrażających ex post hierarchię ważności uznawaną przez podmit.

• Thomas i Znaniecki stwierdzili, że świat jednostki należy ujmować nie ze stanowiska jej popędów, ale ze stanowiska postaw, odpowiadającym wartościom nie czysto indywidualnym, lecz społecznym. Zjawiska narodu i narodowości są elementem ludzkiego świata przeżywanego, którego głębsze poznanie wymaga sięgnięcia do ludzkich przeżyć i doświadczeń. Doświadczenie to reakcja na codzienne, potoczne fakty, którym świadomość jednostki nie przypisuje szczególnego znaczenia życiowego.

• Sama opowieść autobiograficzna często bywa niewystarczająca dla ustalenia wielu twierdzeń istotnych dla przedmiotu badania. Jest wówczas konieczne zastosowanie dodatkowego wywiadu kwestionariuszowego z możliwie ogólnymi i nie sugerującymi pytaniami otwartymi.

• Proces konwersji narodowej i status mniejszościowy wiąże się z sytuacją aktywizującą poczucie narodowości. Tę sytuacją można ogólnie określić jako kategorią pogranicza. Pogranicze to terytorium położone między dwoma obszarami państwowymi lub regionalnymi, charakteryzujące się dwoma obszarami państwowymi lub regionalnymi, charakteryzujące się przemieszaniem etnicznym lub narodowościowym wynikającym z bliskości przestrzennej.

• Kategorie „innych wewnętrznych” stanowią przedstawiciele mniejszości.

• Między tożsamością a pamięcią i wspomnieniem istnieje oczywisty związek, ponieważ tożsamość w całej swojej złożoności opiera się na trwaniu poprzez zmiany osobowości przy jednoczesnym zachowaniu świadomego poczucia własnej identyczności.

• Między narodową identyfikacją jednostki a pamięcią zbiorową istnieje oczywisty związek.

• W tej pracy narodowość jest operacjonalizowana przez identyfikację i walencje wyrażane w autobiografiach za sprawą pamięci.

III

KONWERSJE NARODOWE

8. Konwersje narodowe jako zjawisko pogranicza:

• Konwersja to akt zmiany narodowego samookreślenia jednostki; odejście od jednego systemu wartości i przyjęcie innego systemu wartości w tej samej dziedzinie i w tym samym zakresie. Chodzi przy tym o zakres dostatecznie szeroki, z konwersją bowiem wiąże się zmiana istotnych elementów przekonań i toku życia ludzkiego.

• Warto rozróżnić konwersje indywidualne i zbiorowe, dowolne i narzucone.

• Każda granica etniczna stwarza swoiste warunki konwersji.

9. Konwersja polska Alberta von Winklera:

• Winkler -> Kętrzyński.

• L. Pike - rozróżnienie ujęcia emicznego (od „fonemiczny”) i etycznego (etic, od „fonetyczny”). Ujęcie emiczne bada działanie od wewnątrz samego systemu, ze stanowiska podmiotu działań, zaś ujęcie etyczne bada je z zewnątrz, jako system obiektywnie rozpatrywany przez badacza i odnoszony do zewnętrznych danych.

• W przypadku Kętrzyńskiego mamy do czynienia z konwersją opartą na przemianie narodowej identyfikacji przez proces czystej kulturalizacji, czyli przez wpływ czynników kultury symbolicznej nie poparty żadnymi istotnymi realnymi, bezpośrednimi kontaktami i wpływami społecznymi.

• Wojciech Kętrzyński nie był ofiarą ambiwalencji (słowo o wydźwięku negatywny pod względem psychicznym bo określające stan niepewności). Po konwersji był pewien swojej identyfikacji z narodem polskim. Nie mógł jednak i nie potrzebował tracić wcześniej nabytej i głęboko przyswojonej kompetencji w dziedzinie kultury niemieckiej. To zjawisko dwukulturowości albo BIWALENCJI.

• Można przedstawić matrycę relacji między identyfikacją narodową a przyswojeniem kultur uznawanych za własne. To przyswojenie będzie nazywane walencją. Walencja Kulturowa oznacza poczucie związku z kulturą etniczną lub narodową uznawaną za własną, stanowiącą dziedzictwo kulturowe własnej grupy, a nie tylko sferę kompetencji nabytej ze względu na wykształcenie, specjalność zawodową lub uczestnictwo w szerszych, ponadnarodowych wspólnotach.

• Rozróżniając cztery typy stosunku wobec identyfikacji narodowej i cztery typy narodowej kulturowej walencji otrzymuje się szesnastopolową tabelę relacji pomiędzy tymi kategoriami:

Poniższa tabela stanowi oparcie dla hipotez do dalszych badań.

TYPY IDENTYFIKACJI NARODOWEJ ------------------------ KULTUROWA WALENCJA	1) Jednolita (integralna)	2) Podwójna	3) Niepewna	4)Kosmopoli- tyczna
1) Uniwalencja
2) Biwalencja	Wojciech Kętrzyński;
3) Ambiwalencja
4) Poliwalencja	Józef Czapski;

1

---