Wstęp do prawoznawstwa Morawski
Charakterystyka nauk prawnych
1.Zagadnienia wstępne
nauka w interpretacji pragmatycznej - uczenie się ,zdobywanie wiedzy
nauka w interpretacji apragmatycznej - rezultat procesu zdobywania wiedzy
podział nauk :
nauki społeczne i przyrodnicze
nauki teoretyczne (zadaniem jest opisywanie i wyjaśnianie różnego rodzaju procesów i zjawisk) i praktyczne (nauki ,których celem jest formułowanie i uzasadnianie różnego rodzaju norm .dyrektyw ,ocen i wzorów zachowania )
nauki empiryczne (to nauki ,które uzasadniają swoje twierdzenia odwołując się do wyników doświadczenia) i formalne (to nauki ,w których odwołanie do doświadczenia nie jest potrzebne)
nauki prawne
- nauki społeczne
- nauki teoretyczne i praktyczne
- nauki empiryczne i formalne
- nauki prawne - to grupa nauk społecznych ,których przedmiotem badawczym jest analiza norm prawnych i szeroko rozumianych instytucji polityczno-prawnych
2.Podział nauk prawnych
3 podstawowe typy nauk prawnych (przyjęte obecnie na podstawie niemieckiej szkoły historycznej :XIX wiek ,K.Savigny ,G.Puchta) :
filozofia (teoria) prawa :
Arystoteles ,Platon
pozytywizm prawniczy (XIX wiek ,J.Austin ,K.Bergbohm ,G.Jellinek):
projekt ogólnej nauki o państwie i prawie - nauka zajmująca się ogólnymi problemami państwa i prawa (definicja prawa ,relacja prawa do innych systemów normatywnych takich jak moralność, obyczaj ,czy religia ,analiza języka prawnego ,pojęć prawnych, analiza rozumowań prawniczych ,analiza procesów tworzenia , stosowania i wykładni prawa , problematyka metod badawczych stosowanych w prawoznawstwie ,kwestie społecznego działania prawa i jego skuteczności )
nurty badawcze :
analityczny (problematyka logiczno-językowa)
empiryczny (zagadnienia społecznego działania prawa)
metodologiczny (analiza metod stosowanych w prawoznawstwie)
szczegółowe nauki o prawie :
Przedmiotem tych nauk jest analiza prawa obowiązującego w jakimś konkretnym państwie
Struktura szczegółowych nauk prawnych (dogmatyk prawniczych) odpowiada strukturze systemu prawa
-pozytywizm prawniczy określił podstawowe zadania i metody nauk (3 podstawowe typy problemów) :
-problemy interpretacyjne (analiza tekstów prawnych i zawartych w nich przepisów prawnych, -pozytywizm stał na stanowisku ,że zadaniem prawoznawstwa jest analiza obowiązującego prawa)
-problemy systematyzacyjne
-problemy walidacyjne
zmiany modelu szczegółowych nauk prawnych :
- podjęcie zagadnień de lege ferenda (krytyka i usprawnianie prawa)
- uempirycznienie nauk prawnych (upowszechnienie badań socjologicznych ,psychologicznych i analiz ekonomicznych)
nauki historyczno-prawne :
prawo rzymskie
historia Polski
historia powszechna państwa i prawa
historia doktryn polityczno-prawnych
nauki pozasystemowe :
socjologia prawa (bada aspekt społeczny zjawisk prawnych)
komparatystyka prawnicza (nauka prawa porównawczego zajmującą się porównywaniem różnego typu systemów prawnych)
informatyka prawnicza (analizuje techniki elektronicznego przetwarzania danych w procesach tworzenia i stosowania prawa)
logika prawnicza (zastosowanie logik formalnych i teorii argumentacji do analizy tekstów prawnych oraz rozumowań prawniczych)
kryminalistyka (nauka o sposobach popełniania i wykrywania czynów przestępczych)
kryminologia (nauka o społecznych przyczynach przestępczości)
nauki penitencjarne (poddają analizie procesy wykonywania kar w postępowaniu karnym)
nie jest podziałem zamkniętym (na przykład renesans prawa handlowego w Polsce po upadku komunizmu ,postęp techniczny dało przyczynę rozwoju informatyki prawniczej )
3.Niektóre zagadnienia metodologiczne
metody analizy prawa :
językowo - logiczne :
wyjaśniają ,interpretują i porządkują przepisy prawne
polegają na wykorzystaniu do analizy prawa metod ,technik i aparatu pojęciowego szeroko rozumianych nauk o języku ,logiki oraz osiągnięć metodologii nauk
termin logika :
logiki formalne (postać sformalizowanych rachunków n.p. logika deontyczna - operacje na zdaniach)
-logiki nieformalne (charakter niesformalizowany i zajmują się argumentacjami pojmowanymi jako proces przytaczania argumentów na rzecz i przeciwko określonej tezie n.p. Retoryka)
socjologiczne :
-rodzaje :
techniki zbierania i opracowywania danych (ankiety ,wywiady)
badania panelowe (badanie tego samego zjawiska w przekroju panelowym)
obserwacja uczestnicząca
kontrolowany eksperyment
socjologia rozumiejąca - zajmuje się interpretacją zjawisk społecznych ,ich normatywną oceną ,a także konstruowaniem różnego rodzaju wizji społecznych i propozycji rozwiązywania określonych problemów społecznych ,które mają inspirować praktykę społecznego działania
psychologiczne :
rola w procesach stosowania prawa :
-ustalanie poczytalności sprawcy
-badania psychologiczne
inne metody analizy prawa :
ekonomiczne
refleksje aksjologiczne
teorie :
jednopłaszczyznowa - postuluje badanie prawa tylko jedną metodą (n.p. pozytywizm prawniczy)
wielopłaszczyznowa - postuluje badanie prawa za pomocą wszystkich możliwych metod (n.p. realizm amerykański )
Pojęcie prawa i jego funkcje
1.Pojęcie prawa
-prawo wg realizmu prawniczego - zbiór przepisów prawnych zawartych w tekstach prawnych lub zbiorem decyzji faktycznie podejmowanych przez sędziów i urzędników
-prawo wg psychologicznej teorii prawa Petrażyckiego - prawo jest tożsame z pewnym przeżyciem psychicznym człowieka
-prawo wg prawa natury - zbiór norm słusznych ,które wynikają z tak lub inaczej rozumianej natury człowieka
-koncepcja pozytywizmu prawniczego :
koncepcja J.Austina (teoria imperatywu) :
- prawo jako rozkaz suwerennej władzy państwowej skierowany do obywatela pod groźbą zastosowania przymusu
- elementami konstytutywnymi prawa są :
rozkaz, suwerenność władzy, obowiązek wykonania, sankcja przymusu
-cechy teorii imperatywu :
-rozdział prawa i moralności (normy prawne nie przestają być normami prawnymi z tego powodu ,iż są one niesłuszne lub niesprawiedliwe ,jeżeli tylko zostały prawidłowo ustanowione i nieuchylone)
-na straży norm prawnych stoi przymus państwowy (odmowa przymiotu prawa normom prawa międzynarodowego publicznego)
reforma teorii imperatywu dokonana przez H.L.A. Hart'a :
prawo składa się z norm ogólnych , a nie jest zbiorem rozkazów
podzielenie norm na takie ,które mają sankcje i takie które są jej pozbawione (powrót do koncepcji rzymskiej)
prawo jest zbiór norm ogólnych ,pochodzących od organów państwa , na których straży stoi przymus państwowy
pozytywistyczna koncepcja prawa obowiązująca w Polsce :
źródłem prawa są normy prawne zawarte w aktach normatywnych wydawanych przez upoważnione do tego organy państwa (teksty prawne - konstytucja , ustawy ,akty wydawane na podstawie upoważnienia ustawy)i normy prawa międzynarodowego publicznego
niepozytywistyczne koncepcje prawa (szkoła prawa natury) :
zakłada ,że oprócz prawa pozytywnego ,którego źródłem są akty władzy państwowej , istnieje jeszcze prawo natury ,którego ostatecznym źródłem jest albo Bóg albo właściwości natury człowieka lub zasady współżycia w społeczeństwie
kwestionują twierdzenie ,że pojęcie prawa wyczerpuje się w pojęciu wydawanych przez organy państwowe aktów normatywnych i uznają za immanentny składnik każdego prawa elementarne zasady sprawiedliwości i racjonalności i to bez względu na to czy ustawodawca umieścił je w tekście prawnym
zasady :
równość równości wobec prawa
zakaz dyskryminacji ze względu na rasę ,przekonania religijne , polityczne
wolność słowa i zrzeszania się
prawo do uczciwego procesu i zakaz stosowania tortur
nakaz ochrony środowiska i dóbr stanowiących wspólne dziedzictwo kulturowe ludzkości
prawo przedmiotowe ,a prawo podmiotowe :
prawo przedmiotowe - to ogół aktów normatywnych obowiązujących w danym państwie :
pozytywiści twierdzą ,że jedynym źródłem praw podmiotowych może być prawo przedmiotowe (jednostka nie może mieć żadnych uprawnień oprócz tych ,które przyznało mu państwo)
prawo podmiotowe - to ogół uprawnień ,które na takiej lub innej zasadzie przypisujemy jednostce :
zwolennicy prawa natury twierdzą ,że niektóre prawa człowieka są prawami przyrodzonymi i nie mogą być zniesione przez państwo ,a zadaniem państwa może być tylko ich ochrona
2.Prawo wewnętrzne ,a międzynarodowe publiczne
prawo wewnętrzne - reguluje stosunki na terytorium danego państwa , cechy :
- podmiotami są osoby fizyczne ,prawne ,instytucje
jest kreowany w trybie jednostronnych decyzji organów państwowych
-sankcja przymusu odgrywa ważna rolę
-normy prawa wewnętrznego mają mniejsze znaczenie ,niż normy prawa międzynarodowego
prawo międzynarodowe prywatne :
w Polsce głównym źródłem tego prawa jest ustawa z 12 listopada 1965 „Prawo Prywatne Międzynarodowe”
ma charakter kolizyjny
normuje stosunki prawne ,głównie cywilno-prawne ,w których występuje tzw. element obcy (małżeństwo Polaka z cudzoziemcem)
zadaniem prawa międzynarodowego prywatnego jest wskazanie systemu prawnego ,który będzie właściwe dla wszelkich roszczeń , jakie wynikają ze stosunków tego typu
prawo międzynarodowe publiczne - normuje stosunki między państwami, cechy :
podmiotami są państwa (ale mogą być organizacje międzynarodowe ,a nawet rzadko osoby fizyczne)
powstaje w drodze umów dwustronnych lub wielostronnych (prawo traktowe)
zasadą jest dobrowolne i wzajemne wykonywanie przyjętych zobowiązań (ale rozwija się system sankcji porównywalny do prawa wewnętrznego :sankcje gospodarcze ,ONZ)
normy prawa międzynarodowego mają większe znaczenie ,niż normy prawa wewnętrznego
3.Funkcje prawa
funkcja kontroli zachowań :
normatywne sposoby kontroli ludzkich zachowań :
oddziaływanie na ludzkie zachowania za pośrednictwem norm
oddziałują zawsze poprzez naszą świadomość („widzialna ręka prawa”)
pozanormatywne sposoby ludzkich zachowań :
oddziaływania poprzez odpowiednie kształtowanie sytuacji fizycznych (bariery ,pola minowe) oraz oddziaływanie systemowe (zmniejszenie lub zwiększenie ilości pieniądza)
oddziaływanie może na nas wpływać nawet ,gdy nie zdajemy sobie z tego sprawy („niewidzialna ręka rynku”)
norma :
funkcje :
takie wpływanie na nasze zachowania byśmy podejmowali działania pożądane przez normodawcę i powstrzymali się od działań przez niego niepożądanych
normy ustanawiają :
zakazy
nakazy
dozwolenia
sposoby ustawodawcy ,aby przestrzegać norm :
sankcje - dolegliwości ,które poniesie adresat normy na wypadek ,gdyby nie zachował się zgodnie z normą (kary ,sankcje nieważności ,sankcje egzekucyjne)
gratyfikacje - nagroda ,która otrzyma w sytuacji ,gdy zachowa się zgodnie z normą (nagrody pieniężne ,premie ,odznaczenia ,awanse ,koncesje)
systemy prawa (wg N.Bobbio) :
system represyjny :
operuje przede wszystkim zakazami i sankcjami oraz są nastawione na ochronę porządku i bezpieczeństwa
pozytywizm prawny uznaje sankcję przymusu za element definicyjny prawa
system promocyjny :
odwołuje się z kolei do nakazów i nagród ,a ich zadaniem jest realizowanie określonych programów społecznych takich jak rozwój gospodarczy czy opieka socjalna nad obywatelami
doktryna welfare state - interwencjonizm gospodarczy i społeczny
rozdział dóbr i ciężarów :
funkcja rozdzielcza wiąże prawo z pojęciem sprawiedliwości (wg J.Rawls'a jest jedną z najważniejszych cnót prawa)
zasada sprawiedliwości formalnej (reguła równej miary) :
mówi ,że osoby ,sytuacje ,stany rzeczy ,które są podobne pod istotnymi względami , powinno się traktować podobnie (in paribus causis paria iura)
reguła sprawiedliwości materialnej :
reguła sprawiedliwości dystrybutywnej (rozdzielczej) :
podstawowe reguły :
każdemu stosownie do pracy
każdemu stosownie do potrzeb
każdemu stosownie do zasług
każdemu stosownie do pozycji społecznej
każdemu to samo (reguła sprawiedliwości egalitarystycznej)
przyjęta przez reżimy komunistyczne
wadą jest to ,że dystrybucja przez państwo nadmiernej ilości świadczeń i usług prowadzi do rozrostu aparatu biurokratycznego ,obciąża budżet państwa nadmiernymi wydatkami i obraca się przeciwko obywatelom
reguła sprawiedliwości kommutatywnej (wymiennej) :
rozdział dóbr w społeczeństwie powinien się dokonywać w oparciu o umowy
podstawowe reguły :
każdemu stosownie do zobowiązań ,które na siebie dobrowolnie przyjął
sprawiedliwy podział to podział ,który wynika z zawartej umowy
umowa była dobrowolna
reguła volenti non fit iniuria - chcącemu nie dzieje się krzywda
reguła sprawiedliwości proceduralnej (jej przedmiotem jest problem , jak należy zorganizować procesy podejmowania decyzji ,by podjęta w tych procesach decyzja mogła zostać uznana za decyzję fair) :
reguły sprawiedliwości proceduralnej są bowiem zrelatywizowane do typu instancji , które podejmują decyzję i rodzaju spraw ,którymi się zajmują
podstawowe reguły :
zasada bezstronności i niezawisłości sądu
zasada równości stron
prawo do obrony ,które obejmuje prawo do przedstawienia własnych argumentów oraz ustosunkowania się do argumentów drugiej strony ,a także prawo do korzystania z pomocy prawnej
regulacja konfliktów :
konflikt - jest to sytuacja ,w której jedna ze stron występuje z jakimiś żądaniami , roszczeniami ,twierdzeniami ,które druga strona kwestionuje
rodzaje konfliktów :
-dwubiegunowe
-wielobiegunowe
-indywidualne
-kolektywne
metody rozwiązywania konfliktów :
tryb kontraktowy :
strony zachowują pełną autonomię w rozwiązywaniu konfliktu decydując zarówno o zasadach, jak i procedurze rozwiązywania sporu
rozstrzygnięcie konfliktu następuje w drodze dobrowolnego porozumienia - umowy stron
tryb mediacyjno - koncyliacyjny :
obok stron konfliktu występuje mediator
mediator jest pomocnikiem i doradcą stron ,nie ma żadnych uprawnień władczych
mediator może ułatwić porozumiewanie się stron ,pośredniczyć w ich rokowaniach
mediator poszukuje takiej formuły rozwiązywania sporu ,która byłaby do zaakceptowania dla obu stron konfliktu
strony zachowują pełną autonomię w zakresie wyboru osoby mediatora i procedury prowadzenia rokowań oraz zasad rozwiązania konfliktu
tryb arbitrażowy :
strony zachowują pełen wpływ na wybór osoby arbitra ,procedury rokowań oraz zasad rozwiązania sporu
decyzja arbitra rozstrzygająca konflikt ma charakter władczy ,jest wiążąca dla stron i zwykłe może być przymusowo wyegzekwowana
tryb adjudykacyjny :
postępowanie toczy się według z góry ustalonych zasad i procedur
strony zazwyczaj nie mają wpływu na wybór adjudykatora
modelem postępowania adjudykacyjnego jest postępowanie sądowe
organy rozstrzygające konflikty :
sądy
inne instytucje rozstrzygające konflikty (komisje ,sądy polubowne , pojednawcze ,społeczne) opierające swoje działanie na trybie mediacyjnym lub arbitrażowym
bezpośrednie rokowania stron