Beata Pejska

Kazimierz Bartoszyński

FRYDERYK SKARBEK

1792- 1866

• Jego twórczość jest bogata w różnorodne formy twórczości naukowej i literackiej

• Czynny na polu działalności społecznej i politycznej

• Kształcił się i zaczynał samodzielnie pracować w schyłkowym okresie polskiego oświecenia

• Zamykał działalność naukową i literacką w latach po powstaniu styczniowym

• Liberalny styl myślenia o zagadnieniach społecznych i gospodarczych

• Nigdy nie ogarnął go romantyzm

• Przechował w swej twórczości wiele nauk, które wyniósł z oświeceniowej szkoły literackiej

• W późniejszych latach życia był odosobniony i obcy współczesności

• Urodził się w 1792roku w Toruniu z małżeństwa mieszanego:
  - polsko- niemieckiego
  - szlachecko- mieszczańskiego

• Młodość przebiegała z jednej strony w atmosferze rozbawionego „pańskiego” dworu ojca, a z drugiej pod decydującym wpływem różnych czynników odrywających go od tradycji szlacheckiej

• Rola Mikołaja Chiopina (ojca kompozytora) jako guwernera Fryderyka Skarbka

• Edukacja w Liceum Warszawskim kierowanym przez S.B. Lindego, pozostającym pod znacznym wpływem kultury niemieckiej

• Studia w Paryżu (1809-1812) głównie w zakresie ekonomii

• Stopniowe odsunięcie Skarbka od własnej warstwy (zamożnego ziemiaństwa) i włączenie się w krąg zawodowej inteligencji

• Objął w 1818r. stanowisko profesora ekonomii na UW

• Wszedł w skład Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk - zrzeszenia ludzi pokrewnych mu w sensie upodobań racjonalistycznych i liberalnych

• Jego liberalizm należy rozumieć jako zespół haseł głoszących postęp gospodarczy, rozwój oświaty, umiarkowane reformy socjalne

• Tendencje do politycznej ugodowości

• Jego twórczość była zorientowana na mieszczańskie kultury Zachodu i w relacji do nich ujmowała problemy polskie

• Twórczość ta stanowiła wyraz poglądów człowieka uczulonego na gospodarcze uwarunkowania rzeczywistości społecznej

• Jego twórczość kształtowała satyryczna literatura epoki stanisławowskiej, sentymentalizm, oddziaływanie W. Scotta i L. Sterna

• We wszystkich utworach występują antytezy wyrażające się w postawach światopoglądowych i artystycznych, jakie zajmował:
  a/ postawa romansopisarza zainteresowanego życiem uczuciowym postawa autora powieści obyczajowych, satyrycznych akcentujących ekonomiczne podstawy życia społecznego
  b/ nastawienie na problemy współczesności zainteresowanie przeszłością
  c/ ugodowa, reformistyczna postawa wobec rzeczywistości radykalny, negawistyczny krytycyzm

• Z pierwszymi próbami literackimi wystąpił po 1812r. tworząc poemat opisowy, pisząc bajki, próbując przekładu poezji starożytnej

• Debiut powieściopisarski- „Chwile wesołości” 1822 historia konfliktu miłosnego; tragiczność sytuacji została zatarta, a sama sensowność przeciwstawiania rozsądku i czułości- zakwestionowana

• Powieść „Pan Antoni” 1824r.
  - zasadniczym kształtem tej powieści jest służący celom dydaktyki schemat przygód i upadku naiwnego młodzieńca
  - Brak powagi moralizatorskiej, sceptycyzm, nieobecność pozytywów każe to odnieść tę powieść do tradycji tzw. literatury pikarejskiej, a przede wszystkim do twórczości Sterne'a
  - sternizm Skarbka zbiega się w „Panu Antonim” z właściwą spadkobiercy oświeceniowego racjonalizmu krytyką stylu sentymentalnego zapoczątkowaną w debiucie
  - fabuła zbudowana w większości na zasadach parodii powieści sentymentalnej
  - miłość przeobraża się w ukazaną z nieco rubasznym humorem miłostkę
  - krytycznym rozważaniom poddane zostaje sentymentalne przeświadczenie o możliwości zbudowania systemu moralnego oraz zrównania praw ludzi na podstawie „równości w dziedzinie uczuć” a także wiara w uszlachetniającą siłę zwrotu do natury
  - swoboda twórcza manifestowana przez odsłonięcie sytuacji narracyjnej
  - brak hierarchii ważności różnych elementów świata przedstawionego, przejawiający się w uprzywilejowaniu motywów drobnych
  - rozbudowanie sytuacji narracyjnej i odbiorczej
  - po części powieść o pisaniu powieści a po części parodystycznym ujęciem tradycyjnych wątków i zabiegów literackich
  - negacja satyry symplifikującej rzeczywistość, utopijnych wskazań proponowanych przez oświeceniową moralistykę, złudzeń i konwencji sentymentalnych metod powieściowych
  - ton ironiczny
  - negacja wobec całego układu społecznego
  - podkreślenie schematyczności losów ludzkich zdeterminowanych przez środowisko

• „Podróż bez celu” 1824- 1825
  - utwór wyraźnie osadzony w konkretnych, zwłaszcza ekonomicznych, ówczesnych realiach
  - rzeczywista relacja podróżnicza opiera się na rzeczywistych dziennikach Skarbka z podróży na Dolny Śląsk i do Saksonii z 1822r.
  - dziennik przekazywał obiektywne obserwacje ekonomisty na temat zwiedzanych terenów wchodzących w skład państwa pruskiego
  - utwór przesycony dydaktyzmem, kierowanym potrzebami życia gospodarczego ówczesnego Królestwa, Skarbek dokonał idealizacji zwiedzanych ziem
  - cel wychowawczy
  - Śląsk pokazany ze stanowiska obserwatora mającego w pamięci słabość uprzemysłowienia Polski i polskiej kultury mieszczańskiej
  - ukazał społeczeństwo mieszczańskie
  - stawiał pytania co do ekonomicznego i moralnego wzorca współczesnego Polaka
  - relacja z wędrówki o dużych walorach kształcących i moralnych
  - ukształtowana na wzór utworu Sterne'a „podróż sentymentalna” - upodobanie do sentymentalnej refleksji, nadwrażliwość i tendencja do życia w kręgu marzeń
  - uczucia wzniosłe przeplatają się z doznaniami chwili, które są przeplatane zjawiskami deziluzji
  - technika odnotowywania sylwetek, ukazywanych migawkowo, co pozwalało dojść do głosu narratorowi odbierającemu przedmiot swej opowieści arbitralnie
  - filozofia Skarbka (wyłożona w książce „Małe przyjemności pożycia”1839) kazała szukać szczęścia w drobiazgach, w przelotnych chwilach, zalecając jakby zatrzymanie ich w biegu i przyswajanie świadomości ich uroku
  - zdarzenia kształtują się bez zakłóceń, na zasadzie wewnętrznej logiki materiału dostarczonego przez notatnik z podróży

• książki zorientowane na teraźniejszość i jej problematykę

• poświęcenie uwagi życiu uczuciowemu człowieka, podejmowanie tematyki sentymentalizmu

• posługuje się metodami eksponującymi podmiot mówiący przytaczanie korespondencji, relacje z podróży, przytaczanie sternowskich sposobów wyrazu powieściowego

• w dalszych latach pojawia się zainteresowanie przeszłością narodową

• „Pan Starosta” 1826
  - akcja rozgrywa się w „czasach pruskich” (po trzecim rozbiorze a przed 1806r.) oraz w okresie tworzenia się Księstwa Warszawskiego
  - powieść czerpiąca ze wspomnień autora i ludzi starszej generacji
  - godne uwagi są: tendencja do odsłonięcia ekonomicznych podstaw dokonujących się wówczas przemian historycznych oraz fakt poruszania problemów walki o wyzwolenie narodowe u boku armii napoleońskiej
  - powieść stanowiła kontynuację środków satyry stanisławowskiej
  - na teren powieści typu moralistyczno- satyrycznego, powieści bogatej w obrazy oparte na materiale wspomnieniowym, przeniknęły elementy bogatej, wieloplanowej struktury fabularnej
  - pamiętnik, list i narracja z pozycji postaci centralnej ustąpiły w nim miejsca narracji prowadzonej od zewnątrz pojawiła się kompozycja wieloplanowa, wieloaspektowa
  - powieści tej przyznawano tytuł „praojca niezmiernie licznego pokolenia powieści obyczajowych”
  - tradycjonalizm bliski kierunkowi powieści zapoczątkowanej przez W. Scotta

• „Życie i przypadki Faustyna Feliksa na Dodoszach Dodosińskiego” (pisana w 1830- 1831, wyd. 1838)
  - zaliczana raczej do romansów historycznych
  - powieść ta posługuje się scottowskimi metodami budowana fabuły bogato rozwiniętej i trzymającej w napięciu
  - fragmentaryczność utworu, częste wykolejenia z torów prawdopodobnej motywacji świadczą, że zasadą nie jest budowanie harmonijnej całości fabularnej
  - zasadą jest ukazywanie pewnej prawdy o społeczeństwie, prawdy dwustopniowej: historycznej i historiozoficznej
  - satyryczny obraz epoki saskiej
  - oparł się autor na „Opisie obyczajów za panowania Augusta III” Jędrzeja Kitowicza
  - nakreślenie szerokiej, zasobnej w realia panoramy społecznej
  - forma powieści oparta o schemat przygód bohatera doznawanych wśród różnych środowisk społecznych
  - pisarz sięgał do tradycji powieści pikarejskiej przetwarzanej w Don Kichocie, w Kandydzie
  - czerpanie ze źródeł utrwalonych w piśmie lub druku jak typowe romanse historyczne
  - powieść tradycyjna wydobywająca odrębny koloryt przeszłości- przedstawiał ją w sposób satyryczny, operując ironią i groteską
  - dzieje bohatera to ukazana w sposób ironiczny historia sukcesów głupca, figury z komiczną łatwością wchodzącej w narzucane jej role wielkich osób
  - absurdalność układów dziejowych i losów ludzkich

• sceptycyzm i pesymizm „Pana Antoniego” i „Życia…” wyraźnie kontrastował z ostateczną afirmacją i oportunistycznym pogodzeniem się ze światem, jakie przynosiły zakończenia „Chwil wesołości”, „Pana Starosty”, „Podróży bez celu”

• w „Panu Antonim” i „Życiu…” widać ślady niekonformistycznego nurtu twórczości liberała i ugodowca, pełnego wiary w rozumność świata

• aktywność w zakresie teatru

• wystawił w Warszawie w 1813r. nie zachowaną komedię „Panna modna”

• był recenzentem teatralnym pisującym na łamach „Gazety Korespondenta Warszawskiego i Zagranicznego”

• zwracał szczególną uwagę na samą sztukę aktorską

• po otwarciu Teatru Rozmaitości (1829) rozpoczął ludowo- obyczajową sztuką „Intryga w straganie” głównie komediową twórczość dramatyczną, obsługując obie sceny warszawskie

• część swej dramatycznej twórczości opublikował w dwu tomach pt. „Teatr” 1847
  - wiele to błahe komedyjki, np. „Ze siedmiu najbrzydsza” 1836

• utwory komediowe wyposażone w bogatą zawartość satyryczną:
  a/ „Zosia Przybylanka” 1829
  b/ „Laura” 1833
  - obie te komedie nawiązują do rzeczywistych skandali towarzyskich
  - mieszczą się w ramach tradycyjnej krytyki zepsucia moralnego elity szlacheckiej w epoce stanisławowskiej i w początkach XIX wieku
  - demokratyzm
  - sztuki te dają wyraźny obraz upadku polskiej klasy ziemiańskiej i równoległego kształtowania się mieszczaństwa i inteligencji

• teatralna popularność Skarbka nie była długa

• w zmienionych warunkach po 1831roku styl myślenia Skarbka nie uległ zmianie

• Skarbek był kompromisowym ugodowcem

• Odmówił wzięcia udziału w nowo utworzonej, zależnej od Wielkopolskiego Radzie Stanu

• W latach popowstaniowych jego twórczość została ograniczona wskutek terroru paskiewiczowskiego

• Wrócił do pisania około 1860 roku
  - „Dzieje Księstwa Warszawskiego”
  - „Dzieje Polski, to jest Królestwa Polskiego po roku 1815”

• Napisał też wydane pośmiertnie (1878) „Pamiętniki”

• „Pamiętniki Seglasa” 1845
  - ukazujące piórem fikcyjnego francuskiego guwernera czynnego w Polsce sytuację kraju w czasach pruskich i w chwili powstania Księstwa Warszawskiego
  - liczne elementy autobiograficzne
  - do rangi narratora fikcyjnego pamiętnika i bohatera powieści- guwernera Francuza- rozrosła się postać wychowawcy Skarbka- Mikołaja Chopina- pierwowzoru Seglasa
  - utwór literacki wyrastający z satyry epoki oświecenia
  - narrator obcy wobec relacjonowanych zjawisk, zadziwiony przez nie, narrator w pewnym sensie naiwny
  - próba analitycznego ujęcia rzeczywistości „nowej i zagadkowej”

• zainteresowanie przeszłością, głównie okresem własnej młodości, przełomem wieków jest charakterystyczne dla niebogatej twórczości Skarbka w ostatnich latach życia

• próbuje on zespolić materiał faktograficzny w całość powieściową

• w 1861r. ogłosił „Powiastki polskie”
  - zbiór powieści o czynach orężnych polskich żołnierzy epoki napoleońskiej

• wyjście poza odziedziczone metody artystyczne:

- w „Panu Antonim” i „Życiu…” - pełne krytycyzmu zakwestionowanie własnego stylu myślenia
- w „Panu Staroście” inicjował gatunek powieści obyczajowej
- w „Życiu…” w nowy sposób zespalał na terenie powieści bogatą fabularność i sens historiozoficzny, ironiczną groteskę i obfitość pamiętnikarskich realiów
- w „Panu Antonim” i w „Podróży…” próbował, stosując otwartą formę i manifestując swobodę narratora, budować nie wolny od sceptycyzmu obraz świata, parodiować konwencje literackie, ukazywać przeciwieństwa kultur
- w „Pamiętnikach…” zbudował oryginalną postać narratora i przeciwstawił się stylowi gawędy

---