24. Tragizm, tragiczność a koncepcja dramatu romantycznego
tragedia romantyczna
Gatunek dramatyczny twórczo nawiązujący i kontynuujący model tragedii szekspirowskiej (szekspiryzm) stojący natomiast w opozycji do skodyfikowanej koncepcji tragedii antycznej oraz klasycznej. Tragedia romantyczna kierowała się - wzorem Szekspira - synkretyzmem rodzajowym i synkretyzmem gatunkowym. Określały ją m.in. następujące cechy:
odrzucanie estetycznej jednorodności: mieszanie tragizmu, patosu, komizmu i groteski;
zerwanie z tradycyjnymi wyznacznikami kompozycyjnymi (np. zasadą trzech jedności);
stosowanie fragmentarycznej, luźnej fabuły;
wprowadzanie bohaterów uosabiających ludzkie namiętności i nie poddających się jednoznacznej ocenie moralnej (indywidualizm);
osadzanie wydarzeń oraz konfliktu tragicznego w szerokim kontekście psychologicznym i konkretnych realiach obyczajowych , historycznych, społeczno-politycznych, filozoficznych (koloryt lokalny, historyzm).
Można przyjąć iż właśnie te cechy tragedii romantycznej doprowadziły w pewnym sensie do… śmierci gatunku. Tendencja romantyzmu do modyfikowania, a nawet zacierania wyrazistości gatunkowej, musiała bowiem przekształcić z czasem nową koncepcję tragedii tak dalece, że w efekcie zrodził się nowy gatunek: dramat romantyczny. Do najwybitniejszych twórców tragedii romantycznej należą m.in.: J. W. Goethe, Friedrich Schiller, Heinrich Kleist, G. Byron, V. Hugo, Aleksander Puszkin, J. Słowacki („Balladyna”, „Lilla Weneda”, tzw. komedia wysoka „Fantazy”) i C. K. Norwid (z koncepcją „białej tragedii”, czyli „nietragicznej tragedii” - „Pierścień wielkiej damy”).
dramat romantyczny
Gatunek literacki, który szczególnie dobrze nadawał się do realizacji programowych haseł romantyzmu oraz głównych tendencji poetyki tego okresu. Jego wykształcenie wynikało z opozycyjności względem klasycyzmu i rządzących w nim reguł literackich oraz dramaturgicznych. Zwracał się zarazem do osiągnięć teatru hiszpańskiego, dramaturgii średniowiecznej (średniowiecze), a także - szeroko rozumianego - melodramatu, który wiązał się z rozwojem kultury mieszczańskiej i wzrostem znaczenia odbiorców wywodzących się z tych właśnie kręgów społeczno-kulturowych (literatura i kultura popularna, teatr okresu romantyzmu). Szczególnie wiele zawdzięczał Szekspirowi i jego reformie formuły dramatu oraz teatru (szekspiryzm). Romantycy podtrzymali zerwanie z trzema jednościami tragedii antycznej, preferowali luźno fabułę, fragmentaryczność (fragment), odrzucali akcję opartą na regule przyczynowo-skutkowej, nadawali dramatom formułę otwartą, co widoczne jest m.in. w kompozycji „Dziadów” A. Mickiewicza czy „Kordianie” J. Słowackiego planowanym jako trylogia dramatyczna (cykl literacki). Romantyczna tendencja do synkretyzmu rodzajowego uwidoczniła się w łączeniu elementów lirycznych, epickich i dramatycznych. Synkretyzm gatunkowy manifestowało wprowadzenie w strukturę dramatu innych form gatunkowych, jak choćby pieśń, bajka czy improwizacja w „Dziadach” cz. III, opowiadanie lub monolog liryczny w „Kordianie”. Natomiast postulat syntezy sztuk (korespondencja sztuk) realizowano poprzez połączenie tkanki dramatycznej oraz partii muzycznych i efektów plastycznych, tak jak w scenie balu u Senatora w „Dziadów” cz. III lub w „Nie-Boskiej komedii” Zygmunta Krasińskiego. Do charakterystycznych cech dramatu romantycznego należało również mieszanie wzorem Szekspira - patosu, tragizmu, komizmu, jak np. w scenie więziennej czy snu Senatora w dramacie Mickiewicza, gdzie pojawiały się też silnej akcenty groteskowe i tragigroteskowe. Mistrzem groteski był jednak Słowacki, co uwidaczniają m.in. takie jego dramaty jak „Kordian” czy szczególnie „Balladyna” (groteskowość związana ze scenami fantastycznymi). Symptomatyczne było łączenie scen fantastycznych i realistycznych. Manifestował się w tym światopogląd romantyczny, wizja świata, który nie poddawał się oglądowi przez pryzmat „szkiełka i oka”. Dramaturdzy wprowadzili sceny kameralne, niekiedy bardzo wyciszone, jak choćby sen Ewy z „Dziadów” cz. III, a także monumentalne sceny zbiorowe, pełne ruchu i dźwięków jak w dziełach Krasińskiego. Romantyczne dążenie do swobody twórczej widoczne było na wszystkich płaszczyznach utworu. Dramaty romantyczne podejmowały najważniejsze problemy epoki, konstruktywnie łącząc aspekty indywidualne, egzystencjonalne ze społecznymi, ideologicznymi, moralnymi czy historiozoficznymi (historiozofia romantyczna). W polskim dramacie romantycznym dominowała problematyka patriotyczna i narodowowyzwoleńcza, która często uzyskiwała swą wykładnię mistyczno-mesjanistyczną i millenarystyczną (mistycyzm, mesjanizm, millenaryzm).
Do najwybitniejszych dramaturgów romantycznych należeli:
Johan Wolfgang Goethe: “Faust”
Victor Hugo: “Hernani” - wystawienie tej sztuki w 1830 było manifestem roamntyzmu francuskiego, “Maria Tudor”
Alfred de Musset: „Lorenzaccio”
Alexandre Dumas-ojciec: „Henryk Walezy i jego dwór”
Adam Mickiewicz: „Dziady”
Zygmunt Krasiński: „Nie-Boska komedia”, „Irydion”
Juliusz Słowacki: „Kordian”, „Balladyna”, „Lilla Weneda”, „Fantazy”, „Sen srebrny Salomei”
Cyprian Kamil Norwid: podejmujący już polemikę z modelem polskiego dramatu romantycznego jako twórca koncepcji „białej tragedii” („Pierścień wielkiej damy”).
„biała tragedia”
Pojęcie związane z teoriami estetycznymi, dramaturgicznymi i praktyką dramatopisarską Cypriana Kamila Norwida. Polemizując z kształtem tragedii romantycznej postulował on model „bezkrwawej” sztuki teatralnej, pozbawionej spektakularnych i dramatycznie zawikłanych zdarzeń oraz sytuacji o tragicznym nacechowaniu. W swojej koncepcji odwoływał się do tradycji francuskiej „komedii wysokiej”. We „Wstępie” do „Pierścienia wielkiej damy”, utworu realizującego te założenia, stawiany sobie cel wyjaśnił następująco: „Życzyłem sobie ja w tej pracy spróbować uzupełnienia nowego tragedii rodzaju - chciałem, ażeby tragiczność, nie dochodząc do zgonów i do wylania krwie, dawała, że tak nazwę, Tragedię-Białą”. Dlaej zaś precyzował Norwid konkretne założenia związane z ową odmianą dramatyczną, wskazywał m.in. na potrzebę uwzględnienia szerokiej panoramy społecznej, stworzenia kreacji „kobiet istotnych i całych”, gdyż polskie bohaterki romantyczne są jawnym dowodem słabości rodzimej literatury w tym względzie. Precyzował też wskazówki na temat gry aktorskiej, prowadzenia dialogów czy scenografii.
Dramat romantyczny - typ dramatu ukształtowany w okresie romantyzmu w opozycji do poetyki dramatu klasycystycznego, a w nawiązaniu do twórczości Williama Szekspira, barokowego dramatu hiszpańskiego (Lope de Vega, Calderon) i dramaturgii mieszczańskiej, zwłaszcza melodramatu. Typowymi przedstawicielami dramatu romantycznego byli np. Victor Hugo (np. Hernani, Maria Tudor), Alfred de Musset (np. Lorenzaccio), w Polsce Juliusz Słowacki (Balladyna, Kordian), Adam Mickiewicz (Dziady), Zygmunt Krasiński (Nie-Boska komedia).
Kompozycja dramatu romantycznego była luźna, poszczególne epizody cechowała duża niezależność, utwór nie podlegał typowym zasadom poetyki klasycystycznej, jak zasada trzech jedności czy zasada pięciu aktów, sceny monumentalne przeplatały się z kameralnymi i lirycznymi. Typowe dla dramatu romantycznego było łączenie uważanych przez klasyków za wykluczające się kategorii estetycznych - patosu i groteski, realizmu i fantastyki, komizmu i tragizmu. Łączono także wszelkiego rodzaju przeciwstawne konwencje stylistyczne i gatunkowe oraz techniki dramaturgiczne. Tego rodzaju synkretyzm i niedostosowanie kompozycji do wymogów technicznych widowiska teatralnego sprawiło, że dramaty romantyczne miały charakter niesceniczny.
(wikipedia)
Najważniejsi twórcy
A. Mickiewicz, Z. Krasiński, J. Słowacki, V. Hugo, A. de Musset, J. Goethe
Gatunek dramatu ukształtowany w epoce romantyzmu (ok. 1789-1848), w nawiązaniu do tradycji teatru szekspirowskiego, hiszpańskiego, opery oraz odmian melodramatu (dramy popularnej w sentymentalizmie). Charakteryzuje się odrzuceniem zasady trzech jedności (akcji, czasu, miejsca), luźną fabułą, kompozycją otwartą, łączeniem elementów przeciwstawnych (tragizmu z komizmem, wzniosłości z groteską, realizmu z fantastyką), podejmowaniem tematyki moralnej, religijnej, historiozoficznej, filozoficznej i politycznej. Akcja koncentruje się wokół przeżyć głównego bohatera, tzw. bohatera romantycznego, odznaczającego się indywidualizmem, buntowniczością, wyobcowaniem, brakiem pokory.
Często przybierał formę dramatu niescenicznego (nieprzystosowanego do wystawiania na scenie), czy też dramatu książkowego. W Polsce nazwa dotyczy szczególnie dramatów napisanych i publikowanych po powstaniu listopadowym.
Cechy charakterystyczne dramatu romantycznego.
Dramat w epoce romantyzmu poddał się wielkim i znaczącym przemianom, czego efektem był właśnie nowy gatunek zwany dramatem romantycznym. Zainspirował się on głównie dramatem szekspirowskim, który opierał się na ludowym teatrze angielskim. Dramat romantyczny zasadniczo różnił się od tradycyjnych, klasycznych form dramatycznych.
Jego charakterystyczna cecha to przede wszystkim nieprzestrzeganie antycznej zasady trzech jedności: miejsca, czasu i akcji. Dramat romantyczny w dowolny sposób operuje czasoprzestrzenią, wyrażając w ten sposób twórczą swobodę artystów. Różni się w tym zasadniczo od dramatu klasycznego, który na pierwszym miejscu stawia żelazną zasadę trójjedności. Dlatego też czas i miejsce akcji w tradycyjnych dramatach jest tak dobrany, aby istniała możliwość realnego przenoszenia się z miejsca na miejsce w obrębie przewidzianego na akcję czasu. W antycznych tragediach czas akcji obejmuje więc dwanaście godzin, a w klasycznych - dwadzieścia cztery. Dla przykładu, w „Kordianie” akcja trwa kilka lat - od wczesnej młodości głównego bohatera, poprzez podróż po Europie, po przemianę duchową i udział w spisku koronacyjnym. Łączy się z tym romantyczna wielość miejsc: Warszawa, Karpaty, wieś, Dover, Rzym, Mount Blanc.
W dramacie romantycznym na akcję składa się wiele wątków (dramat klasyczny zwykle zasadzał się na jednym). W utworze Juliusza Słowackiego wątki tworzące akcję to:
1. analiza przyczyn klęski powstania listopadowego;
2. metamorfoza duchowa Kordiana;
3. spisek koronacyjny - zamach na życie cara.
Pojawia się także wątek diabelski (Przygotowanie) - duchy stwarzające polityków i przywódców powstania listopadowego. Jest to scena nie wiążąca się w żaden ciąg przyczynowo-skutkowy z akcją utworu, związana z nim jednak tematycznie, co jest kolejną cechą dramatu romantycznego.
Inne, typowe dla dramatu romantycznego cechy to:
- luźna, fragmentaryczna konstrukcja utworu (akcja składa się z wielu słabo powiązanych ze sobą epizodów, np. w „Kordianie”: młodość bohatera, podróż europejska, wizyta w Londynie, audiencja u Grzegorza VI w Watykanie, przemiana duchowa, jaka dokonuje się na Mount Blanc, uczestnictwo w spisku koronacyjnym, nieudana próba zamachu, pobyt w domu wariatów;
- synkretyzm rodzajowy (mieszanie się elementów dramatycznych, lirycznych i epickich. Elementy liryczne w „Kordianie”: monolog bohatera na szczycie Mont Blanc; elementy epickie: opowiadania starego Grzegorza. Elementy liryczne w III części "Dziadów": Mała i Wielka Improwizacja; elementy epickie: towarzyski salon w Warszawie, opowieści o męczeństwie polskiej młodzieży; elementy dramatyczne: bal Senatora);
- synkretyzm gatunkowy (występowanie różnych innych gatunków w obrębie dramatu, np. bajka Grzegorza „O Janku co psom szył buty”, pieśń Kordiana;
- łamanie zasady decorum - niejednolitość stylistyczna (w dramacie klasycznym pojawiał się tylko styl wysoki): współistnienie stylu prostego (bajka Grzegorza), groteski (wizyta u papieża), stylu wysokiego (monolog Kordiana na górze);
- bohater romantyczny (przeżywający wahania, rozterki, postać tragiczna, walczący o wolność ojczyzny); polski bohater romantyczny jest zdeterminowany przez losy swojego zniewolonego narodu, przeżywa przemianę - od nieszczęśliwego kochanka do gorącego patrioty;
- mieszanie się światów: realistycznego i fantastycznego (elementy fantastyczne w III części "Dziadów": wizja księdza Piotra na temat przyszłości Polski, metafizyczne przeżycia Konrada; elementy realistyczne: martyrologia polskiego narodu, charakterystyka postaci Polaków. Elementy fantastyczne w "Kordianie": powrót bohatera do Polski na chmurze, scena przed carską sypialnią (Imaginacja i Strach); elementy realistyczne: przygotowanie do spisku);
- napięcie - wzrastające przed końcem każdego aktu aż do momentu kulminacyjnego (w "Kordianie": akt I - nieudana próba samobójcza; akt II - monolog; akt III - przybycie carskiego posłańca na miejsce egzekucji).
Literatura romantyczna potocznie jest kojarzona przede wszystkim z poezją, z twórczością liryczną, ale ważne jest, by zdawać sobie sprawę z tego, że dla romantyków ta część ich pracy pisarskiej stanowiła swoisty margines działalności literackiej. Romantycy zgodnie z założeniami epoki dążyli do stworzenia utworów-syntez, a ich ulubionym gatunkiem wypowiedzi stał się dramat romantyczny.
Dramat romantyczny możemy sobie natomiast wyobrazić jako wielki obraz, na którym oprócz postaci i ruchu w większych grupach osób przedstawione jest nie tylko ich najbliższe otoczenie, lecz również znacząca daleka perspektywa, a wszystko to w magicznym oświetleniu, które w ten czy inny sposób jest pomocne w wywoływaniu zamierzonego wrażenia. |
Gatunek ten został ukształtowany w opozycji do reguł dramaturgii klasycystycznej, w nawiązaniu do doświadczeń teatru szekspirowskiego i hiszpańskiego (Calderon) oraz różnorodnych form melodramatu. Dramat romantyczny to wcielenie koncepcji romantycznej formy otwartej, która charakteryzowała się następującymi cechami:
luźna kompozycja - w dramacie romantycznym związki przyczynowo-skutkowe mają drugorzędne znaczenie,
wieloosiowość, wielopoziomowość kompozycji,
zatarcie początkowej i końcowej ramy kompozycyjnej.
Inną ważną ideą realizowaną w dramacie romantycznym jest synkretyzm rodzajowy przejawiający się w swobodnym łączeniu elementów dramatycznych z epickimi oraz lirycznymi, co skutkowało tym, że obok monumentalnych scen zbiorowych występowały wspaniałe monologi liryczne. Ponadto dla romantyków normą było splatanie wątków realistycznych z fantastycznymi, tragizmu z komizmem, patosu z groteską. Dramat romantyczny cechuje się swoistym rozmachem - autorzy nie licząc się z możliwościami technicznymi teatrów tworzyli dramaty bardzo trudne bądź wręcz niemożliwe do wystawienia na scenie (tzw. dramat niesceniczny), co spowodowało, że wiele z nich po raz pierwszy pojawiło się w teatrach dopiero w XX wieku (tutaj wiele zasług przypada Stanisławowi Wyspiańskiemu).
Do najważniejszych twórcy tego gatunku należą m.in. V. Hugo (np. Hernani), A. de Musset (np. Lorenzaccio), A. Mickiewicz (Dziady), J. Słowacki (Kordian), Z. Krasiński (Nie-Boska komedia).