Periodyzacja literatury polskiej od średniowiecza do końca oświecenia; epoki literackie, granice i przełomy między nimi, wewnętrzna periodyzacja poszczególnych epok (charakterystyka głównych faz i zjawisk), ważniejsze style literatury dawnej.
Periodyzacje epok są bardzo różne, opierają się na odmiennych założeniach. Na podstawie artykułu Jerzego Ziomka możemy mówić o 2 formacjach, które wiążą polskie dzieje piśmiennictwa z kulturą europejską w okresie do oświecenia. Są to:
- Średnowiecze
- Klasycyzm (3 epoki: renesans, barok, oświecenie)
Średniowiecze
Ciężko znaleźć tutaj nazwę, która byłaby określeniem stylowym. Krzyżanowski proponował określenie alegoryzm, ale nie mniej alegoryczne od średniowiecza były renesans i barok. Jest to w literaturze polskiej epoka inicjalna, kiedy następuje w kulturze przejście od barbarzyństwa do chrześcijaństwa i kultury grecko-rzymskiej.
Średniowiecze polskie, rozciąga się między drugą połową X a przełomem XV i XVI stulecia. W stosunku do krajów Zachodu było ono czas dłuższy raczej biorcą oraz naśladowcą dóbr kulturotwórczych i ulegało ewolucji spowolnionej. W dziedzinie procesów kulturowych podział średniowiecza polskiego na okresy i ich datacja nie ma ogólnie przyjętego rozwiązania ani przekonywającej jego zasady. Procesy te mieściły się w ogólnej ideologii epoki i w jej systemie ustrojowym monarchii wczesnofeudalnej, rozbicia dzielnicowego, monarchii stanowej, inspirowane zaś i nadzorowane przez instytucje kościelne i państwowe, utrzymywały znaczną trwałość swoich cech. Między końcem X a końcem XV wieku przeszły one u nas - jak się zdaje - jedno tylko stadium przeobrażeń i odkrywczych nasileń. Przypadło ono na kilka dziesięcioleci renowacji Królestwa Polskiego na przełomie XIII i XIV wieku i jej ugruntowania wszechstronną działalnością państwowotwórczą ostatniego z Piastów.
Polskie średniowiecze zaczyna się wraz z chrztem Polski (966), następuje wtedy napływ obcych duchownych do Polski, przyjęcie zachodnich wzorców, lektur, dyrektyw literackich. Wcześniej musiała niewątpliwie istnieć twórczość ustna (bajki, pieśni, opowiadania), jednak nic z niej się nie zachowało. Obcych duchownych po prostu nie interesowały te przekazy, dopiero u Galla Anonima pojawiają się wzmianki o tradycyjnych pieśniach. Okres wczesnego poleskiego średniowiecza charakteryzują głównie łacińskie teksty użytkowe, księgi liturgiczne, roczniki, kroniki. Pierwsze zdanie po polsku pojawia się dopiero w księdze henrykowskiej w XIII wieku. Potem następowały tłumaczenia Biblii (niezachowany psałterz Kingi, psałterz floriański znany z kopii z XIV wieku dla św. Jadwigi i wreszcie Biblia królowej Zofii z XV wieku). Charakterystyczna dla późnego średniowiecza jest dwoista twórczość w języku polskim jak i po łacinie.
Klasycyzm
Najważniejszą cechą klasycyzmu było postulowanie i ustalanie skończonego porządku norm pochodzących od osobowych autorytetów. Oznaczało to trwałość przekonań estetycznych i moralno-politycznych. Jednak ilekroć klasycyzm nie zdobywał się na pewną tolerancję, tylekroć zastygał. Powołując się na Ryszarda Przybylskiego można powiedzieć, że za wszystkich cech klasycyzmu najważniejsza jest właśnie jego skończoność.
I Renesans
Renesans, czy inaczej Odrodzenie to epoka, której początki przypadają we Włoszech na wiek XIV, a w krajach Europy Północnej trwają od przełomu XV i XVI wieku do przełomu XVI i XVII stulecia. Wytyczenie cezur renesansu napotyka trudności spowodowane tym, że renesans, choć wobec epoki poprzedniej jest przełomem globalnym, nie jest przewrotem nagłym; dlatego nie da się powiedzieć, około którego roku zaczyna się renesans w danym kraju. Z innych powodów trudne jest wyznaczenie daty końcowej. To, co weszło do naszej kultury jako zdobycz renesansu, pozostawiło w niej trwały do dnia dzisiejszego ślad. Tak zatem następująca o Odrodzeniu epoka zwana barokiem, choć w swych gustach i kanonach estetycznych przeciwstawiała się niekiedy zdecydowanie gustom i kanonom renesansowym, była dziedzicem niezniszczalnych wartości europejskiej kultury w wieku XV i XVI.
Najtrudniej wskazać początkową i końcowa cezurę renesansu. Te granice zacierają się w przypływach i odpływach złożonych prądów, tak że nie można ustalić dokładnej daty. Granica między renesansem a średniowieczem przebiega około roku 1500. Charakterystyczne dla początku tej epoki jest dwoista twórczość polska (tematyka średniowieczna) i łacińska (nowoczesna i renesansowa). Już od XV wieku napływały do Polski różne tendencje renesansowe, jak również przybywało wielu humanistów, jak Francesco Filelfo, Filip Kalimach czy Konrad Celtis. Pierwsze pokolenie polskich humanistów skupiało się głównie na kopiowaniu starożytnych (Andrzej Krzycki, Jan Dantyszek, Klemens Janicki). Ważną cechą procesu historycznoliterackiego doby staropolskiej jest przenikanie sąsiadujących faz stylowych i kulturowych. Pierwociny humanizmu pojawiają się w drugiej połowie XV stulecia, ale dorobek średniowiecza (późnego gotyku) trwa jeszcze w pierwszej połowie XVI wieku, przy czym wcale nie ma charakteru reliktowego i wstecznego. Z kolei pierwsze zapowiedzi kryzysu poetyki humanistycznej i pierwsze przejawy nowego stylu, który jeśli nawet nie jest barokiem, to w każdym razie barok zapowiada, odnajdziemy w drugiej połowie wieku XVI. Za to pisarze, którzy się świadomie z kulturą renesansową utożsamiają (np. Szymonowic), tworzą jeszcze w wieku XVII.
Okres pierwszy - to okres prerenesansu. Obejmuje drugą połowę wieku XV aż do wstąpienia na tron Zygmunta Starego (1506). Okres drugi - to okres renesansu wczesnego: od 1506 do 1543. Data 1506 jest o tyle ważna, że oznacza początek wielkich renesansowych inwestycji artystycznych (Wawel), międzynarodowej aktywności dyplomacji królewskiej, rozbudowy dworu i kancelarii. Na pierwsze i drugie dziesięciolecie przypadają debiuty znamienitych poetów nowołacińskich: Jana Dantyszka i Andrzeja Krzyckiego, rozwój drukarstwa, wystąpienie Biernata z Lublina, jednego z autorów pierwszych książek polskich. Jako końcową datę tego okresu przyjmuje się rok 1543. Jest to dokładna data kilku wydarzeń finalnych i inicjalnych: umiera przedwcześnie Klemens Janicki, Mikołaj Kopernik w wieku 70 lat kończy swój genialny żywot, zarazem dzieło jego, wydane w tymże roku w Norymberdze, rozpoczyna nową erę w dziejach nauki; w roku 1543 ukazują się m.in. Reja Krótka rozprawa, Frycza De poena homicidii i i Orzechowskiego tzw. Turcyki.
Trzeci okres polskiej literatury renesansowej - to okres rozkwitu. Zaczęty rokiem 1543 zamyka się rokiem śmierci Jana Kochanowskiego (1584). W tym czasie mieszczą się wszystkie najważniejsze wydarzenia polityczno-społeczne (ruch egzekucyjny, szczyt polskiej reformacji), jak i twórczość najwybitniejszych pisarzy wieku - Reja (niemal cała), Kochanowskiego i Szarzyńskiego. Rok śmierci Kochanowskiego także w świadomości jemu współczesnych uważany był za kres wielkości i symptom końca.
Okres czwarty obejmuje lata 1584 - 1629. Rok 1629 to rok śmierci Szymona Szymonowica, ostatniego poety, który wyraźnie utożsamiał się z renesansem. Tych lat nie należy jednak nazwać okresem schyłku. Wprawdzie poetów na miarę Reja, Kochanowskiego i Sępa literatura na długo nie będzie miała, ale to, co po nich następuje, nie jest bynajmniej degeneracją, lecz tylko zmianą norm i gustów, a raczej zmianą układu norm i gustów, bo dziedzictwo antyczne i humanistyczne dalej trwa, nawet się upowszechnia, choć w innej już konstelacji, zwanej barokiem.
II Barok
Wczesny barok, czas poszukiwań, swobodnego rozwoju myśli, zróżnicowania kierunków poezji, zaczyna się w latach osiemdziesiątych XVI w, i trwa do lat dwudziestych wieku XVII.
Rozwija się jeszcze literatura późnorenesansowa. Jan Kochanowski u schyłku swych lat rewiduje własną filozofię życia w Trenach. Sebastian Klonowic w łacińskim utworze Philtron (1582), wbrew renesansowym poszukiwaniom harmonii życia w naturze, odnajduje podstawowe antynomie między człowiekiem a naturą. W twórczości Szymona Szymonowica zarysowały się związki z zakonem jezuitów, a Castus Ioseph (1587) w swojej warstwie myślowej bliski jest kierunkom potrydenckiej przemiany i zasadom chrześcijańskiego stoicyzmu, tzw. neostoicyzmu.
Inspiracje trydenckie zaważyły na odnawianiu tradycji średniowiecznych. Wymienić tu trzeba szczególnie dwa dzieła. Piotr Skarga wydaje Żywoty świętych (1579), wielokrotnie później wznawiany zbiór opowieści hagiograficznych, traktowanych jako wzory życia. Prawdopodobnie po roku 1590 ukazało się misterium Mikołaja z Wilkowiecka Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim, które do końca nowej epoki utrzymuje się w repertuarze i otwiera bogaty rozwój barokowego teatru popularnego.
Znamienna dla tego okresu jest jego wielokierunkowość poszukiwań twórczych. Nie ostało się przekonanie, że możliwy jest nadrzędny, harmonijny wzór żywota poczciwego, skoro w różnych konfesjach odczytywano z Pisma świętego różne normy ładu życia, a dodatkowo wizerunki tego ładu różnicowały się w zależności o stanowego widzenia świata (poezja ziemiańska, poezja mieszczańska), wreszcie w zależności od osobistego, wewnętrznego doświadczenia. Konieczność osobistych wyborów zaważyła na wyraźnym upodmiotowieniu literatury, co szczególnie ujawniło się w zróżnicowaniu poezji i w rozwoju pamiętnikarstwa.
W zróżnicowanych dociekaniach poetyckich nad losem człowieka najistotniejszy stał się spór o wartość świata rozgrywający się między skrajnymi stanowiskami poezji metafizycznej, upatrującej sens istnienia poza światem (nurt ten otwierają wiersze M. Sępa Szarzyńskiego i S. Grabowieckiego), i poezji upatrującej wartości życia w ziemskiej naturze (to stanowisko najpełniej rysuje tomik Hieronima Morsztyna Światowa rozkosz, 1606). Spór zaważył na przekształcaniu się podmiotu mówiącego poezji - jako wyraziciela niepowtarzalnej osobowości, osobistych przekonań, odczuć, podejrzliwości wobec mądrości potocznej, stereotypów myśli i języka.
Dodać trzeba, że istotną rolę w ukształtowaniu początków baroku odegrali młodzi poeci, Mikołaj Sęp Szarzyński, Hieronim Morsztyn, Szymon Zimorowic, Kacper Twardowski, anonimowi twórcy tzw. literatury mieszczańskiej. Można więc w przemianie procesu literackiego dostrzec motywy zwrotu pokoleniowego, w którym szło już nie tylko o filozofię życia - jak w kolizjach Wilkowskiego z własnym ojcem - ale także o osobiste rozumienie poezji i sposoby jej uprawiania, a to prowadziło do konieczności określenia się wobec ojca duchowego młodych twórców Jana Kochanowskiego. Jego wiersze wspomagały - na zasadzie wzoru do naśladowania lub do dyskusji - różne nurty nowej poezji.
Pełny barok zaczyna się w latach dwudziestych, kończy w latach siedemdziesiątych wieku XVII. Jest to czas rosnącej dominacji ruchu kontrreformacyjnego. W latach dwudziestych Kościół w Polsce ma już w zasadzie przystosowane założenia rozwojowe, także w zakresie kultury. Następują wprowadzane w tym czasie ograniczenia swobód literatury i piśmiennictwa (indeks, cenzura prewencyjna, represje wobec twórców i drukarzy.
Były to nowości sukcesywnie wprowadzane; nie od razu zaważyły na procesie rozwojowym, ale ograniczały możliwości głębszego zróżnicowania i społecznego obiegu dzieł literackich. Tworzą w tym czasie wybitni poeci, Maciej Kazimierz Sarbiewski, Daniel Naborowski, Opalińscy, Jan Andrzej i Zbigniew Morsztynowie, nie zawsze jednak drukują. Zaczął się dobry okres romansu i prozy, swobodnie różnicują się gatunki pamiętnikarskie, nie podległe cenzurze, bo w zasadzie nie przeznaczone do druku. „Merkuriusz Polski” zapoczątkował dzieje prasy polskiej. Wcześnie, bo za Władysława IV, powstał i utrzymał się na dworze królewskim teatr na poziomie europejskim, wśród warstw niższych zaś przyjęły się popularne widowiska związane z rokiem obrzędowym. Rozwija się sakralna i świecka architektura barokowa, tworzy się charakterystyczny rys polskiego krajobrazu.
Ograniczenie tolerancji religijnej, likwidacja centrum ariańskiego w Rakowie stanowiły niekorzystny zwrot w kulturze społecznej, natomiast kryzys nastąpił w połowie wieku. Wojny lat 1648-1660 zachwiały podstawami państwa, pozostały po nich zniszczenia wewnętrzne i osłabiona pozycja międzynarodowa Polski. Plany reform przygotowane w środowisku królewskim odrzucone zostały przez sejm w roku 1601, zaczęło się dziesięciolecie rozstroju wewnętrznego. Przeciw królowi utworzyło konfederację niezapłacone wojsko, w roku 1665 wszczął rokosz hetman polny koronny Jerzy Lubomirski, doszło do bratobójczych walk i klęski wojsk królewskich pod Mątwami - 1666. Jan Kazimierz po śmierci żony, Ludwiki Marii, w której utracił najbliższego doradcę, składa w roku 1668 koronę. Po jego abdykacji niechętna stronnictwu francuskiemu szlachta wybiera króla „Piasta”, Michała Korybuta Wiśniowieckiego, który związał się ze stronnictwem pro habsburskim. Związki z dworem wiedeńskim wybrał ostatecznie i jego następca, Jan III Sobieski. Ten nowy układ był dla Rzeczpospolitej niekorzystny.
W takich warunkach w latach siedemdziesiątych zaczął się późny barok. i trwał do lat trzydziestych XVIII wieku.
Zarysowała się i utrzymała sytuacja nie sprzyjająca rozwojowi kultury. Zaniechanie reform, niezależnie od konsekwencji gospodarczych, administracyjnych, przyczyniło się do utrwalenia opinii konserwatywnych, wygnanie arian umocniło pozycję Kościoła. Ochrona religijnej jedności narodu, przy dominacji zachowawczych nurtów w polityce wewnętrznej, przy stagnacji ustrojowej i złym stanie gospodarczym Rzeczpospolitej po wojnach, zaważyła także na losie kultury, nauki, oświaty - powstał klimat nie sprzyjający rozwojowi myśli społecznej. Stan powierzchownej jedności „ospałej zgody” - jak pisał Stanisław Herakliusz Lubomirski - uniemożliwiał szukanie dróg wyjścia z kryzysu, później podtrzymywany był i wspomagany przez dwory obce.
Zaostrzyła się działalność cenzury. Wyrazem zagrożenia odczuwanego przez pisarzy stał się nowy gatunek wypowiedzi: wiersze do cenzorów; czasem były w nich próby dialogu, częściej miały być świadectwem lojalności. Na rynku księgarskim dominację zdobywa literatura religijno-moralistyczna i okolicznościowa. Równocześnie zaczyna się intensywny rozwój tekstów rękopiśmiennych, małych gatunków, krążących w obiegu nieoficjalnym. Krytyczne, satyryczne teksty zyskiwały szeroką aprobatę społeczną, czego świadectwem są liczne warianty owych tekstów zachowane w starych rękopisach. W tym obiegu nieoficjalnym rozchodziły się także teksty Wacława Potockiego, którego bogata i odważna twórczość nie znalazła drogi do oficyn drukarskich.
Po roku 1700, gdy zmarli najwybitniejsi, osamotnieni poeci, Potocki, Kochowski, Lubomirski, i nie pojawili się równie wartościowi następcy, doszło do ogólnego obniżenia rangi i społecznej funkcji literatury, natomiast - jak świadczą zbiory rękopiśmienne - rozwinął się społeczny popyt na publicystykę, która stała się podstawą bogatego rozwoju czasopiśmiennictwa w późniejszym czasie. W późnobarokowej publicystyce kształtowała się myśl reformatorska, programy naprawy państwa. Z tego nurtu myśli zrodziły się początki ruchu oświeceniowego w latach trzydziestych XVIII wieku, działalność Józefa Andrzeja Załuskiego, Stanisława Konarskiego. W różnych wydaniach i przez odpisy rozchodzi się przypisywany dawniej Stanisławowi Leszczyńskiemu Głos wolny wolność ubezpieczający.
Ale w tym samym okresie i później pojawiają się jeszcze znamienne dzieła późnobarokowe, np. Benedykta Chmielowskiego Nowe Ateny (1745 - 1756), Uwagi rzeczy ostatecznych Józefa Baki (1766). Jest to - podobnie jak w początkach baroku - obraz ewolucyjnego procesu rozwojowego literatury. Tradycje barokowe jeszcze trwały, lecz traciły znaczenie na rzecz nowych tendencji, które w latach trzydziestych i czterdziestych torowały drogę przewrotowi umysłowemu w Polsce.
III Oświecenie
Pierwszy okres, tzw. wczesne Oświecenie, zamykamy datami około 1730-1764, czyli do wstąpienia na tron Stanisława Augusta. Tworzy go pokolenie urodzone pod koniec XVII lub w początkach XVIII wieku, wykształcone na zagranicznych uniwersytetach, wyznające przynajmniej w pewnej mierze oświeceniowy światopogląd. Powstają wtedy w stolicy zalążki instytucji nowego typu, początki literatury ujętej w rygory klasycystyczne, chociaż na prowincji nadal dominuje barok. Filozofia tzw. recentiorum, czyli myślicieli nowych, przenikała większość podejmowanych inicjatyw. Zabrakło jednak ośrodka o całościowym programie działania, mającym na celu odrobienie wieloletniego zapóźnienia rozwojowego, obejmującego wszystkie dziedziny życia.
W drugim okresie, wyznaczonym datami 1765-1787 powstał taki ośrodek skupiony wokół Stanisława Augusta Poniatowskiego, grupujący pokolenie urodzone za czasów Augusta III, mniej więcej po 1730 r., które rozpoczęło realizację przebudowy sarmackiego społeczeństwa w ramach nowoczesnej monarchii konstytucyjnej. Przyniósł on najwybitniejsze osiągnięcia klasycyzmu zwanego stanisławowskim, znaczone nazwiskami Naruszewicza, Krasickiego, Trembeckiego. Okres 1765-1787 wyraźnie rozbija się na 2 części: część pierwsza, zamknięta datami 1765-1773, odznacza się początkowo wyjątkowym optymizmem i wiarą w powodzenie rozpoczętego dzieła reformy państwa, widocznymi w publicystyce i teatrze tych lat. Zakończona została konfederacją barską i pierwszym rozbiorem, który stanowił wstrząs dla społeczeństwa polskiego, uświadomił wszystkim niebezpieczeństwo całkowitej utraty niepodległości. W drugiej części tego okresu, w latach 1774-1787, katalizatorem w kontynuowaniu przez środowisko królewskie akcji reformy była świadomość tego zagrożenia.
Obok głównego nurtu klasycystycznego istniało, jak wspomnieliśmy, wokół Czartoryskich, środowisko wyznające gusta rokokowe, a po roku 1783 w ich puławskiej rezydencji powstało antykrólewskie centrum magnackie, przeciwstawiające antysarmackiej polityce króla kult dawnych tradycji, republikański model społeczeństwa, rozwijające głównie literaturę sentymentalną, która kwitła zresztą również i w Warszawie stanisławowskiej.
Okres trzeci, obejmujący lata 1787-1795, zdominowało pokolenie urodzone około 1750 r., pokolenie Kołłątaja, Staszica, Bogusławskiego, oświeconych republikanów, którzy z jednej strony nawiązali d narodowych tradycji sarmackich, z drugiej zaś wzięli już pełny udział w europejskiej wymianie myśli oświeceniowej, wnosząc do niej oryginalny wkład. W okresie tym stworzona została koncepcja nowoczesnego nardu szlachecko-mieszczańskiego, powstały utwory literackie i dramatyczne kreujące bohatera chłopskiego. Działały wówczas różne ośrodki literackie, m. In. Kuźnica Kołłątajowska, w czasie Insurekcji zaś aktywność klubu jakobinów decydowała o radykalizacji myśli społecznej i literatury. Rok 1795 można uważać za kres polskiego Oświecenia, ponieważ upadek państwa spowodował załamanie się programu, przygotowującego nadejście „królestwa Rozumu”. Rozwija się nadal klasycyzm, osiąga wybitne sukcesy w tragedii, sentymentalizm współistnieje z klasycyzmem i romantyzmem, ale kierunki te muszą odpowiadać na inne niż dotąd pytania, mianowicie: jak „wybić się na niepodległość”, co zbliża literaturę tych lat do romantyzmu.
Wielu badaczy współcześnie nie rozdziela często wyżej wymienionych 2 okresów, tworząc z nich jeden - tzw. oświecenie stanisławowskie w latach 1764-1795.
Po 1795 roku oświecenie weszło w fazę późną (postanisławowską, porozbiorową), trwającą mniej więcej do połowy lat 20 XIX wieku. Definitywny kres zmierzającego ku końcowi oświecenia przyniosło powstanie listopadowe.
Najważniejsze style:
- alegoryzm - Komponowanie elementów utworu (postaci, obrazów, wydarzeń, fabuł), tak, aby posiadały one obok swego dosłownego znaczenia również sens przenośny. Alegoria w przeciwieństwie do metafory, nie obejmuje pojedynczego słowa, obejmuje całe grupy słów, zdania, niekiedy zaś całe utwory. Alegoryzm to również wpisanie w treść utworów jakiegoś ukrytego sensu, do którego powinni dotrzeć odbiorcy. Alegoryczny model myślenia o literaturze dominował w Europie aż po w. XIX. Niewątpliwie epoką największego znaczenia alegorii zarówno jako metody konstruowania literackiej wypowiedzi, jak i jako techniki interpretacyjnej było średniowiecze.
- klasycyzm - Styl oparty na zgodności z zasadami ładu, harmonii, porządku. Oparty na tradycji antycznej, starożytnej, grecko-rzymskiej. Programowo nawiązywał do antycznej teorii poezji. Początki wiążą się z renesansowym zwrotem do antyku. Klasycyzm uznawał za cel sztuki osiągnięcie doskonałości w realizacji piękna i prawdy jako akceptowanych przez rozum trwałych i uniwersalnych wartości. Cel ten był osiągany przez imitację wzorów artystycznych utrwalonych w dziełach antycznych oraz przez imitację natury, pojmowanej jako odkryta przez rozum istota rzeczy, jako to, co ogólne i powszechne. Wyobraźni i uczuciu przeciwstawiał klasycyzm rozum, przypisując mu podstawową rolę w tworzeniu sztuki i formułowaniu ponadczasowych zasad określających tematykę i budowę dzieła literackiego. Najogólniejszy charakter miała zasada decorum, wyznaczająca normy stosowności i właściwego doboru poszczególnych elementów dzieła, a więc jego tematyki, kompozycji, stylu, gatunku - pozostająca w związku z normami obyczajowymi. Istotne znaczenia miały zalecenia prawdopodobieństwa, harmonii i umiaru oraz nakaz przestrzegania jednorodności estetycznej utworu, wykluczający współwystępowanie w nim kategorii estetycznych uznanych za sprzeczne.
- barok - Barok miał wiele przejawów, cechowały go różne tendencje w różnych krajach, jak również synkretyzm kulturalny. Przejawiał się on min. w łączeniu wątków uniwersalnych z partykularnymi, czy elementów chrześcijańskich z mitologicznymi i wprowadzeniem elementów kultur orientalnych. Barok czerpał z różnych źródeł, kształtował je w sposób taki, aby odpowiadały obowiązującemu smakowi. We wszystkich dziedzinach zerwał z właściwą renesansowi przejrzystością i funkcjonalnością form, większy nacisk położył na ornamentykę, przepych, różnorodność. Zasadniczą jego tendencją było łączenie czynników sprzecznych, np. ekspresję przeżyć religijnych ujmowano w sposób sensualistyczny, zacierano niekiedy granicę pomiędzy sferą przeżyć religijnych i miłosnych. Barok przejął ukształtowany przez średniowiecze i renesans repertuar alegorii, jego sztuka ma charakter krańcowo alegoryczny, jednakże operowanie środkami o określonym znaczeniu wiąże się z poczynaniami o charakterze indywidualnym, różnego typu uniezwykleniami i odchodzeniem od obowiązujących poprzednio norm. W zakresie języka poetyckiego obowiązuje zasada bogatego i ozdobnego mówienia, stojącego w sprzeczności z ideałami estetycznymi renesansu, co wyraża w mnożeniu metafor, w poszerzeniu dopuszczanego w obręb poezji słownictwa, w komplikowaniu struktur składniowych, które nie muszą się pokrywać ze strukturą wersyfikacyjną. ujęciem wypracowanym przez barok jest koncept polegający na pomysłowym zestawieniu dwu pojęć lub obrazów antytetycznych, które staje się fundamentem kompozycyjnym wiersza; zjawisko to jest szczególnie dla koncepty stycznego nurtu w literaturze baroku. Swoista wirtuozeria poetycka, zwłaszcza w liryce świeckiej, stawała się niekiedy wartością samą w sobie.
- sentymentalizm (Najważniejsza, podstawową cechą sentymentalizmu było akcentowanie znaczenia, jakie w procesie poznawania rzeczywistości i samego człowieka przypada uczuciom. Prąd ten czerpał inspirację z dzieł, które przyczyniły się do uformowania filozofii oświeceniowej. Wydobycie na wierzch uczuć ludzkich. Z perspektywy poznawczej i antropologicznej człowiek sentymentalny poznaje świat poprzez uczucia)
- rokoko (Pojmowanie sztuki, życia jako przyjemności estetycznej. Ma ona źródło w posiadaniu przed nadawcę i odbiorcę dobrego smaku, gustu. Smak jest nastawiony na waloryzowanie i hierarchizowanie. Gust powinien być w pewien sposób wrodzony a uzupełniony przez wiedzę. Dalekie od heroizmu, patosu, wystawności, moralistyki, preferowało hedonizm, lekkość, delikatność, elegancję i wdzięk, zbliżało się często do libertynizmu i epikureizmu, u jego podłoża zaś leżał sensualizm, nie lekceważący racjonalizmu. Rokoko to głównie zamiłowanie do małych form literackich, anakreontyki, epigramaty, wiersze okolicznościowe (bileciki), piosenki, listy, sielanki, powiastki prozą, poematy heroikomiczne. Autorzy tego nurtu nawiązywali do antyku, jednak nie do jego nurtu wysokiego, bohaterskiego, ale do stylu średniowiecznego, eksploatowali też motywy mitologiczne. Często pojawiały się w ich utworach tematy erotyczne motywy przyrodnicze (najczęściej „przesłodzone” - ptaszki, obłoczki, strumyczki, owieczki, różyczki itp.), pisano o delikatnych, misternie wykonanych przedmiotach, np. figurkach z miśnieńskiej porcelany czy wytwornych zegarkach. Charakterystyczny klimat idylliczny w wersji pasterskiej. Beztroska zabawa, miłość zmysłowa. Sporo baśniowej fantastyki. Pogłębiona uczuciowość często melancholia. Rokoko było bardzo mocno związane z malarstwem).