18. Gotycyzm, fantastyka grozy w polskiej literaturze romantycznej - wpływy obce i rodzime inspiracje.
Gotycyzm - zjawisko literackie o charakterze preromantycznym, wywodzące się z odmiany powieści angielskiej 2 poł. XVIII wieku, zwanej powieścią gotycką., powieścią grozy lub czarnym romansem (H. Walpole, A. Radcliffe, M.G. Lewis, Ch. R. Maturin i inni). Termin pochodzi od podtytułu "Zamku Otranto" Walpole'a: "opowieść gotycka" (gothic tale). Za najważniejszy współczynnik powstania gotycyzmu uważana bywa reakcja na racjonalizm oświeceniowej wizji świata, przejawiająca się w poszukiwaniu cudowności, oraz związany z nią zwrot do średniowiecza (rozumianego umownie i szeroko - od XI do XVII wieku), jako epoki nacechowanej naturalną cudownością, autentycznością odczu, pięknem dzikim, gwałtownym i barbarzyńskim, obcym klasycystycznemu ideałowi harmonii i ładu. Silne piętno na fantastyce gotyckiej wycisnął Szekspir i inni dramaturdzy elżbietańscy (krwawa, okrutna wizja historii), ballady ludowe oraz "Pieśni Osjana". Klasyczna powieść gotycka jest powieścią tajemnic, z intrygą obfitującą w napięcia i sensacyjne wydarzenia, w której poważny udział mają duchy, widma, wampiry, a także przeczucia, złowróżbne znaki, przepowiednie, sny; miejsce akcji stanowi najczęściej gotycki zamek, naznaczony fatalną tajemnicą czy przekleństwem rodowym. Schematy dawnej powieści rycerskiej i przygodowej najsilniej może kształtują perypetie pary kochanków, których miłość zostaje narażona na ciężkie próby ze strony sadystycznych prześladowców, rozporządzających szczegółowo przedstwianymi wyrafinowanymi sposobami wyrządzania zła. Podstawowy problem powieści gotyckiej to właśnie zło i jego psychopatologia, a bohater (zw. niekiedy łotrem gotyckim) - ponury gwałtownik i tyran, wielki zbrodniarz i immoralista, obdarzony dwuznacznym pięknem zła, często popadający w obłęd, czasem cierpiący na rozdwojenie jaźni; jego psychologia, jakkolwiek nieraz naiwna, zawierała ważne pobudzenia do odkrycia złozoności wewnętrznej człowieka, dwoistości jego natury (wziętej o wiele póxniej na warsztat naukowy przez psychoanalizę).
Gotycyzm wywarł znaczny wpływ na romantyzm i postromantyzm angielski (od W. Scotta i Byrona po "Wichrowe Wzgórza" E. Bronte, opowieści R.L. Stevensona i poezję A.Ch. Swinburne'a), romantyzm francuski, niemiecki (zwłaszcza fantastyka psychologiczna E.T.A. Hoffmana), amerykański, a także literaturę rosyjską, od romantyków po Dostojewskiego.
Do Polski gotycyzm przenikał w mniejszym stopniu przez powieść, w większym przez teatr i poezję, np. trawestacje "Lenory" G.A. Burgera, A.E. Odyńca, czy A. Mickiewicza. Badania wykazały interesujący i szcególnie wyrazisty przejaw frenetyzmu w twórczości D. Magnuszewskiego.
*Powieść gotycka zwana też powieścią lub romansem grozy, a także czarnym romansem:
odmiana powieści istniejąca w XVIII i XIX w. zwłaszcza w literaturze angielskiej. Akcja tej powieści zawiera niezwykłe zdarzenia, rozgrywające się w średniowieczu, w gotyckim zamku lub opactwie z udziałem duchów i zjaw. Wszelakie duchy, widma i zjawy nie tylko straszą, lecz nierzadko wywołują poczucie winy u bohaterów negatywnych i dalekich od „ideału”. Często pojawia się również tzw. wątek Lenory (tytułowa bohaterka ballady Gottfrieda Augusta Buergera, wydanej pierwszy raz w 1774 roku), w którym to zmarły kochanek powracał pod postacią widma. Postacie typowe dla tej powieści to uciśniona niewinność, zbrodniczy arystokrata, występny mnich. Gatunek ten posiadał wiele charakterystycznych elementów świata przedstawionego. Należały do nich na wpół zniszczone zamki z podziemiami, które niejednokrotnie zamieszkiwał człowiek wyrządzający zło porządnym ludziom. Zamkom i klasztorom przypisuje się symboliczne znaczenie. Ukazuje się je jako więzienie duszy. Akcja zaś toczyła się przy udziale zjawisk nadprzyrodzonych i niesamowitych, w scenerii, której nieodłącznymi elementami stały się noc, księżyc, burza i wiatr.Wplątani są oni w wątki miłości, zemsty, sensacji. Prototyp gatunku stworzył H. Walpole w Zamku w Otranto (1756). Z jego podtytułu („Powieść gotycka”, ang. „A Gothic Story”) zaczerpnięto nazwę dla tego gatunku literackiego. Warto wspomnieć, że powstanie „Zamku Otranto” zainspirowane było snem: „Zobaczyłem siebie w starym zamczysku (...) tam, przy balustradzie, na górze, ujrzałem rękę człowieka w zbroi”. Walpoe nie był pewny reakcji czytelników i opublikował tę powieść pod pseudonimem. Jednak niezwykle zawikłana fabuła, duchy, niesamowite stworzenia, ożywające posągi i postacie posiadające żywiołowe, wręcz ekstrawertyczne osobowości przypadły odbiorcom do gustu.
Kolejna powieść tego gatunku powstała dopiero w dwadzieścia dwa lata od wydania „Zamku Otranto”. Był nią „Wathek” autorstwa Williama Beckforda. Sam autor twierdził, że cała powieść powstała w trzy dni i dwie noce, gdy był on w stanie transu wywołanego grafikami włoskiego artysty, Giambattisty Piranesi. Beckford był posądzany o paranie się okultyzmem. Przyczyną powstania owej teorii mogły być przygody tytułowego Watheka, który w poszukiwaniu zakazanej wiedzy zaprzedaje duszę diabłu.
Należy wymienić też innych ważnych przedstawicieli powieści gotyckiej. Jednym z nich była Anna Radclif, autorka m. in. dzieła „Testament, czyli Tajemnice Udolfa” (wystawianego jako przeróbka sceniczna, tzw. drama grozy, w XIX-wiecznych teatrach warszawskich). Ciekawym elementem jej wysoko cenionej twórczości są opisy przyrody i krajobrazów południowej Francji i Włoch. Jednak sama autorka nigdy nie odwiedziła tych stron, zaś jej jedyną inspiracją były pejzaże neapolitańskiego artysty, Salvatora Rosy.
Kolejnym przedstawicielem tego gatunku był Matthew Lewis, autor słynnego „Mnicha” (który to ukazał się w dwa lata po „Testamencie...”) oraz popularnego w kręgach artystów, romantycznego cyklu ballad szkockich, nordyckich i niemieckich, wydanych na przełomie XVIII i XIX wieku w postaci dwóch zbiorów „Tales of Terror” oraz „Tales of Wonder”. „Mnich” jest niebywale ciekawą pozycją w dorobku literatury tego okresu. Ma zupełnie inny charakter. Jest wyjątkowo makabryczny i wstrząsający. Wyróżnia się również czasem powstawania - Lewis tworzył go prawie dziewiętnaście lat. Nie można też pominąć faktu, iż warsztat pisarski Lewisa zyskał uznanie lorda Byrona
Duży wpływ na powstanie i rozwój powieści gotyckiej miał dorobek literacki Williama Szekspira. Później to ona sama inspirowała wielu autorów. W pierwszej połowie XIX wieku wyraźny wpływ powieści gotyckiej można zauważyć w twórczości wielkich pisarzy takich jak: Byron, Balzac, czy Poe. Ostatni z wymienionych najczęściej wykorzystywał motywy „gotyckie” i najlepiej odzwierciedlał atmosferę tamtych powieści. Kunszt Poe ceni się niebywale wysoko. Mówi się, że „dzięki mistrzowskiemu opanowaniu warsztatu, posiadł niezwykłą umiejętność budowania napięcia jedynie poprzez kreowanie specyficznego nastroju i zastosowanie odpowiedniej symboliki”.
Wątki gotyckie są też widoczne w późniejszych dziełach romantyków i preromantyków angielskich (np.: „Wichrowe wzgórza Emily Brontë czy powieści historyczne Waltera Scotta) oraz niemieckich (np.: twórczość Ernesta Teodora Amadeusza Hoffmanna).
Powieść gotycka w sposób pośredni przyczyniła się także do rozwoju współczesnej powieści fantastyczno-naukowej i sensacyjnej.
*W polskim romantyzmie spotykamy się z tak zwaną fantastyką grozy. Odnajdujemy ją w młodzieńczych powieściach Krasickiego. Fantastykę grozy tworzy nagromadzenie stosunkowo nieprawdopodobnych zjawisk ( jak na przykład zbrodnicza zemsta po wielu latach.) kreacje postaci sięgają tu granic prawdopodobieństwa (np. potworny karzeł, kąpiąca się w krwi dziewic Joanna z Gozdawy). Na ogół jednak postacie te nie wykraczają poza możliwości empiryczne nakreślone przez przyjęte rany kostiumu historycznego., chociaż zarazem współtworzą świat, w którym nie rządzą prawa rozumu, lecz wybujałe i groźne namiętności.
*Fantastyka grozy w polskich utworach romantycznych:
„Balladyna” - Słowackiego - nadprzyrodzone zjawiska
„Nie-boska komedia” - Krasińskiego
„Ballady” Mickiewicza - np. „Lilije”, „Romantyczność” - postaci upiorów
*Gotycyzm:
„Maria” - Malczewskiego
„Zamek Kaniowski”- Seweryn Goszczyński.