Zag 42. II wojna światowa w literaturze polskiej.
Literatura polska w okresie II wojny światowej - epoka w historii literatury polskiej przypadająca na lata okupacji hitlerowskiej oraz okupacji sowieckiej, kiedy zarówno twórczość polskich pisarzy jak i życie artystyczno-literackie zostały dramatycznie zagrożone. Wszelka legalna działalność wydawnicza bądź twórcza została zaprzepaszczona; instytucje związane z literaturą, wydawnictwa, stowarzyszenia, szkoły średnie i wyższe zmuszono do zaprzestania działalności. Środowisko pisarzy zostało więc chaotycznie rozproszone: część znalazła się w obozach koncentracyjnych, łagrach, gettach, została deportowana w inny rejon kraju, niektórzy wyemigrowali (Tuwim, Wierzyński). Wielu wstąpiło w szeregi wojska polskiego poza granicami kraju, wielu zostało zamordowanych lub zginęło w walce.
Ci, którzy pozostali w kraju zajęli się organizowaniem życia literackiego w konspiracji: były to np. zebrania lub wieczory poezji - spotkania literatów w mieszkaniach w celu dyskutowania i lektury poezji, publikacji. Miasta, w których takie spotkania odbywały się najczęściej to Warszawa, Kraków i Lwów. Pisarze uczestniczyli także w współtworzeniu podziemnej prasy i wydawnictw (około 200 z 1500 polskich podziemnych publikacji dotyczy literatury). Duża część pisarzy i poetów walczyła w polskiej armii na obczyźnie, bądź była związana z podziemnym ruchem oporu wojskowym lub cywilnym w kraju.
Twórczość i działalność literacka
Bardzo wielu poetów rozpoczęło konspiracyjne wydawanie tomików swoich wierszy. Były drukowane anonimowo lub pod pseudonimami literackimi najczęściej w nakładzie kilkunastu lub kilkudziesięciu egzemplarzy. Wydawnictwa obejmujące większą ilość autorów jak np. antologie poezji, podręczniki, gazety itp. sięgały liczby kilku tysięcy egzemplarzy, np. nakład antologii pt. Słowo prawdziwe. Powstawała poezja okolicznościowa, skierowana do społeczeństwa i dotycząca ówczesnych wydarzeń. Dużego znaczenia nabrała pieśń, esej, nowela, a także satyra jako element psychologicznej samoobrony. Istotne dzieła, które krążyły wtedy w maszynopisach. Twórczość powstająca pod katastroficznym wrażeniem wojny i okupacji do dziś jest uważana za świadectwo tamtych lat.
Poezja w okupowanym kraju
W warunkach okupacji debiutowało całe pokolenie młodych poetów, angażujących się w walkę narodu przetrwanie oraz chroniących wartości narodowe przed grozą rzeczywistości. Pokolenie to nazwane zostało po wojnie pokoleniem kolumbów. Najwybitniejszym przedstawicielem tego pokolenia był Krzysztof Kamil Baczyński, który poległ śmiercią żołnierza w powstaniu warszawskim. Do tego pokolenia należeli też Tadeusz Gajcy, Andrzej Trzebiński, Roman Bratny, Wacław Bojarski, Witold Zalewski i wielu innych. W warunkach okupacji tworzyli też debiutujący przed wojną Mieczysław Jastrun, Czesław Miłosz oraz Jerzy Zagórski. Na terenie okupowanym przez ZSRR wybitnym talentem błysnęli m.in. więzień łagrów Zdzisław Broncel oraz komunizujący poeci Lucjan Szenwald i Adam Ważyk.
W gettach, niemieckich obozach jenieckich, więzieniach lub obozach koncentracyjnych tworzono poezję okolicznościową (m.in. Tadeusz Borowski, Grzegorz Timofiejew). Tomik wierszy powstałych w obozach śmierci to np. Szopka w Dachau. Poezja obozowa miała na celu podniesienie na duchu więźniów, mobilizację moralną, psychologiczną walkę o godność i przede wszystkim protest przeciwko zbrodniom ludobójstwa.
Poezja pisana bezpośrednio pod wrażeniem powstania warszawskiego to wiersze przede wszystkim Zbigniewa Jasińskiego, ale także Józefa Szczepańskiego, Józefy Radzymińskiej, Mieczysława Ubysza, Stanisława Marczaka-Oborskiego. W tamtym czasie powstało także dużo piosenek (Pałacyk Michla, Marsz Mokotowa, Warszawskie dzieci i inne).
Proza w okupowanym kraju
Prozę polską w okupowanym kraju reprezentowali tacy twórcy jak Jerzy Andrzejewski (autor nowel wojennych), Zofia Kossak-Szczucka (W piekle, Golgota), Kazimierz Wyka (Listy do Jana Bugaja), Maria Kann (Na oczach świata), Kazimierz Brandys, Stanisław Dygat, Antoni Gołubiew i Zofia Nałkowska. Wielu pisarzy napisało pamiętniki lub prace wspomnieniowe dotyczące przeżyć wojennych (m.in. Karol Irzykowski, Zofia Nałkowska, Karol Koniński, Leopold Buczkowski, Miron Białoszewski, Maria Dąbrowska, Maria Rodziewiczówna, Eugeniusz Szermentowski). Wielką popularnością cieszyła się książka Kamienie na szaniec Aleksandra Kamińskiego - wydany konspiracyjnie obraz czynu żołnierskiego Armii Krajowej i Szarych Szeregów.
Literatura polska na Zachodzie
Poza granicami kraju również powstawała polska literatura podtrzymująca ducha narodu. Najbardziej znani twórcy emigracyjni tego okresu to m.in.: Julian Tuwim (autor Kwiatów polskich), Kazimierz Wierzyński, Jan Lechoń, Antoni Słonimski, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska. Prozę polską na emigracji reprezentowali m.in.: Michał Choromański, Witold Gombrowicz, Maria Kuncewiczowa, Teodor Parnicki, Stanisław Vincenz, jak również publicyści relacjonujący polski wysiłek zbrojny na Zachodzie tacy jak Arkady Fiedler (min. Dywizjon 303), Janusz Meissner oraz Ksawery Pruszyński. Na emigracji powstawały wtedy również przejmujące wspomnienia z ZSRR autorstwa Hermini Naglerowej i Beaty Obertyńskiej.
Pisarze i poeci
Roman Bratny (ur. 1921)
Ryszard Matuszewski (ur. 1914)
Zofia Romanowiczowa (ur. 1922)
Niektóre wydawnictwa literackie
Sztuka i Naród (1942-1944)
Antologie poezji
Antologia poezji współczesnej (1941)
Krwawe i zielone. Antologia poezji ludowej 1939-1943 (1943)
Partyzanckim szlakiem (1944)
Pieśni zbrojne (1943)
Pieśni oddziałów partyzanckich Zamojszczyzny (1944)
Pioseneczka i wiersz w podziemnej Polsce (1943)
Posłuchajcie ludzie (1943)
Polska literatura współczesna - epoka w historii literatury polskiej, która trwa do chwili obecnej.
Początkowy okres polskiej literatury współczesnej jest sporny. Zdaniem niektórych krytyków i historyków literatury (m.in. Piotra Kuncewicza) współczesność w polskiej literaturze należy liczyć od roku 1918, czyli od odzyskania przez Polskę niepodległości. Są też tacy, dla których literatura współczesna rozpoczyna się od roku 1939. Większość jednak pozycji i dzieł naukowych przyjmuje, że współczesną literaturę liczyć należy od 1945 roku.
Literatura współczesna nie jest i nie była jednolita, ale podobnie jak sytuacja polityczna Polski po II wojnie światowej, ulegała licznym metamorfozom i przemianom, często analogicznym do przemian politycznych jakie następowały w państwie polskim. Jedną z jej cech charakterystycznych, szczególnie w latach 1945-1989 był podział na literaturę krajową i emigracyjną. Wiązało się to z pozostaniem za granicą, albo z emigracją części twórców nie akceptujących reżimu panującego w Polsce w tym okresie.
Literatura polska w latach 1945-1950
Literatura krajowa w tym okresie przeżywała początkowo żywiołowy rozwój. Powstało wtedy wiele wybitnych utworów głownie o tematyce okupacyjno wojennej. Ówczesne władze wspierały bujny rozwój kultury, licząc na pozyskanie jej do celów propagandy. Wkrótce też podjęto działania mające na celu uzależnienie kultury od ideologii komunistycznej. W listopadzie 1947 prezydent Bolesław Bierut podczas III zjazdu Związku Zawodowego Literatów Polskich zapoczątkował rewolucję kulturalną. Uzyskał poparcie ze strony „aktywu” partyjnego istniejącego w związku, który zaatakował „niedostatki ideologiczne” literatury. Mimo sprzeciwu pisarzy opozycyjnych (m.in. Stefan Kisielewski, Jerzy Zawieyski i inni) do władz ZZLP weszli komuniści. W następnym zjeździe (styczeń 1949) komuniści Stefan Żółkiewski i Włodzimierz Sokorski w referatach ogłosili, że „socrealizm” stanowić będzie jedyne kryterium oceny . Na czele Związku stanął komunista Leon Kruczkowski.
W poezji krajowej tego okresu wyróżniała się twórczość Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego autora „Zaczarowanej dorożki” oraz satyrycznej „Zielone Gęsi”, który jednak pod koniec tego okresu coraz częściej podejmował tematykę socrealistyczną. Innymi głośnymi twórcami byli Julian Tuwim , który po powrocie z emigracji zajął się w swoich wierszach sławieniem ZSRR i ustroju socjalistycznego oraz Adam Ważyk agitujący za kolektywizmem i atakujący kułaków. Swoje pióra na usługi propagandy oddali także Julian Przyboś, Stanisław Jerzy Lec, Arnold Słucki. W tym okresie tworzyli też Antoni Słonimski i Kazimiera Iłłakowiczówna ( ta ostatnia coraz bardziej skazywana na milczenie za niechęć do socrealizmu). Najważniejszym debiutantem tego okresu w poezji był Tadeusz Różewicz.
W prozie krajowej także widoczne były coraz wyraźniejsze naciski władz. Najgłośniejszym utworem tego okresu był „Popiół i diament” Jerzego Andrzejewskiego, powieść, która wzbudziła kontrowersje zarówno zarówno władz jak i u opozycji antykomunistycznej. Powstało wtedy wiele utworów o tematyce okupacyjnej. Były to m.in. „Medaliony” Zofii Nałkowskiej oraz opowiadania Tadeusza Borowskiego - ten ostatni po sukcesie opowiadań oddał swoje pióro na usługi najbardziej agresywnej propagandy komunistycznej. Tematykę wojenną podejmowali też Seweryna Szmaglewska („Dymy nad Birkenau”), Adolf Rudnicki, Jan Dobraczyński, Kornel Filipowicz, Jarosław Iwaszkiewicz i wielu innych. Rozwijała się też proza historyczna, odporna na socrealistyczne schematy (Antoni Gołubiew, Karol Bunsch, Władysław Jan Grabski).
W dziedzinie dramatu przodowali Leon Kruczkowski (m.in. „Niemcy”) oraz Jerzy Szaniawski („Dwa teatry”). Krytykę krajową opanowali komuniści.
Na emigracji w tym okresie tworzyli poeci Jan Lechoń, Kazimierz Wierzyński, Józef Łobodowski, Jan Rostworowski i wielu innych. Prozę tworzyli m.in. Maria Kuncewiczowa, Sergiusz Piasecki, oraz Tadeusz Nowakowski. Na emigracji rozwijała się też twórczość dramatyczna (m.in. Jan Rostworowski), społeczno polityczna (Włodzimierz Bączkowski) oraz reportaż (Melchior Wańkowicz). Na emigracji wydano też cenne wspomnienia: Józefa Czapskiego („Na nieludzkiej ziemi”), Beaty Obertyńskiej, Hanny Ordonówny.
Literatura polska w latach 1950-1956
Państwo w tym okresie posiadało monopol wydawniczy i dążyło do podporządkowania sobie twórczości literackiej. Jego polityka szła dwoma torami. Z jednej publikowano w dużych nakładach klasykę (Mickiewicz, Sienkiewicz, Prus), z drugiej wycofywano z księgarń, bibliotek i czytelni takich autorów jak Maria Rodziewiczówna, Melchior Wańkowicz, Zofia Kossak-Szczucka i wielu innych. Masowo wydawano też literaturę radziecką ( dzieła Lenina i Stalina). Oszołomieni zasięgiem totalitarnego oddziaływania partii, zafascynowani dynamizmem systemu, zastraszeni, albo też przekupywani przywilejami materialnymi, jakie przyznawano posłusznym, polscy twórcy coraz aktywniej włączali się w propagowanie nowych kanonów sztuki. U szczytu sławy znajdował się wtedy Władysław Broniewski autor ”Słowa o Stalinie” oraz Konstanty Ildefons Gałczyński autor licznych socrealistycznych wierszy, sprawnie zresztą napisanych. W duchu socrealistycznym pisali czołowi polscy poeci: Julian Tuwim, Mieczysław Jastrun (wielbiący Bieruta), Adam Ważyk (wielbiący Stalina), Antoni Słonimski oraz wielu innych. W prozie dominowały powieści „produkcyjne” o schematycznej akcji i fabule, sławiące ustrój i piętnujące „wrogów ludu”. W tym duchu pisali Bohdan Czeszko („Pokolenie”), Witold Zalewski („Traktory zdobędą wiosnę”), Jerzy Putrament, Tadeusz Konwicki, Władysław Machejek, Wojciech Żukrowski. Nieco na wyższym poziomie stały utwory Juliana Stryjkowskiego i Igora Newerly'ego („Pamiątka z celulozy”). Wielu wybitnych pisarzy zaprzestało w tym okresie pracy twórczej (m.in. Kazimiera Iłłakowiczówna). Po śmierci Stalina w 1953 zaczęły pojawiać się pierwsze utwory zwiastujące koniec epoki socrealizmu (min. „Poemat dla dorosłych” Adama Ważyka).
Tymczasem na emigracji bujnie rozwijało się życie literackie, w którym ważną rolę odgrywało wydawnictwo paryskiego miesięcznika "Kultura". Nowe tomiki wydawali Czesław Miłosz, Kazimierz Wierzyński, Józef Bujnowski, Stanisław Młodożeniec i inni. Mieszkający w Argentynie Witold Gombrowicz wydał kontrowersyjny „Trans-Atlantyk” - bolesną groteskę polskości, Melchior Wańkowicz wydał „Ziele na kraterze”, Józef Mackiewicz "Drogę donikąd", Zofia Kossak-Szczucka „Przymierze” i „Błogosławioną winę”, Herminia Naglerowa „Sprawę Józefa Mosta" o losach polskich zesłańców zesłańców w ZSRR. Gustaw Herling-Grudziński wydał przejmujące wspomnienia z łagru pt. „Inny świat”, które były tłumaczone na wiele języków. Inny z kolei pisarz-więzień łagrów, Jerzy Jochimek, po nieudanej próbie wydania swoich powieściowych dzieł ("Daleko, Albo Jeszcze Dalej") o tej tematyce w kraju, nie znalazł akceptacji ani u Jerzego Giedroycia, ani w USA - czekał na oficjalną publikację swoich książek aż do 2006 roku. Czesław Miłosz wydał esej „Zniewolony umysł”, w którym rzucił nowe światło na psychologiczne korzenie komunizmu. Rozwijała się też krytyka literacka.
Literatura polska w latach 1956-1960
Poznański Czerwiec '56, który utorował drogę do władzy Władysławowi Gomułce, spowodował złagodzenie cenzury i przyniósł ożywienie w polskim życiu literackim. Gwałtownie wzrosła ilość przekładów literatury zachodniej. Szczególną popularność zdobyła wśród czytelników literatura amerykańska. Pojawiły się pierwsze wydania utworów polskich pisarzy emigracyjnych (m.in. Gombrowicza. W tym okresie powstały nowe pisma literackie np. „Współczesność” i „Dialog”. Ożywienie zapanowało w publicystyce kulturalnej i krytyce literackiej, na łamach już istniejącej pism, takich jak „Przegląd Kulturalny”, „Nowa Kultura”, czy „Życie Literackie”. Do głosu doszło związane z Krakowską szkołą krytyki nowe pokolenie krytyków z Andrzejem Kijowskim na czele.
W dziedzinie poezji nastąpił powrót autorów skazywanych w latach stalinowskich na milczenie, takich jak Kazimiera Iłłakowiczówna. Własne oblicze odnajdowali poeci, którzy debiutowali w poprzednim okresie np. Tadeusz Różewicz, Tadeusz Kubiak, Stanisław Grochowiak, Wisława Szymborska i inni. Najważniejszymi debiutantami byli wtedy Zbigniew Herbert, Miron Białoszewski i Andrzej Bursa. Wśród tych poetów dominowała ostra refleksja nad cywilizacją i granicami człowieczeństwa w świecie współczesnym. Z poetów starszego pokolenia tworzyli nadal Jarosław Iwaszkiewicz, Mieczysław Jastrun i Julian Przyboś. Wybitnym aforystą był Stanisław Jerzy Lec autor „Myśli nieuczesanych”. Wybitnymi prozaikami w tym okresie byli Maria Dąbrowska, która po okresie milczenia wydała tom opowiadań „Gwiazda zaranna”, Jerzy Szaniawski, autor „Profesora Tutki” oraz wyzwoleni z socrealizmu i konformizmu Kazimierz Brandys , Roman Bratny (twórca popularnej powieści „Kolumbowie - rocznik 20”), Tadeusz Hołuj, Julian Stryjkowski, Jerzy Andrzejewski (twórca m.in. paraboli stalinizmu -„Ciemności kryją ziemię”) oraz wielu innych. Warto wymienić też pisarzy określanych mianem katolickich, takich jak Antoni Gołubiew (twórca epopei „Bolesław Chrobry”), Jerzy Zawieyski czy Jan Józef Szczepański. Znakomitym eseistą i popularyzatorem historii Polski był Paweł Jasienica. Rozgłos zdobył Leopold Tyrmand, autor bestsellera „Zły”. Mocną pozycję wśród czytelników osiągnęli Sławomir Mrożek - oryginalny humorysta oraz Stanisław Lem - twórca powieści fantastyczno-naukowych. Wielki talent ujawnił Marek Hłasko, który po opublikowaniu paru opowiadań, wyjechał za granicę, gdzie pozostał, gdyż włądze PRL uniemożliwiły mu powrót. Stał on się legendą pokolenia „pryszczatych”, brutalnie odsłaniającym realia ówczesnej Polski. Innymi przedstawicielami tego nurtu byli Marek Nowakowski i Ireneusz Iredyński.
W dziedzinie dramatu dominowały groteskowe alegorie i abstrakcyjny teatr poetycki. Do czołowych dramaturgów należeli Zbigniew Herbert, Tadeusz Różewicz, Stanisław Grochowiak, Sławomir Mrożek (m.in. „Policjanci”) oraz komunista Leon Kruczkowski.
Literatura polska w latach 1960-1970
Nadzieje związane z Poznańskim Czerwcem, zostały szybko rozwiane. Już pod koniec lat pięćdziesiątych cenzura zaczęła ponownie coraz głębiej ingerować w literaturę, a wielu pisarzy objęto zakazem druku. Polityka wydawnicza reżimu komunistycznego polegała na lansowaniu masowo wydawanej propagandowej literatury kombatancko-wojennej takich twórców jak Janusz Przymanowski, czy Zbigniew Safjan, oraz mało pokupnych na ogół przeciętnych debiutów kosztem nakładów najbardziej poczytnych autorów współczesnych i klasyki. Cenzura praktycznie zniszczyła literaturę zagłębiającą się w realia PRL. W 1964 r. czołowi intelektualiści polscy złożyli na ręce premiera Józefa Cyrankiewicza słynny List 34, w którym protestowali przeciwko polityce władz wobec kultury.
Literatura polska,mimo tych trudności rozwijała się jednak stosunkowo dobrze. W poezji na plan pierwszy wysunął się Zbigniew Herbert autor „Studium przedmiotu” i „Napisu”, Tadeusz Różewicz autor „Twarzy”, Stanisław Grochowiak autor „Nie było lata” oraz Wisława Szymborska, która wydała „Sól” i „Sto pociech”. Warci wymienia są też poeci eksperymentujący formalnie tacy jak Miron Białoszewski, Tadeusz Kubiak, Urszula Kozioł, Jerzy Harasymowicz , czy zmarła w 1967 roku w wieku 32 lat Halina Poświatowska. Z poetów starszych Mieczysław Jastrun wydał „Wolność wyboru”. Nowe wiersze wydawali też Aleksander Rymkiewicz, ks. Jan Twardowski, Marek Skwarnicki i inni. Około roku 1968 r. do głosu dochodzi nowe pokolenie twórców zwani „Nową Falą” (m.in. Adam Zagajewski, Stanisław Barańczak, Ewa Lipska, Ryszard Krynicki).
W prozie, spośród pisarzy o ustalonej renomie popularnością cieszyła się Maria Dąbrowska, która wydała najpierw w odcinkach, a potem w wydaniu książkowym „Przygody człowieka myślącego”. Jerzy Andrzejewski wydał m.in. „Bramy raju”, rozgłos zapewniły mu perypetie z cenzura przy okazji bezskutecznych prób wydania „Miazgi” oraz opublikowanie w Paryżu „Apelacji”. Nowe książki publikowali też Tadeusz Breza („Spiżowa brama” i „Urząd”), Jerzy Szaniawski, a także powracający z emigracji twórcy w rodzaju Marii Kucewiczowej, Michała Choromańskiego oraz bardzo popularnego w kraju Melchiora Wańkowicza. W młodszym pokoleniu literatów rozgłos zdobył Tadeusz Konwicki („Sennik Współczesny”). Serię powieści o życiu w PRL zaczął wydawać w paryskiej Bibliotece „Kultury” Stefan Kisielewski pod pseudonimem Tomasz Staliński. Wysoką markę posiadały dzieła Hanny Malewskiej, Antoniego Gołubiewa, Pawła Jasienicy. Osobna pozycję w literaturze zyskali też Andrzej Braun, Kazimierz Brandys, Marian Brandys, Kornel Filipowicz, Andrzej Kijowski, Andrzej Kuśniewicz, Stanisław Lem, Tadeusz Nowak, Marek Nowak, Julian Stryjkowski oraz niezwykle popularny twórca groteskowych opowiadań Sławomir Mrożek. Mistrzostwo w prozie osiągnął również Zbigniew Herbert swoim słynnym esejem „Barbarzyńca w ogrodzie”. Spośród pisarzy związanych z reżimem popularnością cieszyła się twórczość Wojciecha Żukrowskiego. Szeroko lansowani przez władzę byli także Władysław Machejek i Stanisław Ryszard Dobrowolski.
W dramacie przeważały utwory o silnym ładunku poetyckim i symbolicznym , odwołujące się do groteskowych parabol, dzięki czemu twórcy przenosili głębsze treści przez sita cenzury. Najważniejszymi dziełami były „Kartoteka” Różewicza oraz „Tango” Mrożka.
Na emigracji w tym okresie tworzyli poeci, z których na czoło wysuwali się Czesław Miłosz (zbiory „Król Popiel”, „Miasto bez imienia”) oraz Kazimierz Wierzyński (zbiory „Kufer na plecach” i „Czarny polonez”). Swoje tomy wydawali też Aleksander Wat (tomik „Ciemne świecidło”), Wacław Iwaniuk („Ciemny czas”), Czesław Bednarczyk, Jan Rostworowski („Dom złoty”) i wielu innych. Prozę tworzyli Witold Gombrowicz autor „Pornografii”, Gustaw Herling-Grudziński, autor „Dziennika pisanego nocą”, jak również Józef Mackiewicz ("Lewa wolna"), Marek Hłasko, Leopold Tyrmand, Józef Wittlin i wielu innych.
Literatura polska w latach 1970-1980
Literatura w Polsce przeżywała w latach siedemdziesiątych pewne załamanie wynikające z rosnącej cenzury i jałowości utworów wydawanych oficjalnie. Kryzys był jednak stopniowo przezwyciężany przez nieoficjalną działalność wydawniczą i młode pokolenie pisarzy. Jedną z cech charakterystycznych a w literaturze lat siedemdziesiątych było wyodrębnienie się pewnych nurtów literackich. Były to nurt wiejski (m.in. „Konopielka” Edwarda Redlińskiego, „Tańczący jastrząb” Juliana Kawalca, „Pałac” Wiesława Myśliwskiego), nurt kresowy (m.in. „Dolina Issy” Czesława Miłosza, „Bohiń” Tadeusza Konwickiego ) oraz nurt żydowski (m.in. twórczość Juliana Stryjkowskiego).
W poezji tego okresu na czoło wysuwało się pokolenie Zbigniewa Herberta autora filozoficzny wierszy o Panu Cogito. Z poetów tego pokolenia wyróżniali się również Stanisław Grochowiak, Tadeusz Różewicz, Wisława Szymborska, Tadeusz Kubiak, Ernest Bryll, Urszula Kozioł i inni. Wysokim uznaniem cieszyła się też twórczość Witolda Dąbrowskiego, Aleksandra Rymkiewicza, Marka Skwarnickiego, ks. Jana Twardowskiego, Tadeusza Kubiaka, czy Jerzego Zagórskiego. W tym okresie pojawiła się równocześnie nowa generacja poetów z autorem pesymistycznych, nihilistycznych i półpornograficznych wierszy - z Rafałem Wojaczkiem. Do innych przedstawicieli nowego pokolenie poetów należeli m.in. Stanisław Barańczak, Ryszard Krynicki, Leszek Szaruga i Jacek Bierezin. Ogromną popularnością wśród młodzieży cieszyła się twórczość Edwarda Stachury. Na emigracji królował niepodzielnie Czesław Miłosz autor „Gdzie słońce wschodzi i kędy zapada”. Nowe zbory publikowali także Bogdan Czaykowski, Józef Łobodowski, Beata Obertyńska, Wacław Iwaniuk i inni.
W prozie polskiej Jerzy Andrzejewski zdołał opublikować „Miazgę” w „Zapisie” - piśmie literackim wydawanym w drugim obiegu. Marian Brandys opublikował kilka poczytnych prac historycznych. Nowe i godne uwagi książki wydawali też Teodor Parnicki, Andrzej Kuśniewicz, Andrzej Szczypiorski, Janusz Głowacki, Marek Nowakowski, Edward Redliński, Roman Brandstaetter („Jezus z Nazarethu”). Eseistykę filozoficzną i beletrystyczną zarazem uprawiał znany także jako Dedal felietonista Przeglądu Kulturalnego, Tygodnika Powszechnego i Twórczości, krytyk i prozaik Andrzej Kijowski: ("Listopadowy Wieczór", "Dziecko przez ptaka przyniesione"). Sensacją literacka stały się „Rozmowy z katem” Kazimierza Moczarskiego, które wkrótce po wydaniu zostało przeniesione na scenę. Pojawiło się też nowe pokolenie prozaików m.in. Julian Kornhauser, Kazimierz Orłoś, Adam Zagajewski. Wielu nie mogąc przebić się przez cenzurę, zaczęło wydawać swoje utwory w Zapisie i innych pismach poza zasięgiem cenzury. Swoje prace publikowali w nich Jacek Bocheński, Kazimierz Brandys (powieść „Nierzeczywistość”), Tadeusz Konwicki („Kompleks polski”, „Mała Apokalipsa”), Marek Nowakowski, Julian Stryjkowski i inni. Publicystykę społeczno-kulturalną na wysokim poziomie reprezentowali Ryszard Kapuściński autor „Cesarza” oraz Tomasz Łubieński autor „Bić się czy nie bić”. Pomostem między literaturą krajową a emigracyjną stał się Stefan Kisielewski, który jako Tomasz Staliński wydał w Paryżu „Romans zimowy”, „Cienie w pieczarze”, „Śledztwo”. Nowe książki na emigracji wydali też Włodzimierz Odojewski („Zasypie wszystko zawieje”), Andrzej Chciuk („Towarzysze z bezpieczeństwa”), Stanisław Vincenz, Zofia Romanowicz, Aleksander Wat, Danuta Mostwin i inni. W eseistyce wybitne osiągnięcia mieli m.in Leopold Tyrmand, Adam Czerniawski, Gustaw Herling-Grudziński.
Józef Mackiewicz w tym czasie publikował teksty polityczne (wcześniej wydał na emigracji sześć powieści). W drobnej formie literackiej - wznawiany mimo wszystko w kraju Sławomir Mrożek.
Literatura polska w latach 1980-1990
Literaturę lat 80. charakteryzowało zerwanie z kanonami "języka literackiego" i kształtowanie się pod dużą presją bieżących wydarzeń politycznych. Część autorów podejmowała tę tematykę wprost, przez co musieli publikować swoją twórczość w wydawnictwach podziemnych lub za granicą. Inni szukali ratunku przed nihilizmem w refleksji ogólniejszej lub przeszłości, co pozwalało im publikować utwory oficjalnie. Koniec dziesięciolecia zamknął w polskiej literaturze epokę naznaczoną zmaganiami z ustrojem politycznym. Wraz z upadkiem w Polsce komunizmu doszło do połączenia się krajowych i emigracyjnych nurtów literackich.
W poezji dominowali twórcy starszego pokolenia. Postacią niezwykle popularną, symbolizującą jedność kultury krajowej i emigracyjnej stał się Czesław Miłosz, którego pozycję w polskiej kulturze wzmocniła przyznana w 1980 roku literacka Nagroda Nobla. Jego wiersz „Który skrzywdziłeś człowieka prostego” odczytano jako aluzję do władz komunistycznych i przejaw poparcia dla Solidarności. Kiedy w czerwcu 1981 roku odwiedził Polskę był entuzjastycznie witany w Warszawie, Gdańsku, Krakowie oraz w Lublinie, gdzie otrzymał doktorat honoris causa na KUL. Oprócz twórczości Miłosza uznaniem cieszyły się też wiersze Zbigniewa Herberta, ks. Jana Twardowskiego, Wisławy Szymborskiej oraz młodszego pokolenia takich poetów jak Stanisław Barańczak, Leszek Szaruga, Ryszard Krynicki.
W prozie znaczącymi osiągnięciami były książki Andrzeja Kuśniewicza, Igora Newerly'ego („Zostało z uczty bogów”), Marka Nowakowskiego, Kazimierza Orłosia, Jarosława Marka Rymkiewicza („Rozmowy polskie latem roku 1983”), Juliana Stryjkowskiego, Jana Józefa Szczepańskiego, Andrzeja Szczypiorskiego, Józefa Mackiewicza, Władysława Terleckiego, czy Piotra Wojciechowskiego.
Jeszcze młodszą generację poetów stanowiło tak zwane "pokolenie brulionu", skupione wokół czasopisma "brulion", krytykującego herbertowski model "liryki czynu", idącego z duchem zachodniego postmodernizmu i literatury reprezentowanej przez "szkołę nowojorską". Z tych kręgów wywodzą się Marcin Świetlicki, Robert Tekieli, Jacek Posiadło, Manuela Gretkowska czy Jerzy Pilch. Do najlepszych debiutów należały książki Pawła Huelle.
Na emigracji wysoka rangę miała twórczość takich autorów jak Janusz Głowacki, Włodzimierz Odojewski, Gustaw Herling-Grudziński („Dziennik pisany nocą”), Adam Zagajewski. W 1987 roku, w podziemnym wydawnictwie "Przedświt" po raz pierwszy ukazały się w niewielkim nakładzie powieści Jerzego Jochimka w tomie zatytułowanym "Za Kręgiem". W historii literatury wysoką pozycję posiadał Czesław Zgorzelski.
6