37. Krytyka literacka pozytywizmu i modernizmu.
Krytyka na przełomie pozytywizmu i modernizmu została uznana za formę działalności pisarskiej równouprawnioną i równorzędną literaturze pięknej w ścisłym tego słowa znaczeniu. Sama miała być sztuką, prawie poezją, tylko „w innym stanie skupienia”. Przyznawano jej nawet pewną wyższość nad literaturą ze względu na jej głębszą świadomość tych wartości, jakie tworzy w dziele sztuki artysta. Porządkując, systematyzując, uświadamiając to, co w literaturze najgłębsze i najistotniejsze, z czego nie zdaje sobie nawet sam twórca, krytyka stawała się swoistym „sumieniem” i „sądem ostatecznym” literatury.
Piotr Chmielowski
Szczególną uwagę poświęcił polskiej literaturze romantycznej i pozytywistycznej; zajmował się również pedagogiką, historią wychowania, historią filozofii oraz krytyką literacką. Zgromadził bogatą literaturę poświęconą Mickiewiczowi i opracował obszerną biografię poety (Adam Mickiewicz. Zarys biograficzno-literacki (1886, 2 tomy). Jako pierwszy docenił znaczenie twórczości Żmichowskiej i Wyspiańskiego. Opierając się na teoriach Hipolita Taine stworzył naukowe podstawy metod badawczych historii literatury. Przedstawił także zasady krytyki literackiej - ocena krytyka powinna być zgodna z interesami społecznymi, rezultatami badań naukowych oraz ogólnie przyjętymi wymogami estetycznymi. Rozwinął system nauczania opartego na samokształceniu.
„Utylitaryzm w literaturze” Piotr Chmielowski
Artykuł ukazał się w „Niwie”. Według autora jest potrzeba przeprowadzenia reformy w wykształceniu i życiu artystów oraz literatów. Powinni oni znać wszystkie cele, do których społeczeństwo dąży i dopiero zgodnie z wytycznymi tworzyć swe dzieła. Uważa, że literaci nie mogą żądać dla siebie przywilejów. Winni zaś są przedstawiać takie postacie i sytuacje, które stanowiłyby najbliższy obraz „danej chwili w danym społeczeństwie”.
„Romantyzm i jego skutki” Franciszek Salezy Krupiński
Rozprawę ogłoszono w „Ateneum”. Według autora, sztuka nie może być odosobniona, „ale musi być czynnikiem przykładającym się do rozwoju moralnego społeczności”. Gdy człowiek pozwala górować uczuciu nad rozumem, wówczas następuje nieład w rozwoju umysłowych zdolności. Poezja powinna „idealizować ludzi i zdarzenia według skali prawdopodobieństwa, a więc nie może podsycać wiary w upiory, czarownice i widma - wszystkie będące wynikiem ciemnoty”.
Najwybitniejsi krytycy Młodej Polski:
Ignacy Matuszewski
Napisał studia w tomach: Swoi i obcy (1898), Twórczość i twórcy (1904), Studia o Żeromskim i Wyspiańskim (1921), w których prezentował osobiste poglądy na istotę i zadania krytyki literackiej, a następnie dawał przykłady praktycznego stosowania tych teoretycznych założeń w znakomitych i zawsze świetnie napisanych studiach i szkicach o Prusie, Sienkiewiczu, Sieroszewskim, Reymoncie, Weyssenhoffie, Berencie, Daniłowskim, Wyspiańskim, Żeromskim i wielu innych. Szczytowym osiągnięciem Matuszewskiego była jego dwutomowa książka Słowacki i nowa sztuka (1902)
Stanisław Brzozowski
Jego twórczość pisarska jest imponująca, setki artykułów drukowanych w czołowych czasopismach epoki, w „Prawdzie”, w „Głosie”, w „Krytyce”, w „Przeglądzie Społecznym”, i „Przeglądzie Filozoficznym”, kilkanaście książeczek popularnych z zakresu historii filozofii i nauk społecznych w wydawnictwie Arcta „Książki dla wszystkich”, potężne tomy, które sam określał jako „studia o współczesnej polskiej duszy kulturalnej”: Kultura i życie (1907), Idee (1910), przede wszystkim dzieło najgłośniejsze i dla jego myśli fundamentalne Legenda Młodej Polski (1910), zbiór studiów, w których poddał głębokiej i przenikliwej analizie krytycznej całą swoją epokę, do której sam jak najbardziej należał, którą w wielu jej osiągnięciach akceptował, ale z wieloma jej objawami się spierał i nie zgadzał.
Zwięzłe portrety swych najwybitniejszych współczesnych w dziedzinie powieści i krytyki literackiej dał w dwóch książkach: Współczesna powieść polska (1906) i Współczesna krytyka literacka w Polsce (1907).
W literaturze interesowała Brzozowskiego przede wszystkim jej zawartość myślowa. Był poszukiwaczem idei, analitykiem procesów myślowych i kulturowych i sam oceniał interesujące go zjawiska z pozycji swojej własnej filozofii kultury, filozofii czynu.
Wilhelm Feldman
Żyd, który skończył tylko pięć klas szkoły ludowej. Działalność pisarska i organizacyjna Feldmana była niezwykle różnorodna. Zaczął od korespondencji, sprawozdań, recenzji literackich, artykułów publicystycznych. Była autorem niezwykle płodnym i z duża swobodą uprawiającym różne gatunki, nie tylko krytykę i publicystykę, ale również powieść i dramat. Wszystkie one miały z reguły podkład autobiograficzny, czerpały wątki i motywy oraz problematykę ideowo-społeczną z własnych doświadczeń i obserwacji autora, dotyczące przede wszystkim najbliższej Feldmanowi sprawy żydowskiej, jak w powieściach Piękna Żydówka (1888) i Żydziak (1889).
W 1901 objął wydawnictwo upadającego miesięcznika krakowskiego "Krytyka" i prowadził je z powodzeniem (do 1914), początkowo we Lwowie, później w Krakowie. Prócz tego zajmował się organizacją uniwersytetów ludowych (Uniwersytetu Ludowego w Krakowie i Wyższych Kursów Wakacyjnych w Zakopanem) i sam wygłosił wiele popularnych wykładów o kwestiach estetycznych, historyczno-literackich i filozoficznych.
Inni (czytaj mniej ważni) młodopolscy krytycy:
Ostap Ortwin
Należał do grupy towarzysko-literackiej Płanetnicy, m.in. wraz z L. Staffem i M. Wolską. Od 1896 publikował szkice literacko-artystyczne i recenzje teatralne, m.in. w Krytyce (1901-1907), Głosie Robotniczym (1905-1908). 1905-1915 kierownik działu wydawniczego Księgarni Polskiej, gdzie opublikował m.in. serię Symposion pod redakcją L. Staffa, prezentującą dzieła wybitnych myślicieli europejskich. Wystąpił w obronie S. Brzozowskiego, oskarżonego o współpracę z tajną carską policją w broszurze pt. Lemiesz i szpada przed sądem publicznym, wspólnie z K. Irzykowskim (1908). W okresie międzywojennym współpracownik wielu gazet i periodyków, organizator życia kulturalnego we Lwowie, od 1934 prezes tamtejszego oddziału ZLP (Związek Literatów Polskich). Aresztowany przez hitlerowców, zginął w nie wyjaśnionych okolicznościach.
Adam Grzymała Siedlecki
Studia literackie i artykuły krytyczne w „Młodości”, „Życiu”, „Krytyce”, „Sfinksie”, „Museionie”, „Tygodniku Ilustrowanym”, „Słowie Polskim”, „Czasie”, „Dzienniku Poznańskim”, „Rzeczypospolitej”, „Kurierze Warszawskim” i i. Oddzielnie: „Wyspiański. Cechy i elementy jego twórczości” (1909, II. wyd. 1918), studium o „Trzy po trzy” Fredry (wstęp do wyd., 1917), o Reymoncie (wstęp do I. t. „Pism”, 1921), o estetyce Krasińskiego (wstęp do „Myśli o sztuce”, 1912), o Szymańskim (wstęp do „Szkiców”, 1921), rozdziały z przygotowywanej monografii o Fredrze w czasopismach; utwory powieściowe: „Galeria moich bliźnich” (nowele, 1911, II. wyd. 1922), „Samosęki” (powieść, 1924), „Cud Wisły” (Wspomnienia korespondencji wojennych, 1920). Ponadto komedie i farsy: „Sublokatorka” (1922), „Popas króla Jegomości” (1922), „Spadkobierca” (1925), „Podatek majątkowy”, „Maman do wzięcia” (1929), „Pani ministrowa” (1930), „Ich synowa” (1931) i in..