Fiodor Dostojewski „Bracia Karamazow”
Fiodor Michajłowicz Dostojewski (; ur. 30 października 1821 (11 listopada ns.) w Moskwie, zm. 28 stycznia 1881 (9 lutego ns.) w Sankt Petersburgu) - pisarz rosyjski. Uważany za mistrza prozy psychologicznej i jednego z najważniejszych powieściopisarzy, nie tylko literatury rosyjskiej, ale i światowej. Fiodor Dostojewski urodził się jako drugi syn ordynatora wojskowego szpitala w Moskwie. Miał sześcioro rodzeństwa. Ojciec Dostojewskiego był również właścicielem dwóch wiosek: Darowoje i Czeremosziny. W tej ostatniej został przez swoich chłopów zamordowany (1839). W lutym 1837 umarła matka pisarza, a w styczniu 1838 pod wpływem ojca Dostojewski wstąpił do Wojskowej Szkoły Inżynieryjnej w Petersburgu, a następnie służył w wojsku jako inżynier-podporucznik. Zaledwie po roku zdecydował się jednak porzucić armię i rozpocząć karierę pisarską.
Do 1849 roku Fiodor Dostojewski należał do tzw. Koła Pietraszewskiego, którego poglądy określano jako zapadniczelstwo (ros. zapad - zachód). Krytykowali oni samodzierżawie carskie i zacofanie kulturowe, społeczne i ekonomiczne państwa. Reformy w Rosji powinny przebiegać tak, aby zbliżać ustrój społeczny i warunki życia do panujących w Europie Zachodniej. Członkowie tej organizacji zostali w kwietniu 1849 aresztowani. Dostojewskiego osadzono w katordze w Omsku w styczniu 1850, z której zwolniono go po czterech latach. Następnie został wcielony do 7 batalionu liniowego w Semipałatyńsku w Kazachstanie. Czas katorgi Dostojewski opisał w „Wspomnieniach z domu umarłych”. W Siempałatyńsku poznaje Marię Isajewą, która zostaje żoną pisarza. W 1859 dostaje zezwolenie na powrót z zesłania. Od stycznia 1861 Dostojewski redaguje „Wremia”, pismo założone przez jego brata, Michała, które zostaje w 1863 zamknięte przez cenzurę za rzekome propolskie sympatie. U Dostojewskiego w tym okresie nastąpiła znacząca przemiana, przestał być przeciwnikiem ustroju panującego w Rosji i coraz mniej dobrego widział w Europie Zachodniej. Po powrocie z zesłania i odbyciu służby wojskowej udało mu się uzyskać pozwolenie na wyjazd na zachód. W następnych latach wyjeżdżał wiele razy i z każdej wyprawy powracał z coraz mocniejszym przeświadczeniem o rozkładzie moralnym i religijnym Zachodu. Teraz Dostojewski uważał, że to Rosja i prawosławie są jedynym ratunkiem dla Słowian. Sądził, że Słowianie powinni się zjednoczyć i to zjednoczenie powinno odbyć się pod przewodnictwem Rosji, jako najsilniejszego państwa słowiańskiego. W tym duchu napisane są też kolejne książki Dostojewskiego. Wzrósł także ich poziom literacki, a przede wszystkim głębia psychologiczna. W napisanych niewiele po powrocie z Rosji Wschodniej „Skrzywdzonych i poniżonych” widać już zupełnie innego autora niż w jego wcześniejszych książkach.
Najważniejsze dzieła:
Biedni ludzie, Sobowtór, Gospodyni, Białe noce, Nietoczka Niezwanowa, Wspomnienia z domu umarłych, Skrzywdzeni i poniżeni, Notatki z podziemia, Zbrodnia i kara, Gracz, Idiota, Biesy, Młodzik, Dziennik pisarza, Łagodna, Bracia Karamazow.
Powieść przetłumaczył Aleksander Wat.
Streszczenie
Księga Pierwsza. Dzieje pewnej rodzinki
Zapoznanie czytelnika z historią rodziny Karamazowów i z osobą Fiodora Pawłowicza - błazna, pijaka, kłamcy, wyrachowanego skąpca, rozpustnika. Omówione zostają szczegóły dwóch małżeństw Fiodora oraz obojętność na wychowanie własnych dzieci - Dymitra (syn z pierwszego małżeństwa, 27 lat) oraz Iwana(23 lata) i Aleksego(20 lat). Narrator opisuje również szeroko osobowość każdego z braci i powody ich przybycia do miasta. Dymitr miał zamiar odebrać schedę po zmarłej matce, Alosza odwiedził grób matki i związał się z monasterem. Początkowo nie zostaje wyjaśniony powód przyjazdu Iwana - wiadomo jedynie, że przyjechał „w sprawie swego starszego brata”. Księgę kończy opis tajemniczego mistyka - starca Zosimy, który niejako przewodniczy miejscowemu monasterowi. Aleksy mieszka w monasterze i pobiera nauki od starca.
Księga Druga. Nieprzyzwoite zebranie
Rozpoczyna się przybyciem rodziny Karamazowów do monasteru. Starzec Zosima ma pełnić rolę mediatora pomiędzy Dymitrem i Fiodorem w sprawie należnych synowi dóbr materialnych. Fiodor zachowuje się karygodnie, nie potrafi się opanować nawet wobec osób duchownych. Wywołuje awanturę i pogłębia konflikt z Dymitrem. W księdze opisane jest również spotkanie starca Zosimy z niewiastami, które wierzą w jego zdolności lecznicze i uzdrawiającą moc. Starzec pociesza matkę rozpaczającą po stracie trzyletniego synka (analogia do osobistej tragedii autora).
Księga Trzecia. Lubieżnicy
Dostarcza więcej szczegółów dotyczących trójkąta miłosnego, jaki powstał pomiędzy Gruszeńką, Fiodorem i Dymitrem. Konflikt jest o tyle dziwny, że ojciec i syn rywalizują o względy kobiety lekkich obyczajów. Dymitr decyduje się nawet na zerwanie zaręczyn z piękną Katarzyną Iwanowną - posyła Aloszę, by przekazał jej tę smutną wiadomość. Tego samego wieczoru Mitia, wtargnąwszy do domu ojca, grozi, że go zabije. Opisana jest również historia obłąkanej Lizawiety Smierdiaszczej i jej syna Smierdiakowa. Najprawdopodobniej ojcem chłopaka jest Fiodor. Smierdioakow został kucharzem u Karamazowa.
Księga Czwarta. Szarpanina
Wprowadza do powieści wątek poboczny, który pojawi się również później. Alosza obserwuje grupkę chłopców rzucających kamieniami w jednego z rówieśników imieniem Iliusza. Gdy Karamazow stara się pomóc, Iliusza gryzie go boleśnie w palec. Później dowiadujemy się, że ojciec Iliuszeńki - Sniegorow - został wyciągnięty za brodę z baru przez Mitię Karamazowa, a następnie pobity - wszystko to odbyło się na oczach małego Iliuszy. Niebawem Aleksy udaje się do domu kapitana Sniegirowa z propozycją gotówkowej rekompensaty. Ojciec Iluszy najpierw przyjmuje pieniądze, po chwili jednak ujmuje się honorem i odrzuca pomoc.
Księga Piąta. Pro i Contra
Racjonalistyczna i nihilistyczna ideologia przenikająca Rosję końca XIX wieku zostaje wyłożona przez Iwana Karamazowa podczas spotkania z bratem Aleksym w kawiarni. Iwan ogłasza, że odrzuca świat stworzony przez Boga, ponieważ jest zbudowany na cierpieniu niewinnych. Iwan opowiada również historię inkwizytora i jego spotkania z Jezusem. Inkwizytor oskarża Chrystusa o danie ludziom wolnej woli, której nie są w stanie znieść. Ma miejsce również tajemnicza rozmowa między Iwanem Karamazowem a Smierdiakowem, który sugeruje, żeby Iwan wyjechał do Czermaszni. Dialog jest pełen aluzji i niezwykle istotny dla późniejszej akcji. Dostojewski opisał rozdział piąty jako punkt kulminacyjny powieści.
Księga Szósta. Rosyjski mnich
Odnosi się do życia zmarłego starca Zosimy. Zosima pojawia się na kartach powieści jako schorowany mnich, niedługo później umiera. Opisana została jego burzliwa młodość i odnalezienie wiary. Zosima przed pojedynkiem doznaje oświecenia, a podczas samej konfrontacji w odpowiedzi na strzał rywala odrzuca pistolet. Przedstawione są nauki starca, który zrozumiał, że "każdy człowiek jest za wszystkich i wszystko winien, nie tylko za własne grzechy".
Księga Siódma. Alosza
Rozpoczyna się niebawem po śmierci starca Zosimy. Zebrani w monasterze są przekonani, że ciała świętych nie gniją, spodziewają się cudów. Ich oczekiwania nie zostają spełnione, wręcz przeciwnie, trup starca szybko zaczyna wydzielać nieprzyjemny odór. Świętość i godne postępowanie Zosimy zostaje szybko zakwestionowane przez przeciwników.
Jeden z kolegów Aloszy - Rakitin wykorzystuje jego słabość i aranżuje spotkanie z Gruszeńką.
Księga Ósma. Mitia
Dymitr rozpaczliwie poszukuje pieniędzy, które umożliwią mu ucieczkę z Gruszeńką. Karamazow pragnie też zwrócić przejęte od Katarzyny Iwanowny pieniądze, ponieważ nie chce uchodzić za złodzieja (roztrwonił 3 tysiące rubli, które miał wysłać do Moskwy). W szaleńczym poszukiwaniu funduszy Dymitr udaje się po pomoc do różnych nawet niezbyt mu znajomych osób. Omamiony możliwością zdobycia pieniędzy udaje się nawet do sąsiedniego miasteczka. Po powrocie dowiaduje się, że Gruszeńka oszukała go, biegnie więc do domu ojca aby sprawdzić czy jest tam ukochana. Podczas ucieczki z domu Mitia uderza służącego Grzegorza tłuczkiem do mięsa. W zakrwawionym ubraniu i z tysiącami rubli udaje się do Piotra Ilicza, odbiera pistolety i składa zamówienie na wino i przysmaki. Na imprezie zorganizowanej przez Mitię Gruszeńka wyjawia, że go kocha, szczęście trwa krótko gdyż po chwili pojawia się wiceprokurator. Dymitr Karamazow zostaje oskarżony o ojcobójstwo.
Księga Dziewiąta. Śledztwo wstępne
Opisuje szczegóły morderstwa Fiodora Karamazowa i przesłuchania Mitii, który mimo oskarżenia nie przyznaje się do zbrodni. Motyw rabunkowy potwierdza fakt, że Dymitr podczas jednego wieczoru w niewiadomy sposób wzbogacił się o tysiące rubli. Ponadto zniknęły trzy tysiące przygotowane przez Fiodora dla Gruszeński. Oskarżony tłumaczy, że od dawna nosił połowę z pieniędzy Katarzyny, miał je zaszyte w szmatce. Prawników takie wytłumaczenia nie przekonują, wszystkie poszlaki świadczą przeciwko Dymitrowi. Ponadto jedyną osobą obecną w domu był pogrążony w epileptycznym ataku Smierdiakow. Mitia zostaje aresztowany.
Księga Dziesiąta. Chłopcy
Powrót do historii Iliuszy i jego szkolnych kolegów. Księga rozpoczyna się wprowadzeniem Koly Krasotkina, bystrego prymusa szeroko znanego z sympatii do europejskich idei. Chłopiec wysoko ceni ateizm, racjonalne podejście do rzeczywistości, bliski jest mu również socjalizm. Wydaje się, że w przyszłości wyrośnie na człowieka podobnego charakteru co Iwan Karamazow. Kola jest znudzony życiem, płata karkołomne i desperackie figle. Pewnego razu kładzie się nawet między szynami i przeczekuje przejazd pociągu. Był szanowany w szkole, szczególnie przyjaźnił się z Iliuszą. Dalej w księdze dowiadujemy się o pogarszającym się zdrowiu Iliuszeńki, który uważa, że choroba to kara za znęcanie się nad psem - Ciapkiem. W finale Kola wprowadza do domu Iliuszy psa, o którego zabójstwo obwiniał się malec.
Księga Jedenasta. Brat Iwan Fiodorowicz
Iwana Karamazowa dręczą wyrzuty sumienia, czuje się współodpowiedzialny za śmierć ojca. Trzy razy odwiedza Smierdiakowa, który za trzecim razem wyjawia okrutna prawdę. Przyznaje że zabił Fiodora Karamazowa i spreparował dowody tak, aby wskazywały na Dymitra. Smierdiakow uważa, że Iwan dobrze wiedział o planach mordercy, a informując o swoim wyjeździe dał milczące przyzwolenie na zbrodnię. Iwan obwiniając się popada w obłęd, ma halucynacje, odwiedza go szatan. Niebawem Alosza informuje Iwana, że Smierdiakow popełnił samobójstwo.
Księga Dwunasta. Pomyłka sądowa
Szczegóły sprawy sądowej Dymitra Karamazowa. Iwan stara się przekonać przysięgłych, że zabójcą był Smierdiakow, jednak z powodu słabego stanu zdrowia jego zeznania wydają się niewiarygodne. Kluczowe stają się obciążające Dymitra zeznania złożone przez Katarzynę Iwanownę. Po mowach końcowych prokuratora i obrońcy, Mitia zostaje uznany winnym ojcobójstwa.
Epilog
Snute są plany uratowania Dymitra od lat ciężkich robót na Syberii - plany: Dymitr chce zbiec podczas podróży do katorgi. Razem z Gruszą mają wyjechać do Ameryki, gdzie będą żyli kilka lat, ucząc się obcego języka i ciężko pracując ('będę orał w ziemi'). Po kilku latach jednak powrócą do Rosji, osiądą dla niepoznaki gdzieś daleko od ich miasteczka i będą udawać cudzoziemców, a Dymitr chce zmienić wygląd ('oko wykolę i brodę zapuszczę') - byle tylko być w ojczyźnie. Do celi Dymitra Karamazowa przychodzi po usilnych prośbach Aloszy - Katia Iwanowna. Wybaczają sobie z Dymitrem winy. Do celi (przypadkiem) wchodzi Gruszeńka. Katia Iwanowna wyniośle, ale jednak - prosi Gruszeńkę o przebaczenie. Ta jednak nie odpowiada wprost. Powieść kończy się pogrzebem Iliuszy i mową Aloszy do chłopców przy kamieniu. Aleksy Karamazow przyrzeka pamiętać chłopców i radzi im, aby i oni zapamiętali śmierć kolegi, jego dobroć i miłość. W przyszłości w trudnych chwilach lub w chwilach oszałamiających sukcesów będą mogli zawsze wrócić do tego momentu i do pamięci o Iliuszy. Na końcu chłopcy wznoszą okrzyki "Niech żyje Karamazow!".
Książka opisuje historię ojcobójstwa, w którą w różnym stopniu są zamieszani wszyscy synowie zamordowanego człowieka. Powieść koncentruje się na psychologicznych pobudkach kierujących bohaterami. Roztrząsa odwieczne dylematy ludzkości, takie jak choćby istnienie wolnej woli, Boga, zła, miłości i ateizmu. Dostojewski po mistrzowsku penetruje najmroczniejsze zakamarki duszy ludzkiej i targające człowiekiem namiętności.
Dymitr to lekkomyślny utracjusz i awanturnik, syn marnotrawny, skomplikowana, złożona z wykluczających się cech postać. Styl jego życia urealnia podejrzenia, że jest mordercą własnego ojca - cynicznego, chciwego i rozpustnego starca. Dymitr bierze na siebie winę za to przestępstwo. Uważa bowiem, iż tylko przez cierpienie może odkupić swe winy wobec ludzi i zawrócić z drogi grzechu. Wykonawcą wyroku śmierci na starym Karamazowie jest jego syn z nieprawego łoża - Sierdiakow - pełniący w swej rodzinie obowiązki lokaja. Zrodzony na tym tle kompleks niższości w stosunku do pozostałych braci zaowocował zbrodnią. Jednakże całościowym jej sprawcą był Iwan Karamazow - racjonalista, nihilista i anarchista, negujący pokorę buntownik przeciw religii i Bogu, natura niezmiernie złożona, w której bezustannie zło walczy z dobrem. Stworzona przez niego filozofia samowoli uznająca interes jednostki za najwyższą rację, została przejęta i wcielona w czyn przez ucznia Iwana, Sierdiakowa. Najmłodszy z braci - Alosza - jest bohaterem pozytywnym, pokornym, posiadającym chrześcijańską zdolność wybaczania, moralną czystość, miłość do ludzi i chęć niesienia pomocy bliźnim. Alosza przygotowywał się do życia w klasztorze, ale jego ojciec duchowny - mnich Zosima - wypycha go w świat grzechu do własnej rodziny, aby ją nawrócić na drogę chrześcijańskich cnót. Reprezentowanej przez Aloszę postawie przeciwstawiał się Iwan z jego własną postawą, wyrażoną w opowiedzianej bratu „Legendzie o Wielkim Inkwizytorze”. Była ona wzorowana na średniowiecznych apokryfach oraz osnuta na tle działalności inkwizycji hiszpańskiej. Przypowieść ta podważała chrześcijańskie przekonanie o celowości stworzenia rozumnego świata. Iwan Karamazow wykazuje, że chrześcijański system wartości jest niedoskonały, sankcjonujący zbrodnie, krzywdy i przemoc, które bezkarnie kwitną, spotykając się z obojętnością opatrzności. Wielki Inkwizytor stworzył idealne królestwo sprawiedliwości, państwo bez Chrystusa. Zapewnił ludziom dobrobyt, żądając w zamian rezygnacji z wolności, wdzięczności i posłuszeństwa, całkowitej depersonalizacji. W interpretacji Iwana „Legenda…” świadczyła o klęsce Chrystusa, a jego pocałunek złożony na ustach Wielkiego Inkwizytora miał być dowodem bezsilności idei boskiej. Inaczej jednak ocenił ten gest Alosza widząc w nim symbol tolerancji, przebaczenia i miłości bliźniego, wykazując wyższość nauki Chrystusa nad racjami Inkwizytora. Takie stanowisko zajął także Dostojewski, dla którego zjawisko karamazowszczyzny było wynikiem odejścia od Boga, efektem zanegowania kodeksu moralnego przekazanego ludziom przez Chrystusa.
„Bracia Karamazow”, jak każda powieść Dostojewskiego, jest procesem poszukiwania wartości idei, chociaż żadna z nich nie przynosi definitywnych rozstrzygnięć i kategorycznych prawd. Ostatnie dzieło Dostojewskiego stanowi syntezę „przeklętych problemów” absorbujących pisarza przez całe życie twórcze: wiary i racjonalizmu, religii i ateizmu, chrześcijaństwa i socjalizmu, wolności i konieczności, buntu i pokory, jednostki i społeczeństwa itp. Wszystkie jego postacie zmagają się z tymi samymi problemami moralnymi. Bohaterowie należą do kategorii maniakalnych myślicieli, toczących batalie ze swymi ideami i wizjami, za które cierpią, mordują i umierają. Życie traktują jako zadanie filozoficzne. Walczą z ideami jeszcze nienarodzonymi, niedającymi się określić i rozwiązać. Ważne jest to, że sam Dostojewski nie rezerwuje dla siebie przywileju wszechwiedzącego narratora, a jedynie ogranicza się do organizowania polemik. Stąd wynika wielogłosowość, czyli polifoniczność powieści rosyjskiego pisarza.
Utwór ten mieści w sobie wiele różnych gatunków, są to m.in. kronika rodzinna, traktat filozoficzny, thriller, moralitet. Natomiast wprowadzone przez Dostojewskiego ograniczenia pozycji narratora i jednoczesne dopuszczenie do głosu postaci powieściowych w postaci mowy pozornie zależnej stało się jedną z przyczyn przekształceń w 2. poł. XIX wieku w dziedzinie powieści.
Monaster - tradycyjna nazwa klasztoru prawosławnego.