FIODOR DOSTOJEWSKI, BRACIA KARAMAZOW

I. FIODOR DOSTOJEWSKI. DROGA ŻYCIOWA

Autor Zbrodni i kary urodził się 30 października 1821 roku w Moskwie, w szpitalu dla ubogich, gdzie pracował jego ojciec, le­karz. Według przekazu biografa pisarza, Leonida Grossmana, oraz córki, Lubow, ród Dostojewskich wywodził się ze szlachty litew­skiej i wydał wielu ludzi światłych i wybitnych, ale także zabójców i grabieżców. Była to rodzina głęboko religijna, od pokoleń kultywu­jąca tradycje prawosławne. Po śmierci matki pisarza (1837 r.) ojciec nadużywał alkoholu i spotykał się z młodymi córkami poddanych, których towarzystwo wymuszał siłą. Zginął dwa lata później zamor­dowany przez pracujących na jego polach ludzi. Fiodor zetknął się więc z zabójstwem dosyć wcześnie i dotkliwie je odczuł - został o­sierocony.² To obciążenie i chęć wyjaśnienia mechanizmów zbrodni wielokrotnie wróci w jego utworach, w różnych kontekstach i układach sytuacyjnych.

Wraz z bratem, z woli ojca, Fiodor studiował inżynierię woj­skową, ale zupełnie nie był zainteresowany taką wiedzą. Chętnie czytywał literaturę, świetnie znał dzieła Aleksandra Puszkina, z pa­sją oddawał się lekturze utworów M. Gogola, G. Sand, W. Hugo i H. Balzaka. Po ukończeniu studiów w 1843 r. jako podporucznik, in­żynier robót polnych, pozostał przy sztabie w Petersburgu, gdzie powierzono mu kreślenie map i planów. Już wtedy często korzystał z lichwiarskich pożyczek lub prosił brata o pomoc. Często przyczyną je­go kłopotów była chęć pomocy kolegom potrzebującym gotówki.

Pracę literacką Dostojewski rozpoczął udanym tłumaczeniem Eugenii Grandet Balzaka. Niedługo później powstała jego pierwsza powieść Biedni ludzie. Coraz częściej zaniedbywał swoje obowiązki zawodowe i ostatecznie zrezygnował z posady, gdy otrzymał od sa­mego cesarza przykrą etykietę: „dureń”. W wieku 23 lat Fiodor roz­stał się z wojskiem i rozpoczął odtąd aktywne życie literata. Powieść Biedni ludzie zdobyła autorowi uznanie w kręgu redaktorów „Otie­czestwiennych zapisków” (Niekrasow, Grigorowicz, Bieliński) i uka­zała się na łamach tego pisma w 1845 roku. Uskrzydlony powodze­niem pisarz rozpoczął życie towarzyskie i zakochał się w żonie lite­rata Iwana Panajewa, która po dwudziestu latach stała się prototy­pem postaci o tym samym imieniu, Awdotii Raskolnikowej, w Zbrodni i karze. Kolejne utwory (Słabe serce, Cudza żona i mąż pod łóżkiem, nowela Gospodyni) nie sięgają kunsztu Biednych ludzi, gdzie poruszono najbardziej palący problem nierówności społecznej.

Dostojewski zdobył sobie sławę i uznanie dziełami odkrywają­cymi tajniki duszy ludzkiej, zawiłości psychiki. W tym zakresie uprzedził rozważania Freuda o obsesjach i kompleksach ujawniają­cych swoją siłę w podświadomości człowieka. Utwory te jednak spotykały się z krytyką i zarzutami, że młody pisarz nie umie jesz­cze opanować żywiołu językowego i odpowiednio komponować swoich tekstów. Tak potraktowano nowelę Sobowtór.

Rewolucyjne wrzenie na zachodzie Europy (1848-1849) pobu­dzało aktywność opozycji w Rosji. Dostojewski wraz z Bielińskim znalazł się w kręgu buntowników pozostających pod wpływem Mi­chała Pietraszewskiego, wyznających zasadę furieryzmu (Charlesa Fouriera - utopijnego socjalisty) - „reforma społeczna bez rewolu­cji”. Radykalni spiskowcy chcieli dokonać przewrotu w drodze walki zbrojnej. Dostojewski został aresztowany 23 kwietnia 1849 roku w swoim mieszkaniu, które poddano gruntownej rewizji. Po o­śmiomiesięcznym śledztwie stwierdzono, że pisarz rozpowszechniał list Bielińskiego przeciwko religii i rządowi, pozbawiono go rangi po­rucznika i praw majątkowych oraz skazano na karę śmierci. Mikołaj I chciał buntowników nastraszyć, ale nie pozbawić życia. Tuż przed kul­minacyjnym momentem egzekucji (22 grudnia 1849 roku) Dostojewski i jego towarzysze dowiedzieli się o zmianie wyroku na zsyłkę na Sybir. Przeżycia te zaważyły w decydujący sposób na poglądach pisarza doty­czących zadawania śmierci, skazywania człowieka na torturę oczekiwa­nia na wykonanie wyroku. Katorgę syberyjską opisał we Wspomnieniach z domu umarłych - wymowny tytuł można pozostawić bez komentarza.

Po odbyciu kary w styczniu 1854 roku Dostojewski rozpoczął o­kres żołnierskiej niedoli w Siemipałatyńsku (dzisiejszy Kazachstan), blisko chińskiej granicy. Wtedy poznał trudne warunki życia „kobiet upadłych” (córki gospodyni, u której mieszkał pisarz, były prostytutkami), ukazywanych później w utworach literackich, por. Sonia. Podczas katorgi zaprzyjaźnił się z prawnikiem, baronem Aleksandrem Wranglem, który przywiózł mu listy i paczki od rodziny i niejednokrotnie ułatwiał egzystencję w tych szczególnych warunkach. Tam też pisarz poznał Marię Isajewę, wtedy żonę nauczyciela-pijaka o szlachetnych cechach (później stanie się on prototypem postaci Marmieładowa w Zbrodni i ka­rze, zaś w cechy Marii autor wyposaży Katarzynę Marmieładową). Po śmierci pierwszego męża Maria wyszła za Dostojewskiego, jednak ich wspólne szczęście zakłóciła choroba - lekarz stwierdził u Fiodora pa­daczkę, zaś jego żona nie potrafiła zaakceptować tego stanu rzeczy i stała się uciążliwą, histeryczną, zgorzkniałą kobietą.

Po dziesięciu latach wygnania, w 1859 roku, Dostojewski wrócił do Petersburga. Borykał się z kłopotami finansowymi i rodzinnymi. Po powrocie z zesłania pisarz zaobserwował duże zmiany: coraz głośniej mówiło się o potrzebie uwłaszczenia, uaktywniło się nowe pokolenie protestujące przeciwko tradycji, obyczajom i powszechnie żoną wypełniało Dostojewskiemu coraz żywsze uczucie do Apoli­arii Susłowej, młodej adeptki pióra. Podróżował z nią po Europie przeżywając perypetie miłosne i zdrady z j ej strony oraz oddając się zamiłowaniu do hazardu.

W maju 1863 roku zamknięto założony przez Michała, zaś reda­gowany przez Fiodora Dostojewskiego, miesięcznik „Wriemia”, pomawiając jego liderów o sympatie dla powstańców w Polsce. Była to wyjątkowa ironia losu - już podczas podróży po Europie pisarz nabrał wielkiej niechęci do Polaków, których powszechnie ceniono i popierano ich starania niepodległościowe. W 1864 roku zmarła Ma­ria osierociwszy syna z poprzedniego małżeństwa. Niedługo potem umarł ukochany brat Fiodora, Michał, pozostawiając spore długi i liczną rodzinę. Pisarz musiał przerwać pracę twórczą (powieść Gracz) i ratować sytuację finansową bliskich.

Przed zsyłką na Sybir Dostojewski miał na swoim koncie kilka utworów, które stanowiły przedsmak jego twórczego geniuszu. Ujawnił się on dopiero po powrocie do Petersburga dziełami Sioło Stiepacz­nikowo, Martwy dom i Zbrodnia i kara. Tę ostatnią powieść pisarz kończył będąc już na nowym etapie życia osobistego i literackiego (publikacja w 1866 r.). Zbrodnia i kara - intensywna katorżnicza praca, stała się pierwszym dowodem jego możliwości (1866). . Podjął fundamentalne kwestie ludzkiej egzystencji: związek szlachetnych celów i nieszlachetnych środków oraz podział na ludzi wybitnych i „materiał historyczny”. Zbrodniach ukarany wyrzutami sumienia, jego moralny upadek i „zmartwychwstanie”. Refleksja o nieredukowaniu człowieka do warunków i środków, drogach dochodzenia do prawdy.

Zwrotnym punktem w życiu Dostojewskiego stało się poznanie inteligentnej i urodziwej stenografistki, Anny Snitkiny, zaangażowanej do pomocy nad powieścią Gracz, później drugiej żony i - jak sugerują biografowie pisarza - największej miło­ści Fiodora. Poślubienie ukochanej kobiety (15 lutego 1867 r.) okazało się początkiem szczęścia i kłopotów rodzinnych, a przy tym rozpo­częło okres obfitujący w wiele znakomitych dzieł literackich.

Druga żona Dostojewśkiego była jego ostoją w najtrudniejszych chwilach. Potrafiła odpowiednio pokierować jego sprawami, by mógł spokojnie pisać, bez dramatycznych zmagań z wierzycielami, którzy nie dawali mu spokoju od czasu, gdy po śmierci brata opiekował się finanso­wo jego rodziną a także swoim pasierbem. Pomagała mu zapisywać teksty, a przy tym była pierwszym czytelnikiem i krytykiem. Otaczała go mi­łością, chętnie z nim i dziećmi podróżowała, cierpliwie znosiła jego padaczkę i skłonność do hipochondrii, tolerowała upodobanie do hazardu.

Już w 1867 r. Dostojewscy wyjechali w długą, czteroletnią po­dróż po Europie (Szwajcaria, Niemcy, Włochy). Ostatni etap tej wy­prawy owocował utworem Idiota (1869) ukazującym starcia namięt­ności i instynktów zdolnych zdominować życie człowieka. Kolejne literackie osiągnięcia Dostojewskiego - dzieła powstałe już w Rosji - to: Biesy (1872 - autor ukazał tu efekty zaniku norm moralnych), Młodzik (1875 - zależność etyki od stanu posiadania), Bracia Kara­mazow (1879-80 - tragizm losów postaci uwikłanych w namiętności, zbrodnię, obsesje; tu poprzez postać Zosimy Dostojewski wyraził swoje stanowisko, a zarazem postulat - miłości, przebaczenia, słu­żenia drugiemu człowiekowi). Na łamach „Grażdanina”, w cyklu Dziennik pisarza, opublikował również cykl artykułów na aktualne tematy.

W 1880 r. w Moskwie Dostojewski wygłosił swój słynny testa­ment ideowy sformułowany w mowie napisanej z okazji odsłonięcia pomnika jego ukochanego poety, Aleksandra Puszkina. Potwierdził tam raz jeszcze ideały, które określiły jego życie i sposób myślenia.

Fiodor Dostojewski zmarł 28 stycznia 1881 r. Jego grób znajduje się na cmentarzu w Petersburgu, przy Aleksandro-Newskiej Ławrze. Warto dodać kilka słów o intrygującej Polaków postawie autora Zbrodni i kary wobec naszego narodu. To antypolskie nastawienie, którego Dostojewski wcale nie ukrywał, wiąże się z pojmowaniem roli rosyjskiego ludu - zdrowej moralnie warstwy narodu, zawsze wiernej religii prawosławnej, podstawowej wartości Słowian. Polacy zaś ze swoją skłonnością do jednoczenia się z zachodnią częścią Eu­ropy odeszli od prawosławia w stronę katolicyzmu, a więc zdradzili całą słowiańską rodzinę.³

Ranga twórczości Dostojewskiego polega przede wszystkim na stworzeniu w „wielogłosowej” formie nowego obrazu świata - zło­żonego, pełnego namiętności i sprzeczności, różnych stanowisk i racji, konfliktów prowadzących do tragedii. Pisarz ujął więc w swo­ich dziełach obraz współczesnego świata w całej jego złożoności i z przejawami rozdarcia: Stąd zapewne wzięła się popularność jego powieści również w końcu XX wieku.

„Piękno doskonałe”

!868 - Idiota - przedstawienie człowieka idealnego. Tytułowy „idiota”, w wariantach brulionowych określany przez autora „księciem Chrystusem:, książę Lew Myszkin jest personifikacją dobra idealnego. W „normalnym” ludzkim świecie musi okazać się jednak idiotą. Wszystkie jego próby łagodzenia konfliktów i harmonizowania stosunków międzyludzkich kończą się niepowodzeniami.

Brak jednoznacznych rozstrzygnięć interpretacyjnych Dostojewskiego.

Powieść-ostrzeżenie

Początek lat 70 - Biesy, powstały pod wrażeniem autentycznego wydarzenia. Poruszyła go wiadomość o zabójstwie na młodym studencie dokonaną przez rewolucyjną organizację Zemsta Ludu, kierowaną przez Sergiusza Nieczajewa. Byłą to jedna z najbardziej złowrogich postaci w historii rosyjskiej.

Przez długi czas powieść odbierano jako pamflet czy wręcz paszkwil na ruch rewolucyjny oraz idee społecznego postępu. W okresie władzy bolszewików była najrzadziej wznawianą powieścią Dostojewskiego.

Powieść współczesna

1875 - Młodzik, doskonały przykład powieści ukazującej dezintegrację, niestabilność, chaos uczuć, dramat niespełnień i niedookreśleń współczesności. Zaróno tytułowy Młodzik, Arkadiusz Dołgoruki, jak i „wykorzeniony tułacz” Wiersiłow czy pątnik Makar Dołgoruski personifikują różne warianty błędnych decyzji i poszukiwań Rosjan w 2 poł. stulecia. Od naiwnej próby zrealizowania „idei Rotszylda”, po zwrot ku Zachodowi aż do zrozumienia, że ratunek tkwi z ludowej Rosji i jej świętej religii prawosławnej.

Arcydzieła nowelistyki

Mniej znany: Wieczny mąż, inne - głównie „nowele fantastyczne”: Bobok, Potulna (Łagodna), Sen śmiesznego człowieka.

Publicysta

Publicystyka i listy - dokumentacja jego światopoglądu. Podstawowym forum wypowiedzi publ był dla niego „Dziennik pisarza” ukazujący się w 1873 roku jako dodatek do tygodnika „Grażdanin”, a potem samodzielnie.

Najwięcej uwagi poświęcał sprawom powołania rosyjskiego ludu i historycznemu posłannictwu Rosji na tle dziejów Europy i świata. Kategoryczność sądów - niechlubna karta w jego twórczości. Fanatyk - nacjonalista.

II. ROSJA JEGO OSTATNICH LAT

„Testametnarne credo”

Zgoda wśród badaczy, że Bracia Karamazow to synteza całego dorobku autora. Zarówno publicystycznego jak i artystycznego. Jest to też „testamentarny” wyraz historiozoficznych przekonań Dostojewskiego. Źródłem natchnienia była Rosja. Autor potrafił czuć i odtwarzać współczesność a także na jej podstawie formułować prognozy.

W poszukiwaniu formy

Nowa jakość przeżyć wymagała nowej formy artystycznego przekazu. Miał inny punkt widzenia niż Tołstoj. Był szczególnie uwrażliwiony na dynamizm, dysharmonię i chaos życia. Na procesy zanikania starych i rodzenia się nowych fenomenów społecznych.

Ten chaos formy był adekwatnym wyrazem treści, bowiem Rosja odczuwała ostre dreszcze duchowego kryzysu. Właśnie lata powstania Braci to rozstrzygający okres w dziejach kraju i odtąd należy wyprowadzić genezę tragedii 1917 roku. W języku ówczesnej publicystyki nazywano to zjawisko „nihilizmem”. Dostojewski był dalekowzroczny, sądził że Rosja balansuje nad przepaścią.

Wiek XIX - dwie tendencje w Rosji: słowianofilstwo i okcydentalizm.

Dostojewski zawsze podkreślał obcość Rosji wobec Europy.

Rosja:

• Kredyt zaufania dla cara, wiara w przemiany

• Dostojewski nie wpływał bezpośrednio na politykę, ale rosnący rezonans jego publicystyki w niemałym stopniu kształtował myślenie wpływowych elit orientacji konserwatywnej. Szczeg w kierunku antyliberalnym. „Liberał” - słowo obraźliwe dla Dostojewskiego.

• Rozwój ekstremizmu - spora wina po stronie Dostojewskiego

Coraz krwawsze wydarzenia - rodziły pytania o charakter środków dopuszczalnych przez określone cele. Dostojewski nie mógł zaakceptować terroru jako chrześcijanin. Analiza tych zależności - Biesy, Zbrodnia i kara, Bracia Karamazow.

Terroryści nie mogli mieć nic wspólnego z Piotrem Wierchowieńskim (Biesy) czy Smierdiakowem (Bracia). Bliżsi wydawali się takim bohaterom Dostojewskiego jak Raskolnikow czy Iwan Karamazow. Impulsem dla nich była nie fanatyczna ślepota, lecz wrażliwość na ludzką krzywdę. Postępowali jednak niemoralnie. Właśnie o kryteria moralności nurtowało Dostojewskiego w końcu lat 70.

Pytanie czy ideowość jest moralna. Kryterium etycznym nie może być wierność przekonaniom, gdyż te muszą być weryfikowane. Terroryzm rosyjski był dzieckiem „rosyjskiego nihilizmu”.

Pierwsze objawy uznania

Od Dziennika pisarza ( 1876-1877) jego popularność wzrasta. Głównie dlatego, że pisał o tym, co interesowało wielu Rosjan.

Ważnym wydarzeniem w jego życiu były tzw. wieczory literackie, organizowane w Rosji od lat 60 przez uczelnie, gimnazja i stowarzyszenia.

Wydarzenie w świecie art. Sanki-Petersburga był wieczór 9 marca 1879 roku, kiedy Dostojewski zaprezentował fragm. Swej ostatnie powieści. Występował ze swym największym rywalem Turgieniewem!

Jego publiczne występy elektryzowały publiczność. Największy życiowy sukces - na uroczystościach puszkinowskich w Moskwie 8 czerwca 1880.

Cena sławy

Dostojewski nadal był gorzej traktowany przez krytykę niż Turgieniew czy Tołstoj. Za sławę trzeba jednak płacić: padaczka, rozedma płuc i inne choroby. Specyfika duchowego rozwoju Rosji polegała na tym, że pisarz spełniał wiele nieliterackich funkcji, stając się wychowawcą i najwyższym autorytetem. Wcieleniem tych ról w XIX wieku był Dostojewski i Lew Tołstoj.

Sława zagraniczna

Nie tylko Turgieniew mógł liczyć na uznanie poza granicami Rosji. W lipcu 1879 został przyjęty do honorowego komitetu Międzynarodowego Stowarzyszenia Literatury z siedzibą w Paryżu.

Ostatnie tygodnie życia - intensywna praca. 30 listopada 1880 roku odczytał ostatnią część Epilogu Braci Karamazow - pogrzeb Iliuszeczki. Niebywały sukces, owacje od studentów.

III. W OPTINEJ

Na życie Dostojewskiego ogromny wpływ miała także podróż, którą odbył po śmierci swego synka Aloszy. Do wyjazdu w 1878 do Optinej Pustyni, słynnego monasteru koło Kozielska, namówiła go żona, chciała zmniejszyć jego rozpacz. Podróż odbył w towarzystwie największego rosyjskiego filozofa, Włodzimierza Sołowiowa, z którym Si przyjaźnił .25letni wówczas Sołowiow prawdopodobnie stał się prototypem postaci Aloszy Karamazowa.

IV. DWA OBLICZA TEMIDY

Doniosłe reformy

Przedstawiona w księdze XII rozprawa sądowa jest najwspanialszą tego typu scenką w literaturze światowej. Synteza wydarzeń w Rosji, reform sądowniczych (dokonana Aleksandra II). Dostojewski potępiał rutynę wśród adwokatów.

V. HISTORIA POWSTANIA POWIEŚCI

Zamysł stworzenia wielkiej epopei.

Centralne miejsce w planowanej powieści miał zająć Tichon Zatoński (Timofiej Kiriłłow), ceniony biskup. Watek ojcobójstwa w wersji autentycznej historii Dymitra Iljańskiego - kanwa pierwszych wariantów.

Dostojewski przywiązywał ogromną wagę przywiązywał do szczegółów, konsultacje u różnych specjalistów. Skrupulatność w każdej kwestii.

Dostojewski był tez znawca kultury zachodniej, w Braciach odwołuje się do Fausta, Kandyda, Katedry Notre Dame, Szekspira i In. Kluczową pozycję zajmuje w Braciach Pismo Święte. Przede wszystkim Ewangelie.

VI. WIELKI „EKSCENTRYK-PARADOKSALISTA”

IWAN FIODOROWICZ -Rodion Romanowicz - Intelektualista, autor Legendy o Wielkim Inkwizytorze, postać, w której skupiają się w największym natężeniu podstawowe problemy powieści. Iwan Karamazow to rezoner, praktyk oraz ofiara zagadnień, które sam sformułował. Sam nie splamił się krwią, bo tę pracę ktoś wykonał za niego. Problem zabójstwa umotywowany filozoficznie: zagadnienie sensu „niepotrzebnego” i „szkodliwego” człowieka staje się elementem sporu o świat, w którym Bóg przestał istnieć.

„Wszystko dozwolone?” Moralne „prawo przyrody” zastępuje prawo religijne. Głównym „obiektem” działania maksymy „wszystko dozwolone” będzie stary Karamazow: plugawiec. Błazen, rozpustnik i cynik. Dla najstarszego syna, Dymitra, Ojciec to świadomość krzywdy wydziedziczenia.

Dymitr działa z pobudek emocjonalnych, Iwan - intelektualnych. Iwan wymyślone przez siebie „moralne prawo przyrody” stosuje wobec ojca i starszego brata. Do obu czuje nienawiść i odrazę.

Największa klęska spotyka Iwana w zetknięciu z lokajem Smierdiakowem. Tworzą oni parę na zasadzie kontrastu-podobieństwa wewnętrznego.

Po co zło? Bunt Iwana - próba odpowiedzi na pytanie o sens zła świata we wszechświecie.

Iwan deklaruje się jako ateista, jest to jednak ateizm specyficzny, bowiem odrzucający nie Boga, lecz stworzony przez niego świat.

Podobnie jak Raskolnikow, Iwan nie zdał egzaminu. Nie był w stanie sprostac konsekwencjom swych „paradoksów”. Skoro Boga nie ma, nie istnieje dusza nieśmiertelna, zbrodnia jest uprawniona. Zabójstwo Fiodora Pawłowicza wydaje się nie tylko cymś oczywistym, ale i pożytecznym. Z tym nie mogą się pogodzić jednak pozostali bracia: Dymitr i Alosza.

Głowa - serce. Iwan to przykład antynomii rozumu i serca. Choroba Iwana ma sens moralny.

Alosza postrzega brata, który kieruje się tylko rozumem, jako „serce wzniosłe”. Wszechprzebaczająca anielskość Aloszy nie reprezentuje całej prawdy. Poglądy Iwana, szczególnie jego miłość do maltretowanych dzieci, nie mogą wzbudzić zaufania. Iwan tak naprawdę jest zły i okrutny.

Mimo iż Iwan został w powieści moralnie zdyskredytowany, pozostaje faktem, że w jego usta pisarz włożył wiele myśli, które go dręczyły.

Dostojewski podkreśla z mocą zwodniczość rozumowego odbioru świata.

„Lokajska” myśl. Relacje między Iwanem a Smierdiakowem to przykład prymitywizacjiidei, pojmowanej zdroworozsądkowo, ignorowanie jej wewnętrznych napięć, niejaności.

Synowie Karamazowa tworzą dwie przeciwstawne pary: Iwan - Smierdiakow oraz Dymitr - Alosza.

Dymitr - ma niepohamowane skłonności, które jednak mają hamulce, nie zabił ojca, choć to zapowiadał. Logiczne byłoby żeby to zrobił, powstrzymał się jednak, mimo iż nie mógł się pogodzić z krzywdą wyrządzoną mu przez ojca.

Alosza - na tle pozostałych braci jest osobowością harmonijnie integralną. Podobnie jak Dymitr jest świadom karamazowskiego fatalizmu. Sen o Kanie Galilejskiej to zapowiedź podniosłego wydarzenia - padł na ziemię: charakterystyczna dla Dostojewskiego scena, ukazuje związek bohatera z glebą, tj. z ludem-narodem rosyjskim. Sofizmaty „ekscentryka-paradoksalisty” doprowadziły go do klęski, bowiem negacja Boga to odrzucenie życia.

VII. WIELKI INKWIZYTOR

Księga 5 Braci to, poza Notatkami z podziemia, najdobitniejsze credo filozofii autora.

Najważniejszy fragment ks 5 to „poemat” Iwana. Dostojewskiemu chodziło głównie o rozprawę z nienawistnym katolicyzmem, powstało coś więcej, dyskurs o wielkości i nędzy człowieka, o warunkach w jakich traci on swoją wolność lub ją zachowuje.

Legenda zbudowana na kanwie opowieści o trzech kuszeniach Chrystusa - katolicyzm wg tej legendy uległ trzeciemu (pokłon). Diagnoza duchowej niemocy

Mentalność kolektywistyczna: duchowa niewola, dobrowolna rezygnacja z własnej suwerenności duchowej. Kolektyw stał się jednym z najbardziej ludożerczych molochów w historii.

Wśród 3 rzeczy, które mogą na wieki zniewolić i zjednać sumienia Inkwizytor wymienia na pierwszym miejscu cud przekształcenia kamieni w chleby, czyli zaspokojenia podstawowej potrzeby człowieka. Chleb ziemski, nie niebieski.

Inkwizytor programowo neguje duchową istotę człowieka na rzecz strony materialnie konsumpcyjnej, co jest pierwszym stopniem do „cesarskiego” zniewolenia.

Przedstawiony przez Inkwizytora obraz ambicji papieskich to model każdej władzy despotycznej.

Chrystus nie odpowiada Inkwizytorowi - zło u Dostojewskiego zawsze jest elokwentne, prawda - dyskretna, milcząca. Poglądy Inkwizytora to kłamstwo każdej tyranii, ale oddają sporą część historii.

Chrystus całując Inkwizytora udowodnił swoją przewagę, dał dowód miłości.

„Poemat” Iwana ukazuje zjawisko uniwersalne: mechanizmy, dzięki którym władza despotyczna, dyktatury autorytarne czy totalitarne, świeckie czy duchowe, stwarzają pozory swej legitymizacji. Ostrzeżenie przed procesem zniewolenia ludzi urzeczonych obietnicami nowej ideologii.

Legenda nie jest jednak prognozą pesymistyczną. Inkwizytor nie ma racji, bo nieudolność człowieka w jego wolności i dążenie do oportunizmu konsumpcyjnego nie jest jego stanem normalnym.

VIII. „SPEŁNI SIĘ?!...”

Sąsiedztwo bardzo wielu wartości i motywów w Braciach. Socjalizm, zło w świecie, społeczeństwo rosyjskie, charakter natury ludzkiej, człowiek naturalny i moralny, podważenie zabobonu o człowieku jako istocie racjonalistycznej, zdolność człowieka do wszystkiego. Sekwencja antypolska w Braciach - postacie „Polaczków”, personifikacje cech narodowych.

W listach i publicystyce - rasizm i antysemityzm.

IX. „ZBAWIENIE ROSI OD LUDU PRZYJDZIE…”

• Nawrócenie ateistów dzięki duchowej mocy ludu.

• Tradycja słowianofilska.

• Wspólnota religijna.

• Zbawienie od ludu nie nadeszło, a Dostojewski padł ofiarą jednego z wielu rosyjskich mitów.

X. „UCH , TE BERNARDY!...”

• pytania o czyny ludzkie - jedne z najbardziej kapitalnych, bowiem w istocie były to pytania o człowieka, jego naturę.

• Dostojewski zawsze negatywnie nastawiony wobec identyfikacji człowieka z otoczeniem. Człowiek to tajemnica. Protest przeciwko sądom o zniewalającym wpływie środowiska.

• Zachowania bohaterów - zawsze zagadka.

• Dostojewski - miał świadomość swej odrębności. Burzy stereotypy.

XI. RECEPCJA POWIEŚCI

Niezrozumienie krytyki, jednostronny odbiór. Do zwolenników negatywnej recepcji dołączył Turgieniew.

Dzieło będące odstępstwem od XIXwiecznego realizmu mierzono jego miarą.

XII. LEKCJE DOSTOJEWSKIEGO

Wybitna rola w antytotalitarnej „kuracji” Rosji końca XX w. Diagnosta ucieczki od wolności.

Lekcje Dostojewskiego są potwierdzeniem niebezpieczeństw, jakie czyhają na człowieka, głównie w nim samym, w jego duchowym „podziemiu”. Są również dowodem dysharmonii i wielogłosowości ludzkiej natury, co stale uaktualnia moralne dylematy, którym tak wspaniały wyraz daje cała twórczość Dostojewskiego

TREŚĆ:

Dostojewski przedstawia kilka dni z życia Fiodora Pawłowicza oraz jego synów: Iwana, Dymitra, Aloszy i nieślubnego (ojcostwo nie do końca udowodnione) Smierdiakowa. Powieść pisana była w latach 1878-80. Poszczególne części utworu ukazywały się w czasopiśmie Russkij Wiestnik. W oddzielnym wydaniu powieść ukazała się w 1881 roku. Tłumaczenia na język polski dokonał Aleksander Wat (wydanie z 1928 roku).

Ojcem rodziny Karamazowów był Fiodor Pawłowicz, pochodzący z rodu szlacheckiego, ale rozpustnik, cynik, błazen i skąpiec. Jego pierwsza żona, z lepszego niż Karamazowowie rodu, szybko zmarła. Kolejna była bardzo młodą kobietą, gdy urodziła synów. Również szybko zmarła. Karamazow zupełnie nie interesował się synami, pił i prowadził rozpustne życie. Starszymi chłopcami opiekował się służący Grzegorz wraz z żoną Marfią. W późniejszym czasie wszyscy synowie zamieszkali u dalekich krewnych w Moskwie, wrócili do rodzinnego miasteczka dopiero jako dorośli ludzie, każdy z innych powodów. Najmłodszy Alosza miał zamiar zostać mnichem i mieszkał w monasterze, Dymitr zaś domagał się od Fiodora Pawłowicza zadośćuczynienia finansowego. Dymitr swego czasu był narzeczonym pięknej, wykształconej Katarzyny Iwanowny. Dziewczyna przysięgła sobie kochać go do końca życia, od czasu, kiedy w kryzysowej sytuacji pożyczył jej pieniądze, nic za to nie żądając (a gotowa była na każdą ofiarę). Dymitr zapałał jednak wielką namiętnością do Gruszeńki, utrzymanki starca Samsonowa, uznawanej przez ogół mieszkańców miasteczka za rozpustnicę. Młody Karamazow tracił na nią wszystkie pieniądze, siły i rozum. Pech chciał, że taką samą namiętnością do Gruszy zapałał ojciec. W amoku zazdrości Dymitr nawet posunął się do pobicia go. Zupełnie innym typem osobowości był Alosza, najmłodszy Karamazow, chłopak nieco naiwny, ale dobry i niezwykle szlachetny, rozjemca sporów.

W monasterze był ulubieńcem starca Zosimy, szanowanego pustelnika, uważanego za cudotwórcę i jasnowidza (starcy - pustelnicy w prawosławnych klasztorach, mieli bardzo duży wpływ na wiernych; przez niektórych uważani niemalże za świętych, przez innych traktowani z niechęcią, a nawet wrogo). Zosima wiedział, ze Alosza nadaje się do życia świeckiego bardziej niż do klasztoru, dlatego mówił chłopcu o posłannictwie wśród ludzi. Zbiegło się to w czasie z wyznaniem miłosnym, jakie uczyniła Aloszy młodziutka Liza Chochłakow, dziewczyna czasowo przykuta do wózka inwalidzkiego. Kiedy Zosima zmarł, wszyscy spodziewali się, że jego ciało, jako człowieka świętego, nie ulegnie rozkładowi. Stało się inaczej - ciało zaczęło gnić bardzo szybko, wydzielając nieprzyjemną woń. Wierni, pod wpływem szoku, zanegowali całą świętość pustelnika. Wrażeniu temu uległ także Alosza, który w akcie desperacji udał się do Gruszeńki, gotowy na każdy grzech. Jednak ona nie sprowadziła go na manowce, wręcz przeciwnie, wyznała przed nim całe swe życie i oczyściła się z win. Alosza dowiedział się, że Grusza, jako młoda dziewczyna kochała polskiego urzędnika, niestety, on porzucił ja i ożenił się z inną. Tej nocy zaś dowiedziała się, ze ukochany owdowiał, przysłał po nią konie, a ona - mimo wahań - postanowiła do niego jechać. Jak się później okazało, Polakowi chodziło tylko o pieniądze, których dorobiła się była kochanka. W ślad za Gruszą do miejscowości Mokre wyrusza Dymitr. Jest w amoku. Kilka chwil wcześniej wdarł się do domu ojca, ogłuszył służącego Grzegorza i uciekł w poszukiwaniu kochanki. Kiedy jednak ucztował razem z nią w gospodzie, świętując jej odejście od Polaka i upajając się wzajemną miłością, wkroczył prokurator wraz z innymi przedstawicielami porządku publicznego. Dymitr został aresztowany pod zarzutem zabójstwa swego ojca. Wszystkie poszlaki świadczyły przeciwko niemu. Tylko Iwan dowiedział się od Smierdiakowa, że to nie Dymitr, ale właśnie Smierdiakow, jest mordercą. Niestety, w sądzie Iwan nie mógł bratu pomóc, ponieważ tuż po swoim wyznaniu Smierdiakow powiesił się. Dymitr został skazany na wieloletnią katorgę za czyn, którego nie popełnił. Iwan i Katarzyna Iwanowna zaoferowali mu jednak pomoc w ucieczce do Ameryki, razem z Gruszą, której sąd zabronił towarzyszyć ukochanemu na Syberię.

Powyższy tekst w skrócie przedstawia wątek główny. Wątki poboczne: rozterki Iwana, szarpanego wątpliwościami, chorego na zapalenie mózgu, który rozmawiał z szatanem; mały chłopiec Ilia, chory i biedny, który w scenie finalnej powieści umiera; Kola Krasotkin, inteligentny uczeń, przyjaciel Ilii, zafascynowany Aloszą i inne. Powieść jest bardzo obszerna i stanowi świetne studium psychologiczne ludzi opętanych namiętnościami, miotającymi się między cnotą a grzechem, między szlachetnością a nikczemnością. Postacie skonstruowane są bardzo realistycznie. Cały utwór uważany jest za jedno z najlepszych dzieł Dostojewskiego.

9

---