Kształtowanie terenów zieleni z elementami ekologii

Zbigniew Haber

Piotr Urbański

Poznań 2005

za pomocą urządzeń elektronicznych, kopiujących, nagrywających i innych bez pisemne; zgody posiadacza praw autorskich

Biblioteka OMwni M w Lub*,, !■■■!

ISBN 83-7160-388-6

1010026380

Wydanie II rozszerzone i uzupełnione.

Nakład 635 + 25 + 40 egz. Ark. wyd. 13,4. Ark. druk. 16,X.

WYDAWNICTWO AKADEMII ROLNICZEJ IM. AUGUSTA CIESZKOWSKIEGO W POZNANIU ul. Witosa 45,61-693 Poznań

teJ./faks (0-61) 848-7808, e-mail: [e-mail] h ttp://www, au.poznan.pl/wydawnictwo

Druk w Zakładzie Graficznym Akademii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu, ul. Wojska Polskiego 67.

Rozdział II

Funkcje terenów zieleni w środowisku

Tereny zieleni spełniają pięć podstawowych funkcji:

• biologiczną, która dotyczy wymiernego, bezpośredniego wpływu roślin­ności na zdrowie mieszkańców miast i wsi,

• estetyczną, oddziałującą na otoczenie przez kształtowanie estetyki środowiska, jego ubarwienie i uporządkowanie,

• społeczno-wychowawczą, przez uczenie mieszkańców ładu i porządku (na własnym osiedlu) oraz pobudzanie zainteresowań przez uczęszczanie do ogrodów dydaktycznych,

• gospodarczą, dając możliwości do tworzenia miejsc pracy i korzystania z ogrodów działkowych jednego z elementów terenów zieleni miast,

• naukową, przy okazji studiów historycznych nad genezą parków zabytkowych.

Tereny zieleni osłabiają ujemne oddziaływanie środowiska wielkomiej­skiego na zdrowie mieszkańców. Oddziaływanie to przejawia w wielu aspek­tach:

• łagodzeniu klimatu (głównie wahań temperatury), zwiększaniu wilgot­ności powietrza, poprawie jego cyrkulacji,

• tłumieniu hałasu miejskiego, którego źródłem są głównie tramwaje, samochody, autobusy,

• zmniejszaniu stopnia zapylenia (kurz, dymy przemysłowe, spaliny pojaz­dów mechanicznych),

• ujemnej jonizacji powietrza przez wytwarzanie tzw. jonów „lekkich" dobroczynnie wpływających na organizm ludzi,

• wydzielaniu fitoncydów.

(75)

1. Wpływ roślinności na środowisko

W naszym środowisku przeważają jony dodatnie „ciężkie", których źródłem jest promieniowanie jonizujące (m. in. ultrafioletowe, mikrofalowe elektro-akustyczne, radiowe). Źródłem promieniowania są nawet gleby, skały pierwiastki promieniotwórcze oraz pozostałości po wybuchach ¡jądrowych zarówno na powierzchni ziemi (cez), jak i w jonosferze (suma pierwiastków promieniotwórczych). Obecnie żyjemy między dodatnio naładowaną jonosferą a ujemnie naładowaną ziemią, co można porównać do życia między płytami gigantycznego kondensatora, w niekorzystnych dla organizmów zwierząt środowisku przeładowanym jonami dodatnimi. Roślinność wywiera dobroczynny wpływ na środowiska naszego życia przez równoważenie bilansu jonowego. Producentem jonów ujemnych („lekkich") jest chlorofil - fenomen natury porównywalny w świecie roślin do czerwonych ciałek w krwi zwierząt.

Ujemna jonizacja i oczyszczanie powietrza

Jony ujemne są to jony 0₂ przeładowane elektronami ujemnymi. Elektrony te dostarczają organizmowi energii elektrycznej ujemnej, która jest niezbędna do przebiegu podstawowych reakcji biochemicznych. Rezultatem tego procesu jest: zwiększenie odporności na stres (ograniczenie zmęczenia), stabilizacja równowagi hormonalnej, regulacja ciśnienia tętniczego krwi, ogólna poprawa samopoczucia fizycznego i psychicznego.

Optymalna proporcja ładunków elektrostatycznych (jonów) w 1 cm³ powietrza wynosi (wg Kaysera) 6 tys. jonów dodatnich i 4 tys. jonów ujemnym (góry, plaże morskie) przy wahaniach 100-200 jonów ujemnych w pomieszczeniach przegrzanych, 500-1000 jonów ujemnych na ulicach miast w okresie upałów oraz do 4-5 tys. jonów ujemnych w pobliżu fontann, wodospadów i śródleśnych jezior. Oprócz naturalnych źródeł lekkich jonów ujemnych, w terenach zieleni „producentem" ujemnych jonów są również fontanny, kaskady i wodospady. Silnie rozpylone cząsteczki wody przekazują swoje ładunki ujemne dodatnio naładowanym cząsteczkom powietrza. Zjawisko to znane jest w fizyce jako „efekt Lenarda".

Wydzielanie fitoncydów

Fitoncydy są to substancje o silnym działaniu bakterio- i grzybobójczym. Fitoncydy występują w soku komórkowym, skąd przenikają do otoczenia

(76)

roślin, gdyż mogą przechodzić w stan lotny bez utraty swoich właściwości terapeutycznych. Znajdują się głównie w liściach, pędach i korzeniach, rza­dziej w kwiatach. Przypisuje się im zasadniczą rolę w naturalnej zdrowotności roślin, tj. odporności na zakażenia czynnikami chorobotwórczymi. Obecnie wiadomo, że fitoncydy zawierają tetracykliny, działają więc bakteriostatycznie i poprawiają jakość powietrza. Ilość fitoncydów wydzielanych z 1 ha przez roślinność w ciągu wegetacji przedstawia się następująco: . drzewostan liściasty - 2 kg/sezon, - las iglasty - 5 kg/sezon,-nasadzenia jałowca - 30 kg/sezon.

W ciągu sezonu 1 km² (100 ha) 40-50-letniego lasu mieszanego zużywa 15-17 ton C0₂, a wydziela 10-13 ton 0₂.

Wpływ drzewostanów iglastych w monokulturze jest o 30% słabszy, lasy iglaste wydzielają jednak dużo więcej fitoncydów (w tym olejków eterycz­nych). Elementem biologicznej funkcji terenów zieleni jest oczyszczanie powietrza z zanieczyszczeń cywilizacyjnych. Łączna ilość zanieczyszczeń emitowanych przez różne źródła wynosi w Polsce 4,0-4,5 mln ton/rok, w tej liczbie mieści się też wielka masa zanieczyszczeń motoryzacyjnych. Średnia ilość opadu różnych zanieczyszczeń w Polsce wynosi 160 ton/km², przy wahaniach od 0,1 w wielkoprzestrzennych parkach narodowych do 1200 ton/km² na obszarze Górnego Śląska. Oprócz tradycyjnej energetyki, głównym źródłem zanieczyszczeń jest obecnie motoryzacja. Jeden samochód w ciągu 10 lat średniej eksploatacji wydziela 3 tony denku węgla, 0,5 tony cięż­kich węglowodorów oraz 0,5 tony siarczanów i azotanów. Ponadto produkuje kilkadziesiąt kilogramów pyłów pochodzących ze ścierania asfaltu, opon, okła­dzin hamulcowych i tarczy sprzęgłowych. Około 4,5 mln ton tych substancji pokrywa corocznie powierzchnię kraju warstwą 6-8 mm. Zanieczyszczenia te mieszają się z glebą, częściowo rozpuszczają (siarczany, azotany), spływają z wodami gruntowymi do działów wodnych i dalej rzekami do morza, częściowo przenikają do atmosfery, ulegają też wchłanianiu przez żywe organizmy. Wiele z wymienionych substancji, może zmieniać kod genetyczny, są to więc związki potencjalnie rakotwórcze, zwłaszcza zanieczyszczenia motoryzacyjne (ciężkie węglowodory, czyli czerń węglowa i inne produkty spalania oleju napędowego w silnikach wysokoprężnych). Warto podkreślić, że 1 ha drzewostanu parkowego (liściastego) może zaabsorbować na zasadzie „przyklejania" do liści od 1,5 do 3,0 ton, a przy silnym zanieczyszczeniu środowiska nawet do 5 ton zanieczyszczeń mechanicznych (pyłu czy kurzu).

Czyste powietrze to takie, które nie zawiera CO, NH₃, NO_x oraz zanieczyszczeń cywilizacyjnych. Jeden decymetr sześcienny czystego po­wietrza przy normalnym ciśnieniu atmosferycznym i temperaturze 0°C waży 1,2928 mg. Jeden decymetr sześcienny może być zanieczyszczony kilku dziesięcioma

(77)

miligramami różnych substancji. Idealne powietrze bez zanieczyszczeń mechanicznych i chemicznych, zawiera 4 tys.jonów ujemnych i 6 tys. jonów dodatnich w 1 cm³, wysycone fitoncydami. Idealne powietrze występuje w Środowisku górskim, w głębi lasów, wzdłuż morskich plaż lub przy wodospadach. Zawartość jonów ujemnych naulicach miast wynosi poniżej 1000 jednostek elektrostatycznych na centynymetr sześcienny (atmosfera niezdrowa), a zawartość jonów ujemnych w ogrzewanym mieszkaniu spada do 250, a nawet do 100 jednostek elektrostatycznych na centymetr sześcienny. Znamy co najmniej kilkaset substancji gazowych powodujących zanieczyszczanie atmosfery (oraz liczne ich izomery). Z tej liczby zostało zbadanych tylko 1% substancji. Do najgroźniejszych należą dioksyny (219 izomerów), fluorowodór, dwutlenek siarki, tlenki azotu oraz inne wydzieliny spalin silników benzynowych (tlenek ołowiu) i wysoko prężnych (nienasycone węglowodory).

Tłumienie hałasu i pertubulencje

Hałas jest elementem zakłócającym harmonię terenów zieleni. Dopuszczalne natężenie hałasu w ciągu dnia wynosi w Polsce 82 dcB (w nocy obowiązuje ograniczenie do 40 dcB), aczkolwiek w niektórych miejscach przekracza zwykle 100 dcB, np. w głośnej dyskotece lub w bezpośrednim sąsiedztwie lotniska, w czasie startu samolotu odrzutowego słyszanego z odległości 500 m. Długotrwałe natężenie hałasu na poziomie powyżej 100 dcB powoduje stres i uszkodzenie słuchu. Tereny zieleni osłabiają natężenie hałasu w środowisku. Przyjmuje się, że zwarta ściana zieleni w stanie ulistnionym, o szerokości 10-15 m, pochłania 10-20% dcB. Przy autostradach przeciętna szerokość pasów zieleni od 15 do 30 m obniża poziom hałasu o 30-50%.

Tłumienie hałasu w krajobrazie otwartym i w mieście może odbywać się przez: pochłanianie fal dźwiękowych za pomocą ekranów akustycznych z ma­teriałów dźwiękochłonnych (miękkie drewno, miękkie płyty pilśniowe, styropian, płyty z wełny mineralnej); odbijanie fal dźwiękowych przez ekrany refleksyjne z materiałów twardych i gładkich (blacha aluminiowa, tworzywa sztuczne, szkło zbrojone); ograniczanie hałasu przez zwarte masy roślinności, która tłumi dźwięki w średnich i wysokich pasmach (zakresach) częstotliwości fal dźwiękowych.

Minimalna szerokość i gęstość zadrzewień tłumiąca hałas, np. w parku, musi uniemożliwiać poprzeczne przenikanie wzroku przez ulistniony pas roślinności. Z przyrodniczego punktu widzenia najkorzystniejsza jest częścio­wa izolacja źródeł hałasu przez zwarte obsadzanie obrzeżeń parków drzewami i krzewami w układzie szerokich pasów roślinności wysokiej i niskiej.

(78)

Wzdłuż autostrad pasy zieleni mogą być pojedyncze lub podwójne z kilku­metrową przerwą miedzy nimi, a łączna szerokość pasów może dochodzić do 25 m z każdej strony jezdni. Urządzanie pasów izolacyjnych wzdłuż autostrad spełnia jeszcze dodatkowe role - przeciwwietrzną, przeciwśnieżną i przeciw­odblaskową - oraz ogranicza przenikanie zanieczyszczeń motoryzacyjnych na pola uprawne. Zadrzewienia autostrad kształtują linearność krajobrazu i są siedliskiem dla owadów, ptactwa i innej drobnej zwierzyny, pełnią więc ważną funkcję biologiczną i ekologiczną równocześnie. Zjawisko tłumienia hałasu przez zieleń jest bardzo złożone, a pochłanianie fal dźwiękowych w praktyce jest słabsze aniżeli podaje literatura. Niemniej z autopsji wiemy, że parki, zwłaszcza stare i silnie zagęszczone, są oazami spokoju, izolując źródła hałasu od osób odpoczywających wśród zieleni.

Pertubulencje. Tereny zieleni nie tylko tłumią hałas, ale są również źródłem ruchów powietrza (pertubulencji) związanych z różnym nagrze­waniem się powierzchni pokrytych zielenią i elementów architektury (drogi, place, budynki). Najsilniej nagrzewają się dachy zabudowy mieszkaniowej, w wyniku czego nad terenami zabudowy występują ruchy wznoszące. Docierając do zabudowań, powietrze przenika przez otaczającą je zieleń, oczyszcza się, wysyca ujemnymi jonami i fitoncydami i dociera do mieszkań jako czyste i ujemnie zjonizowanwane.

Ryc. 13- Pertubulencje: •=> - prądy występu jące nad terenami silnie nagrzewającymi się, prądy zstępujące nad tereny ochłodzone

Ryc. 14. Nagrzewające się w różnym stopniu asfalt drogi, budynek i zieleń powodujące pożądaną turbulencję powietrza

(79)

Komponowana roślinność terenów zieleni spełnia również funkcję estetyczną. Pozytywne efekty wizualne są źródłem pozytywnych doznań psychofizycznych wpływających na poprawienie samopoczucia osób korzystających z wypoczynku wśród zieleni. W ten sposób problematykę terenów zieleni możemy rozpatrywać pod względem zarówno estetycznym, jak i medycznym. Należy podkreślić, że roślinność terenów zieleni wpływa na zdrowie nie tylko dobroczynnie, może również oddziaływać ujemnie. Wiele bowiem gatunków roślin sadzonych na terenach zieleni wykazuje właściwości trujące

.

2. Trujące właściwości niektórych roślin w terenach zieleni

Właściwości trujące wynikają z zawartości w organach roślinnych niektórych gatunków substancji chemicznych o dużej aktywności biologicznej. Główne związki toksyczne to: alkaloidy (zasady organiczne), glikozydy, związki organiczne ulegające hydrolizie, saponiny (glikozydy bezazotowe), toksalbuminy (fitotoksyny), różne kwasy organiczne, olejki eteryczne i inne. Większość z wymienionych związków jest wykorzystywana w lecznictwie w ustalonych dawkach przeciwko określonym chorobom. Spożywane przez ludzi (dzieci) lub zwierzęta w ilościach niekontrolowanych mogą powodować podrażnienia lub zatrucia.

Związki toksyczne u różnych gatunków występują w różnych częściach: liściach, korze, kwiatach, owocach, pestkach i korzeniach.

Drzewa (przykłady)

Nazwa polska	Nazwa łacińska	Substancja czynna
Buk pospolity	Fagas silvatica	guajakol
Cis pospolity	Taxus baccata	taksyna, efedryna
Kasztanowiec biały	Aesculus hippocastanum	kumaryna, saponina
Żywotnik zachodni	Thuja occidentalis	tuion, fenchen, pinen

Do gatunków zawierających szkodliwe dla zdrowia substancje należą również owoce kaliny koralowej, różanecznika żółtego i czarnego bzu.

(80)

Krzewy

Nazwa polska	Nazwa łacińska	Substancja czynna
Kruszyna pospolita	Rhamnus frangula	chryzofaneina, ramnoksantyna
Sumak jadowity	Rhus toxicodendron	toksykodendrol, kemferoł
Szakłak pospolity	Rhamnus catharticus	ramnocytryna, chryzofaneina
Trzmielina zwyczajna	Euonymus europeus	saponiny, kryptoksantyna
Wiciokrzew suchodrzew	Lonicera xylosteum	ksylosteina, pektyny
Zlotokap zwyczajny	Laburnum anagyrołdes	olej rycynowy, kwasy organiczne

Krzewinki i byliny (w tym wodne)

Nazwa polska	Nazwa łacińska	Substancja czynna
Bagno zwyczajne	Ledum paluste	ledol, arbutyna
Barwinek pospolity	Vinca minor	perwieyna, winkamina
Czerwień błotna	Calla palustris	aronina
Grążel żółty	Nuphar luteum	nufardyna
Grzybień biały	Nymphaea	nymfeina, związki flawonowe
Jemioła pospolita	Viscum album	wiskotoksyna
Knieć błotna	Caltha palustris	protoanemonina, saponiny
Kopytnik pospolity	As ar urn europaeum	toksycze olejki eteryczne
Wawrzynek wilczełyko	Daphne mezereum	mezereina, umbelliferon
Żabieniec babka błotna	Alisma plantago-aąuatica	różne olejki eteryczne
Żarnowiec miotlasty	Sarothamnus scoparius	sparteina, sarotarnina
Życica roczna	Lolium temulentum	temulina, związki cyjanogenne

(81)

Rozdział VI

Zasady obsadzania terenów zieleni

1.Ogólne zasady sadzenia drzew i krzewów

Drzewa i krzewy jako elementy zadrzewień zajmują zgodnie z normatywami urządzania terenów zieleni około 70% powierzchni parków. Podstawą obsadzania jest projekt techniczno-roboczy z opisami lokalizacji nasadzeń, przygotowania gleby, usytuowania dołów, ich wielkości, sposobu umiesz­czenia na dnie dołu ziemi żyznej, metody wykonywania nasadzeń i ich pielęgnacji w początkowym okresie uprawy, w tym wykonania miseczek wokół roślin. Najkorzystniejszym terminem sadzenia drzew i krzewów jest jesień, szczególnie drzew i krzewów iglastych. Drzewa i krzewy można sadzić również wiosną, lecz tylko do momentu pękania pąków. Wiosną zaleca się sadzić drzewa o twardym drewnie, jak dęby, graby, buki i jesiony. Rośliny przygotowane w pojemnikach można sadzić przez cały sezon wegetacyjny. Przed umieszczeniem roślin w glebie jest wskazane skrócenie korzeni i przycięcie pędów, zwłaszcza u silnie rosnących krzewów. Drzewa i krzewy należy sadzić w dni chłodne, bezmroźne i pochmurne. Trzeba zwracać uwagę na proste (pionowe) ustawianie roślin, równomierne rozłożenie korzeni, usztywnienie pni co najmniej jednym silnym palikiem, do którego opaską elastyczną należy przywiązać pień co najmniej w dwóch miejscach, zasypanie korzeni glebą, dokładne jej zagęszczenie, wykonanie miseczki w odległości 50- 80 cm od pnia i przykrycie powierzchni gleby w miseczce 5-centymetrową warstwą starej kory sosnowej. Wskazane jest też umieszczanie w małej odległości od pni siatki o drobnych oczkach, co będzie zabezpieczaniem przed zającami.

(117)

2 Odległości sadzenia ad różnych obiektów

Odległości od różnych elementów otoczenia obowiązujące w sadzeniu _drzew i krzewów.

Odległość (m)

Obiekt	drzewa	krzewy
Budynki o wysokości powyżej 7 m	7,0	5,0
Budyńki poniżej 7 m	4,0	15
Murki oporowe	1,0	05
Ogrodzenia o wysokości powyżej 2 m	4,0	1,0
Ogrodzenia niższe niż 2 m	2,0	1,0
Słupki oświetleniowe	3.0	2.0
Rury gazowe i kanalizacyjne podziemne	2,0	2,0
Drogi jezdne	2.0	0,5
Drogi spacerowe	0,7	0,4
Krawędzie stromych skarp i tarasów	1,0	b.o.

Zgodnie z zaleceniami Międzynarodowej Federacji Parków (1994) do obsadzania parków i ulic powinno się stosować drzewa w wieku ponad­normatywnym, to znaczy nie 2-3-letnie, lecz po 5-7 latach uprawy w szkółkach. Uprawa w celu uzyskania drzew w wieku ponadnormatywnym wymaga innej technologii. Rozstawy rzędów w szkółce należy przystosować do mecha­nicznego wykopywania drzew. Transport wymaga samobieżnych maszyn do wysadzania (przesadzania) drzew, mogących wykopywać i przewozić drzewa z bryłą korzeniową nieraz na znaczne odległości od szkółki. Drzewa prze­sadzane w wieku ponadnormatywnym w początkowym okresie uprawy wymagają również innej pielęgnacji na nowym miejscu. Po dwóch latach od wysadzenia dają jednak doskonały rezultat dekoracyjny obsadzanych obiektów (parków, ulic, skwerów).

W podręcznikach na temat urządzania terenów zieleni można znaleźć wykazy gatunków dobrze i źle znoszących przesadzanie, granice wieku po­szczególnych gatunków i wielkość bryły korzeniowej w zależności od wieku i przesadzanego drzewa.

(119)

Rozdziat VII

Elementy dekoracji terenów zieleni

I Rabaty i kwietniki

Rabaty i kwietniki potocznie w języku projektantów są określane „układami kwiatowymi". Rabaty i kwietniki są ozdobnym elementem terenów zieleni. Roślinność do dekoracji terenów zieleni może mieć charakter trwały (drzewa, krzewy, trawniki, rabaty) lub sezonowy, tworzony przez układy kwia­towe z roślin jednorocznych albo różne ekspozycje dekoracji przenośnych, w tymdekoracje w uprawach pojemnikowych.

Kwietniki to miejsca obsadzane obficie kwitnącymi roślinami jedno­rocznymi o podobnym okresie kwitnienia. Kwietniki dzieli się na stałe i przenośne. Kwietniki stałe zakłada się w miejscu ich urządzenia. Kwietniki przenośne są przygotowywane w innym miejscu niż miejsce ich ekspozycji. Kwietniki przenośne mogą być przygotowane w bazie terenów zieleni lub w innym zakładzie kwiaciarskim. Natomiast rabaty to płaszczyzny obsadzane zestawami gatunków wieloletnich o różnych terminach kwitnienia.

Według kształtu kwietniki dzieli się na regularne (o zarysie geometrycz­nym) z powtarzającym się motywem barw i nieregularne uzyskiwane przez łączenie płaszczyzn obsadzanych roślinami o różnym pokroju i o zróżni­cowanej barwie kwiatów i liści. Gdy na kwietniku rosną różne gatunki charakteryzujące się podobną wysokością, lecz różnym zabarwieniem, np. kilku odmian tego samego gatunku, wówczas mówimy, że jest to kwietnik mozaikowy. Kwietniki mogą też być wydłużone, o powtarzającym się wzorze barwnym z jednakową obwódką. Takie kwietniki zwykle urządza się wzdłuż chodników.

Kwietniki dywanowe to barwne powierzchnie kwiatowe o powtarza­jącym się prostym, symetrycznym rysunku tworzącym dużą, złożoną wielo­barwną całość, zwykle z jednogatunkową obwódką. Zdarza się, że dwie części

(121)

takiego kwietnika są odbiciem lustrzanym, mają więc cechy kwietników barokowych. Spotykane są często w uzdrowiskach. Do urządzania kwietników dywanowych stosuje się roślinność niską, w tym liczne gatunki z rodziny gruboszowatych i inne barwne nisko rosnące jednoroczne rośłiny kwietnikowe

, np. Gnafalium sp., Iresine sp., Coleus sp.

Jednoroczne rośliny kwietnikowe niskie

Ageratum houstanianum żeniszek

Begonia semperflorens begonia stale kwitnąca

Begonia tuberhybrida begonia bulwiasta

Coleus blumei koleus blumego

Chlorophytum comosum żylistka

Impatiens valleriana niecierpek Waleriana

Iresine herbsti irezyna herbsta

Lobelia erinus lobelia, stroiczka

Pelargonium zonale pelargonia rabatowa

Petunia hybrida petunia

Salvia splendens szałwia błyszcząca

Senecio cineraria starzec popielny

Tagetes patula nana aksamitka rozpierzchła

Tagetes tenuifolia aksamitka wąskolistna

Verbena x hybrida werbena ogrodowa

Jednoroczne rośliny kwietnikowe średnio wysokie

Tagetes erecta aksamitka wyniosła

Rudbeckia bicolor rudbekia dwubarwna

Kochia scoparia kochia, syn. cyprysik letni

Euphorbia marginata wilczomlecz białobrzegi

Fuchsia hybrida fuksja ogrodowa

Nicotiana alata tytoń ozdobny

Zinia eleganus cynia wyniosła

Jednoroczne rośliny kwietnikowe wysokie

Amaranthus caudatus szarłat zwisły

Amaranthus paniculatus szarłat wierzchowaty

Canna generalis paciorecznik ogrodowy

Dahlia pinnata dalia zmienna

Ricinus communis rącznik pospolity, rycynus

(122)

Jednoroczne rośliny kwietnikowe obwódkowe

Ągeratum houstonianum żeniszek

Alternathera versicolor alternatera

Begonia semperflorens begonia stale kwitnąca

Chlorophytum comosum żylistek

Echeveria sp. eszeweria

Gnaphalium lanatum gnafalium

Iresine herbsti irezyna

Lobelia erinus lobelia, stroiczka

Senecio cineraria starzec popielny

Tagetes patula nana aksamitka rozpierzchła

Tagetes tenuifolia aksamitka wąskolistna

2Kwietniki przenośne

Kwietniki przenośne tworzą odrębną grupę. Są to: ściany kwiatowe, figury i kwietniki na płytach torfowych, kwietniki w pojemnikach itp. Pierwsza ściana kwiatowa została wystawiona przez firmę Waterer na Międzynarodowej Wystawie Ogrodniczej w Szwajcarii w 1935 roku. Później wprowadzono figury kwiatowe, kształty nadawały im szkielety z prętów stalowych obciąg­ni ęte siatką wypełnioną substratem torfowym. Zaczęto również wykorzysty­wać kwietniki na płytach torfowych, przygotowywane pod folią, ekspono­wane w dowolnym miejscu (place utwardzone, chodniki, wnętrza, kwietniki parkowe).

Kwietniki w pojemnikach. W zestawach jednogatunkowych mogą być stosowane takie gatunki, jak:

Pelargonium zonule pelargonia zwyczajna

Begonia tuberhybrida begonia bulwiasta

Begonia semperflorens begonia wiecznie kwitnąca

Petunia hybrida petunia (mieszańce)

Salvia splendens szałwia lekarska

Ageratum haustonianum żeniszek

Tagetespatula 'Nana' aksamitka

(123)

Rozdział I

Drogi, schody, mosty i skarpy

Dorogi są to wydzielone powierzchnie przeznaczone dla ruchu pieszego (piesze lub spacerowe) albo równocześnie także dla pojazdów (pieszo-jezdne). Drogi parkowe dzieli się z wykorzystaniem różnych kryteriów. Według prznaczenia wyróżnia się drogi spacerowe i docelowe.

Drogi spacerowe przebiegają przez ciekawsze fragmenty terenów parkowych i zwykle są użytkowane sezonowo (od wiosny do jesieni), natomiast drogi docelowe łączą określone punkty na obszarze parku lub w jego otoczeniu najkrótszym odcinkiem w linii prostej. Drogi docelowe są zwykle użytkowane przez cały rok. Powinny mieć dobrą nawierzchnię niezależnie od warunków atmosferycznych i muszą być przystosowane do ruchu lekkich pojazdów używanych do prac porządkowych i pielęgnacyjnych.

\V podziale dróg według przeznaczenia wyróżniamy również drogi o różnej szerokości. Za ścieżkę przyjmuje się drogę o szerokości do pół metra, droga wąska ma szerokość 1,25 m, droga średnio szeroka - 2,5 m, droga szeroka - 5,0 m. Droga o szerokości powyżej 5 m jest już traktowana jako promenada

spacerowa.

Podział dróg według użytych do budowy materiałów obejmuje drogi grun­towe zwykłe (miękkie) i ulepszone (stabilizowane) oraz drogi twarde (zwykłe i uszlachetnione).

1. Podział dróg

Uwzględniając użyte do budowy dróg materiały, wyróżniamy nawierzchnie: gruntowe, gruntowe zwykłe i ulepszone oraz twarde zwykłe i twarde ulepszo­ne.

(171)

Nawierzchnie gruntowe zwykłe powstają przez ubicie i wyprofilowanie gruntu w miejscach przeznaczonych głównie na drogi spacerowe. Do wykonania zwykłych nawierzchni gruntowych nie nadają się tereny pokryte

sypkim piaskiem lub gliną. Piasek, zwłaszcza przesuszony, obsuwa się przy naciskaniu stopami. Droga na piasku nie daje się ani wyprofilować ani utrzymać w obrzeżach. Piasek łatwo się rozmywa i wypłukuje

. Z kolei glina jako materiał mało przepuszczalny zbyt długo utrzymuje wodę podeszczową staje się mazista, a po wyschnięciu ponownie twardnieje. Drogi gruntowe na terenach piaszczystych i gliniastych można budować po dodaniu do macierzystego gruntu materiałów polepszających zwięzłość piasku (np. glina) oraz polepszających przepuszczalność gliny (np. żwir). Ulepszenie gruntu mającego być powierzchnią dróg wykonuje się zwykle do głębokości 10-15 cm.

Nawierzchnie gruntowe ulepszone są to nawierzchnie stabilizowane spoiwami, np. wapnem, cementem, lepiszczami bitumicznymi. Dodatek jednego z tych materiałów zwiększa spoistość gruntu, poprawia wytrzymałość na obciążenia, zmniejsza nasiąkliwość. Stabilizacja obejmuje zawsze warstwę o grubości 10-15 cm.

Nawierzchnie twarde zwykle są to nawierzchnie z kamieni naturalnych (polnego brukowca, granitowej lub bazaltowej kostki drogowej), sztuczne nawierzchnie betonowe z dylatacją oraz nowoczesne nawierzchnie ze sztucz

nego bruku o różnych klinujących się wzajemnie kształtach, często o zróżnicowanym zabarwieniu. Do tej grupy należą również nawierzchnie z płytek chodnikowych.

Nawierzchnie twarde ulepszone są to nawierzchnie twarde - zwykle pokryte warstwą asfaltu lub ułożone na podkładzie z grubego tłucznia naturalnego pokryte warstwą asfaltu drogowego uszlachetnionego cienką warstwą (dywanikiem) z asfaltu wyrównującego.

Drugie kryterium podziału dróg oparte jest na ich przeznaczeniu. Wyróżniamy więc drogi spacerowe, przebiegające przez najciekawsze fragmenty parków oraz drogi docelowe, łączące dwa punkty, zwykle na obrzeżach parku, najkrótszym odcinkiem. Drogi spacerowe są zwykle nawierzchniami gruntowymi, natomiast drogi docelowe powinny mieć nawierzchnię twarda ulepszoną.

Trzecie kryterium podziału dróg obejmuje drogi o walorach plastyczno-dekoracyjnych. Do tej grupy należą też powierzchnie placów.

Motywy dekoracyjne komponuje się według określonych projektów w pos­taci mozaiki lub wzorów układanych z kamienia naturalnego lub sztucznego o różnym zabarwieniu. Marmur, granit, bazalt są kamieniami trudno ścieral­nymi o strukturze twardej. Natomiast wapienie i piaskowce są zaliczane dokamieni o dużej ścieralności, szybko tracą świeżość, brudzą się, stają się nieestetyczne i szybko tracą swoje walory dekoracyjne.

(172)

Warunki dobrej nawierzchni dróg i placów w terenach zieleni to:

• możliwość użytkowania przez cały rok: zaprojektowanie i wykonawstwo powinno pozwolić na uniknięcie odkształceń powierzchni na skutek warunków atmosferycznych i klimatycznych (błoto, pęknięcia, przełomy mrozowe),

• nawierzchnia gładka, z uwzględnieniem spadków do odpływu wód deszczowych,

• użyte do budowy materiały nie mogą pylić ani ulegać ścieraniu, nie mogą być też zmywalne przez wody opadowe,

• nawierzchnie muszą być też bezpieczne, zapewniając równocześnie minimum estetyki w nawiązaniu do otoczenia terenów zieleni.

(173)

Sposoby odprowadzania nadmiaru wody z powierzchni dróg. Wody opadowe lub z topniejącego śniegu nie powinny zatrzymywać się na drogach aby nie utrudniać poruszania się, szczególnie w okresie zimowej gołoledzi. Problem dotyczy dróg gruntowych lub powierzchni utwardzonych nieulepszonych. Wody z tych powierzchni powinny być odprowadzane w poprzek dróg na tereny otaczające, zwykle na trawniki. W tym celu w czasie budowy nadaje się nawierzchniom spadki poprzeczne jedno- lub dwustronne albo spadki podłużne (wzdłuż dróg). W spadkach podłużnych jest konieczne skanalizowanie odwodnienia w miejscu położonym najniżej. Jeżeli nachylenie spadku podłużnego drogi przekracza 10 stopni, to buduje się stopnie. Kilka sąsiadujących ze sobą stopni tworzy schody. Pozwalają one pokonywać różnice wzniesień w "sposób mniej męczący i całkowicie bezpieczny, bez groźby poślizgu, zwłaszcza zimą, gdy drogi są oblodzone.

2. Schody

Schody w terenach zieleni mają wartość nie tylko użytkową, ale również dekoracyjną, będąc ważnym elementem tzw. małej architektury ogrodowej.

Stopień składa się z pionowego przednóżka, będącego różnicą między sąsiadującymi stopniami, oraz poziomego podnóżka, tj. kdległości między pizednóżkami. Schody z jednym elementem tworzą jeden stopień (przednóżek i podnóżek), gdy stopni jest więcej, mówimy o schodach lub o biegu schodów (ciągu). Co kilka stopni biegi schodów mogą być rozdzielane płaskim spocznikiem (miejsce na odpoczynek dla mięśni nóg). Odpoczynek na spoczniku zależy od jego długości i jest do niego proporcjonalny. Boczne obrzeżenie schodów nazywa się policzkiem (licem). Policzki są zwykle usytuowane na poziomie otaczającego terenu, schody bowiem jako element architektury ogrodowej zazwyczaj są zagłębiane w stosunku do otaczającego poziomu. Powierzchnia policzka może wystawać ponad otoczenie nawet na kilkanaście centymetrów, niekiedy wyżej, i może pełnić funkcję murka z rabatą. Szerokość schodów nie może być mniejsza od szerokości drogi, wzdłuż której są budowane schody, natomiast policzek może wystawać poza szero­kość drogi. Zapobiegając gromadzeniu się wody, stopnie należy budować tak, aby woda nie mogła spływać wzdłuż stopni, tj. w dół schodów, lecz w poprzek. Korzystnym rozwiązaniem jest budowa rowków wzdłuż stopni lub zastoso­wanie w tych miejscach wąskich, wydłużonych kratek ściekowych, z bocznym odprowadzeniem wody poza schody.

Szerokość schodów jest długością poszczególnych stopni, natomiast suma szerokości stopni wraz z spocznikami to długość schodów

(174)

4. Skarpy w terenach zieleni i w krajobrazie otwartym *

Skarpa to boczna powierzchnia nasypu lub wykopu o kącie wznoszenia lub nachylenia większym niż 30° w stosunku do poziomu, z którego wykonany jest pomiar.

Skarpy można podzielić na ozdobne i użytkowe. Skarpy ozdobne to skłony terenu obsadzone roślinnością ozdobną, stanowiące element dekoracyjny ogrodów, parków, alpinariów itp. Skarpy użytkowe to wały przeciwpowodziowe, nasypy ochraniające przed hałasem, zabezpieczające drogi, linie kolejowe, brzegi rzek i zbiorników. Są też skarpy bezużyteczne, np. hałdy górnicze, przemysłowe, poenergetyczne itp., które burzą harmonię krajobrazu (konflikt w krajobrazie). Nie powstają na nich żadne siedliska roślinne i nie tworzą się też biocenozy.

Skarpy występują zarówno na obszarach miast, jako elementy terenów zieleni (osłony przeciwhałasowe, góry saneczkowe, jako elementy ziemne wyrównujące różnice w niwelacji terenu, obrzeża zbiorników parkowych brzegi przepływających strumyków), jak i w krajobrazie otwartym, jako brzegi rzek i jezior (wały ochronne rozlewisk), obrzeża linii komunikacyjnych - dróg (poniżej lub powyżej dróg i torowisk kolejowych - nasypy kolejowe, zbocza hałd górniczych, zbiorników poflotacyjnych itp.).

(176)

Budowa i utrzymanie skarp jest trudne. Rozmywane są pnrz obfite opady - (erozja wodna), osiadanie gruntu, często też następuje osuwanie się gruntu z groźnymi następstwami. Efektem erozji jest niszczenie pracy włożonej w budowę, formowanie i planowanie nawierzchni.

Trudności przy budowle skarp wynikają z:

- małej zwięzłości świeżo uformowanego gruntu,

- dużego kąta nachylenia (spadku) skarpy,

- trudności w zagęszczeniu podłoża,

- zagrożenia erozją wodną i wietrzną.

Najczęściej spotykanymi metodami zagęszczania nasypów są:

- zagęszczanie maszynami używanymi do robót ziemnych (spycharka gąsienicowa i ciągnik gąsienicowy),

- zamulanie - zalewanie wodą powyżej pełnej pojemności wodnej gruntu (piasek i żwir),

- wałowanie (grunty spoiste) - kierując wał od zewnątrz do wewnątrz nasypu,

- zagęszczanie przez wibrację - grunty luźne niespoiste.

Metody umacniania powierzchni skarp:

- hydroobsiew z użyciem osadów ściekowych, torfu, lateksu,

- ściółkowanie (kora, trociny, igliwie, sieczka),

- tworzenie w poprzek zbocza poziomych stopni obsadzonych bylinami (skarpy ozdobne),

- tradycyjne darniowanie, pokrywanie powierzchni darnią z łąk lub darnią przygotowaną na podłożu torfowym,

- pokrywanie powierzchni darnią przygotowaną na kratce PCV,

- pokrywanie powierzchni tekstylną matą trawnikową,

- betonowanie, okładanie płytami betonowymi pełnymi lub ażurowymi,

- pokrywanie skarp roślinnością trwałą - krzewy i krzewinki liściaste; przykłady gatunków roślin:

Hederá helix

Cotoneaster dammeri

Vinca minor

Vinca minor 'Variegata'

Euonymus fortunei 'Variegata

Calluna vulgaris

Erica sp.

- pokrywanie skarp krzewami iglastymi niskorosnącymi lub pło­żącymi; przykłady gatunków roślin: Juniperus sąuamata 'Blue Carpet' J

Juniperus media 'Hetzii'

(177)

Juniperus horizontals 'Glauca'

Juniperus horizontalis 'Harbour*

Juniperus horizontalis 'Douglasii'

Ekologiczne umacnianie skarp i walów przeciwpowodziowych w krajobrazie otwartym

Budowa wałów ochronnych przed powodziami jest przede wszystkim zadaniem technicznym. Prace te polegają na lokalizacji budowy na obrzeżach zalewisk, nawiezieniu masy ziemi niezbędnej do usypania wałów o zaprojektowanej wysokości, umocnieniu ich podstawy, zagęszczeniu gruntu, wykonaniu korony i obsianiu powierzchni trawą lub obsadzeniu odpowiednią roślinnościa drzewiastą. Roślinność trawiasta spełnia funkcję stabilizacji powierzchniowej, a roślinność drzewiasta umożliwia wzmocnienie warstwy gruntu do półtora metra głębokości. W dobie ekologii coraz liczniejsze sygnały na temat biologicznej obudowy wałów docierają głównie z Europy Zachodniej, gdzie w ostatnich latach opublikowano interesujące materiały na ten tema.

Wprowadzono pojęcie właściwości biotechnicznych roślinności do umacniania skarp. Jest to zespół cech umożliwiających tworzenie zwartej przestrzeni glebowo-korzeniowej (wymagania glebowe, klimatyczne, tolerancja na zasobność i odczyn oraz na wilgotność podłoża), która może stabilizować grunty w sposób skuteczny i trwały. Zwraca się uwagę na wybór gatunków drzew i krzewów wykazujących trwałość i skuteczność w umacnianiu obwałowań oraz konieczność uwzględniania ich wymagań siedliskowych. Obsadzanie skarp odpowiednio dobraną roślinnością umożliwia wykorzystanie jej cech biotechnicznych i równocześnie pozwala zachować harmonię krajobrazu oraz, w niektórych przypadkach, przywrócić ład wizualny zakłócony powstałymi hałdami i skarpami przemysłowymi, górniczymi (w tym poflotacyjnymi) i energetycznymi. W obsadzaniu wałów przeciwpowodzio­wych na szczególną uwagę zasługują różne gatunki z rodzaju Salix. Wierzby wytwarzają wyjątkowo silny i zwarty system korzeniowy mogący tworzyć dobrze związaną przestrzeń korzeniowo-glebową, która w sposób naturalny umacnia powierzchniową warstwę wałów, nie dopuszczając do ich rozmycia podczas wysokiego poziomu wody. Korzenie wierzb tworzą zwartą bryłę do głębokości 90 cm od powierzchni, przy czym gatunki te wykazują dużą tolerancję na warunki siedliskowo-glebowe. Preferując dużą wilgotność podłoża, wierzby równie dobrze mogą rosnąć na stanowiskach suchych takich, jak skarpy kolejowe lub drogowe, gdzie gęsto sadzone znoszą krótkie przycinanie i mogą być traktowane jako roślinność okrywowa. Poszczególne gatunki wierzb tworzą już po pierwszym roku po wysadzeniu bryły ko-

(178)

rzeniowo-przestrzenne o objętości od 0,41 m³ (gatunki Salix acutifolia i Salix purpura) do 0,66 m³ (Salix vinimalis), a nawet do 0,90 m³ (Salix americana). Do krótkiego przycinania pędów nadaje się szczególnie Salix repens. Odpowiadają jej suche skarpy drogowo-kolejowe, gdzie gatunek ten tworzy niską okrywę gruntu.

Poniżej podano wykazy drzew i krzewów do obsadzania wałów przeciwpowodziowych. Sugestie doboru roślin poparte są wynikami analiz zadrzewień skarp nad brzegami kilku rzek w Europie Środkowej.

Wykaz 1. Gatunki drzew do obsadzania skarp blisko lustra wody (wymagające dużej wilgotności):

Alnus glutinosa olsza czarna

Salix fragilis wierzba krucha

Salix cinerea wierzba szara

Salix alba wierzba biała

Betula pubescens brzoza omszona

Wykaz 2. Gatunki drzew do obsadzeń środkowych partii wałów oraz skarp (dobrze rosnące przy umiarkowanej wilgotności podłoża):

Padus sp. czeremcha

Quercus robur dąb szypułkowy

Ulmus carpinifolia wiąz polny

Acer pseudoplatanus klon jawor

Prunus avium czereśnia ptasia

Sorbus auquparia jarząb pospolity

Betula sp. brzoza

Wykaz 3. Gatunki drzew do obsadzania szczytowych partii wałów (tolerujące niedobór wilgoci, a nawet suszę podłoża):

Alnus sp. olsza

Populus tremula osika

Pinus sp. sosna

Wykaz 4. Gatunki krzewów do obsadzania skarp blisko lustra wody (wymagające dużej wilgotności):

Viburnum sp. kalina

Fragula sp. kruszyna

(179)

Wykaz 5. Gatunki krzewów do obsadzeń środkowych części skarp (dobrze rosnące przy umiarkowanej wilgotności podłoża):

Corylus sp - leszczyna

Hippophae rhamnoides - rokitnik zwyczajny

Ligustrum sp. - ligustr

Crataegus monogyna - głóg szypułkowy

Prunus spinosa - tarnina

Cornus sp. - dereń

Rosa canina - róża dzika

Lonicera sp. - wiciokrzew

Salix caprea - wierzba iwa

Rubus sp. - jeżyna

Wykaz 6. Gatunki krzewów zalecane do obsadzania szczytowych (tolerujące niedobór wilgoci, a nawet suszę podłoża): "

Hippophae rhamnoides - rokitnik

Cornus sp. - dereń

Viburnum lantana - kalina hordowina

Crataegus monogyna - głóg szypułkowy

Wpływ różnych siedlisk tworzonych przez zagospodarowanie obrzeży wód na stan przyrody żywej, wyrażany w przybliżonej względnej ilości ssaków, ptaków, owadów, gadów i płazów, przedstawia poniższe zastawienie:

Liczba gatunków	Ptaków	Ssaków	Owadów	Gadów	płazów
Drzewa	b. duży	Duży	b. duży	Brak wpływu	Brak wpływu
Krzewy	b. duży	Duży	b. duży	średni	Brak wpływu
Byliny	średni	średni	b. duży	średni	Brak wpływu
Runo	średni	Brak wpływu	Duży	Duży	średni
Gołe strome stoki	Duży	Brak wpływu	średni	Brak wpływu	Brak wpływu

Wykorzystanie maty tekstylno - trawnikowej

Przykrywanie skarp matą umożliwia ochronę skłonu przez tworzenie otuliny z samej maty, a szybkie wrastanie korzeni traw w podłoże umożliwia samoistne przytwierdzenie maty, jej zazielenienie i zadarnienie skarpy. Rozkład maty następuje w ciągu jednego sezonu wegetacyjnego.

(180)

2. Pergole, trejaże i inne urządzenia osłaniające

Jako elementy małej architektury ogrodowej pergole, trejaże i inne urządzenia osłaniające należą do stałego wyposażenia terenów zieleni. Buduje się je w celu osłonięcia dróg, ławek i pozostałych miejsc wypoczynku od silnego słońca lub dla wyodrębnienia fragmentu w ogrodzie, na terenie zieleńca lub parku.

Trejaż jest to rodzaj ozdobnego, ażurowego płotu z wąskim ażurowym, częściowym zadaszeniem, stosowany jako element osłaniający niepożądany widok lub wyodrębniający fragment terenu w parku.

(184)

Pergola jest to układ dwóch trejaży, ustawionych równolegle i zmon­towanych zwykle wzdłuż drogi, połączonych w szczytowej części ażurowymi listwami lub kratami cieniującymi. Trejaże i pergole powinno się wykonywać jako konstrukcje lekkie, oparte na pionowych słupach wspierających poziome belki, na których osadzone są ażurowo poprzeczki lub kratki z listew. Niekiedy do słupów przymocowuje się różnego kształtu pręty metalowe, np. sym­bolizujące wschodzące słońce.

(185)

Słupy przenoszą obciążenie pionowe oraz poziome, wynikające z podmuchów wiatru. Obciążenia te zwiększają się, gdy ścianki są obsadzane roślinnością czepną lub pnącą.

Wyróżniamy słupy drewniane, metalowe, z cegły lub z kamienia naturalnego. Słupy kamienne mogą być wykonane z kamieni naturalnych (kostka granitowa, kamień polny, bryły piaskowca) lub z kamieni sztucznych (cegła klinkierowa, beton). Do łączenia elementów kamiennych stosuje się zaprawę żwirowo-cementową (5:1). Spoiny łączenia kamieni mogą być płaskie, wklęsłe lub wypukłe. Bywają również barwione. Słupy betonowe budowane na miejscu z użyciem szalunku nie wymagają zbrojenia. Po zdjęciu szalunku mają nierówną fakturę, dlatego wymagają okładzin z płyt kamiennych, np. piaskowca, nieregularnych (łamanych) lub ciętych.

Słupy metalowe charakteryzują się wytrzymałością największą spośród stosowanych materiałów. Mogą być to rury stalowe o średnicy 50-100 mm lub zespawane ceowniki, o wymiarach do 100 mm, tworzące słupy metalowe o przekroju kwadratu. Nadają trejażom lekkość i mogą być zagłębiane bezpośrednio w fundamencie betonowym. Słupy drewniane wykonywane z belek o przekroju 10-12 cm lub z okrąglaków (okorowanych pni drzew iglastych) - muszą być przymocowane do elementów metalowych zabetonowanych w fundamencie, gdyż nie można łączyć drewna z betonem. Wysokość słupów trejaży i pergol wynosi 220-260 cm, odległość między słupami 3-4 m. Odporność konstrukcji na obciążenia zginające, np. silne podmuchy wiatru, uzyskuje się dzięki tzw. zastrzałom. Są to połączenia w górnej części słupów i zadaszenia pod kątem 45^o, wykonane z giętych płaskowników lub z belek drewnianych.

Z innych urządzeń osłaniających można wymienić: płotki osłonowe pełne lub ażurowe z cienkich listew lub łat osadzone na ramach drewnianych, kratki rozciągane bez ramek (typ harmonia) lub kratki sztywna z łat, kratki ułożone prostopadle lub skośnie z łukiem w części górnej, płotki pełne, sztywne, lekkie prostokątne lub zakończone łukowato. Z elementów tych można budować osłony, ogrodzenia, bramki, osłonięte z boków estetyczne małe pergole ogrodowe z ławką lub tworzyć inne urządzenia ozdobne i osłaniające ze ściętymi narożnikami lub z ażurowymi wycięciami zwykle w części górnej.

(186)

Rozdział III

Zbiorniki wodne, fontanny i ozdobna roślinność wodna

Rozważając problematykę kształtowania terenów zieleni, wodę możemy rozpatrywać jako czynnik wegetacji oraz jako element wypełniający zbiorniki naturalne w krajobrazie otwartym i sztuczne w ogrodach ozdobnych i w parkach.

1.funkcje zbiorników wodnych

Zbiorniki wodne są zawsze bardzo dekoracyjnym elementem terenów zileni Ich walory dekoracyjne wynikają z funkcji łączenia lustra wody z roślinnością. Zbiorniki parkowe są siedliskiem dla ozdobnych ptaków wodnych (kaczory, łabędzie) i roślin wodnych (grzybienie, grążele), a w formie fontann pełnią nie tylko funkcję dekoracyjną, ale również część funkcji biologicznej (efekt Lenarda).

W miejskiej zabudowie zarówno fontanny, jak i zbiorniki parkowe pełnią ważną funkcję biologiczną - zwiększają wilgotność powietrza, oczyszczają je, powodują lokalne pertubulencje, a w zimie duże i płytkie na ogół zbiorniki parkowe mogą być wykorzystywane jako lodowiska. Znaczenie estetyczne dużych luster wody w parkach polega na tym, że stwarzają wrażenie ładu, porządku i spokoju, a przez odbijanie się w wodzie przybrzeżnych drzew i krzewów oddziaływują pozytywnie na samopoczucie osób wypoczywających. Z obserwacji wynika, że brzegi zbiorników wodnych i ich otoczenie w par­kach są najbardziej cenionymi miejscami wypoczynku. Wzdłuż dróg parkowych okalających zbiorniki powinny być ustawiane wygodne ławki ułatwiające długotrwały wypoczynek.

(187)

Zbiorniki naturalne i sztuczne

Zbiorniki parkowe budowane w celach dekoracyjnych dzielą się na naturalne i sztuczne. Zbiorniki naturalne to takie, które powstały w naturalnych zagłębieniach o nieprzepuszczalnym dnie. zlokalizowane zwykle na ciągu przepływającego przez park spiętrzonego strumyka. Zbiorniki naturalnie zasilane wodami przepływowymi zazwyczaj są zaopatrzone w urządzenia spiętrzające (tamy, jazy) i umożliwiające obniżanie lub spuszczanie wody. W ten sposób zbiornik naturalny nabiera cech sztucznego.

Typowe jednak zbiorniki sztuczne to zbiorniki specjalnie budowane w miejscach na ten cel wybranych (nienaturalnych), zwykle zaopatrywane w wodę z wodociągów, ze sztucznie umocnionymi brzegami i dnem oraz urządzeniami służącymi do regulacji poziomu wody. Dla okresowej konserwacji zbiorniki sztuczne muszą być wyposażone w urządzenia do spuszczania wody za pomocą śluz. Szczegóły techniczne umacniania brzegów i szczelniania dna są zagadnieniami z zakresu budowy terenów zieleni.

Fontanny

Typowymi zbiornikami sztucznymi są fontanny budowane zarówno w parkach, jak i wśród zabudowy miejskiej. Fontanny pełnią ważną funkcję estetyczną i są elementem biologicznej funkcji terenów zieleni. Często bywają podświetlane różnokolorowymi światłami przechodzącymi przez ruchome, barwne, hermetyczne filtry, co daje szczególnie ciekawe efekty w nocy.

Przykładowe wymiary klasycznej fontanny:

• zbiornik o średnicy 10 m i głębokości 30 cm, rura przelewowa o średnicy 10 cm na głębokości 25 cm od dna,

• dysza 16 mm zagłębiona 2 cm poniżej lustra,

• zbiornik wodny do wody w obiegu zamkniętyjm 2 m³ , ciśnienie 3-5 atmosfer,

• wysokość strumienia 5 m.

Wyposażenie dodatkowe zbiornika z fontanną może obejmować:

• oświetlenie podwodne z transformatorem oraz filtry (biały, żółty czerwony, niebieski),

• obrotowa tarcza z filtrami napędzana elektrycznie,

• wielostopniowe dysze dające różne kształty rozpylonego strumienia (np. wulkan, parasol, wielki dzwon).

Wielkość i przepustowość dysz (wydajność w litrach na godzinę) oraz pom­py jest ustalana w zależności od wielkości zbiornika i charakteru fontanny. Naj­większa i najbardziej efektowna fontanna w Polsce, o zróżnicowanych kształ-

(188)

tach i zmiennych barwach tryskającej wody, znajduje się w Parku Zdrojowym w Dusznikach. W zbiornikach wodnych (z wyłączeniem fontann) często uprawia się rośliny wodne, co podnosi walory dekoracyjne zbiorników i ich otoczenia.

2.Roślinność zbiorników wodnych

Roślinność wodną dzieli się na trzy grupy różniące si_ę przede wszystkim tolerancją na niedobór tlenu w środowisku ich życia. Na obrzeżach zbiorników naturalnych, powyżej stałego lustra wody, rosną rośliny określane jako przywodne lub rośliny brzegowe. Pozostałe grupy to rośliny rosnące w środowisku wodnym o różnej głębokości, w wodach płytkich i głębokich. Do uprawy tej grupy w warunkach wodnych są konieczne przystosowania dna przez tworzenie zagłębień lub ustawianie na dnie pojemników wypełnionych podłożem. Typ roślinność (gatunki) należy dostosować do głębokości wody. Jako wody płytkie przyjmuje się głębokość do 50 cm, jako wody głębokie - do 150 cm. Gatunki wymagające wód głębokich (grzybienie, grążele) umieszczone w wodzie płytkiej wyrastają w postaci „wysp" liści nad powierzchnią wody i nie kwitną lub kwitną bardzo złabo, a przecież kwitnienie jest najważniejszym ich walorem dekoracyjnym.

W ostatnich latach w hodowli roślin wodnych istnieje tendencja do uzyskiwania odmian przystosowanych do uprawy w wodach zbiorników płytkich, np. grzybienie jako rośliny wód głębokich mogą być uprawiane w wodach płytkich pod warunkiem doboru odpowiednich słabo rosnących odmian. Bardzo dobre przykłady sadzenia i przystosowania zbiorników do uprawy roślin podaje Niemirski.

(189)

Rozdział V

Place zabaw dla dzieci oraz ławki jako elementy wyposażenia parków

Place zabaw dla dzieci powinny być lokalizowane wśród zieleni, z dala od ruchu drogowego, w miejscach osłoniętych od wiatru, w pobliżu miejsc wypoczynku dorosłych sprawujących opiekę nad dziećmi. Dlatego na terenie placów zabaw zawsze powinny znajdować się ławki, szczególnie wygodne dla osób starszych. Do urządzania placów zabaw najbardziej nadają się miejsca w parkach lub na terenach zieleńców wydzielone trejażami lub zwartymi nasadzeniami krzewów. Obszar przeznaczony na plac zabaw może mieć 200-400 m² lub może być wielokrotnością tej powierzchni. Zależy to od uwarunkowań lokalnych, możliwości przestrzennych i możliwości wyposażenia placu zabaw według grup wiekowych.

Wyposażenie placów zabaw dla dzieci może być bardzo różne. Wynika z różnorodności poglądów na rolę zabawy w psychofizycznym rozwoju dziecka i zależy od wieku dzieci korzystających z placu zabaw. Wiadomo, że zabawa po_Winna być dla dziecka nie tylko źródłem ruchu, który jest niezbędnym elementem rozwoju fizycznego, ale powinna ciekawić, pobudzać wyobraźnię, zmuszać do wysiłku fizycznego i myślowego. Przykładem takiego dobrego wyposażenia placu zabaw dla dzieci są elementy takie, jak drabinki lub zjeżdżalnie. Dają możliwości wysiłku fizycznego związanego z koniecznością wdrapywania się malucha na te elementy, uczą również umiejętności chwyta­nia i koordynacji ruchów, zmuszając dziecko do wysiłku nie tylko fizycznego, ale i psychicznego. W psychice dziecka pokusa wdrapywania się na drabinkę dominuje nad strachem przed upadkiem, zmusza więc do wysiłku myślowego.

W ostatnich latach pojawiają się nowe formy plastyczne elementów wy­posażenia placów zabaw. Kolorowe segmenty czy tunele z wielobarwnych estetycznych tworzyw sztucznych uczą odróżniania kolorów, zjeżdżalnie wy­magają odwagi, a płytkie brodziki oswajają dzieci z wodą.

(201)

1. Elementy wyposażenia placów zabaw

Elementy wyposażania placów zabaw podzielono według grup wiekowych dzieci - wyróżniając urządzenia dla najmłodszych, w wieku 3-7 lat, dla średniaków, 7-11 lat, i dla dzieci starszych, w wieku 11-14 lat. Każda - z wymienionych grup ma swoje zróżnicowane upodobania i dlatego plac zabaw powinien być podzielony przestrzennie na części ze sprzętem do zabaw odpowiednim dla danej grupy wiekowej.

Dla najmłodszych przedszkolaków najczęściej przygotowuje się ich ulubione tradycyjne huśtawki, wagi czy karuzele, umożliwiające utrzymywanie się w ruchu jednostajnym przy najmniejszym wysiłku ze strony dziecka. Najmłodsi w tej grupie szczególnie lubią piaskownice. Należy pamiętać, aby obrzeżenia piaskownic były gładkie, barwne i zawsze czyste. Nad piaskownicą na wysokości 2 m powinno być zadaszenie z przezroczystego barwnego tworzywa. Piasek trzeba wymieniać dwa razy w sezonie. Kiedy nie ma dzieci, piaskownice powinny być nakrywane siatką, aby do piasku nie wchodziły psy i koty.

Drugą grupę wyposażenia tworzą elementy wymagające zręczności i wysiłku - drabinki, przeplotnie, zjeżdżalnie. Muszą one być gładkie, łagodnie wyprofilowane, z miękkim piaskiem lub darnią w miejscu kontaktu z ziemią.

Na trzecią grupę składają się elementy przedstawiające zwierzęta (wieloryby, krokodyle, węże), pojazdy (samochody, wagoniki, lokomotywy) domki M-l (ciasny ale własny), psie budki, strażnice jako punkty obserwacyjne, wioski indiańskie z wigwamami. Wymienione urządzenia ruchowe pobudzają równocześnie ciekawość i wyobraźnię.

Czwarta grupa to elementy przenośne, pełniące funkcję materiałów budowlanych umożliwiających konstruowanie prostych budowli. Dział taki jest nazywany „robinsonadą" i jest przeznaczony dla dzieci w wieku średnim. Głównym materiałem budulcowym jest drewno. Wykorzystując konstrukcyjne elementy do budowy, dzieci w wieku szkolnym organizują się w grupy i uczą się wzajemnie sobie pomagać. Takie wyposażenie uczy współpracy, wzajemnej pomocy, wyrabia instynkt społeczny, pobudza wyobraźnię, ale wymaga nadzoru i instruktażu ze strony opiekuna.

Ostatnią grupę tworzą urządzenia wodne, brodziki, natryski, strumyki z przepływającą wodą, z jej spiętrzaniem. Głębokość wody nigdy nie powinna przekraczać 30 cm, woda musi być czysta i w stanie ciągłego przepływu. Źródła wody lub zawory regulujące jej poziom muszą być pod nadzorem osoby odpowiedzialnej za zabawę w grupie. Zawory muszą być też niedostępne lub zamknięte. Urządzenia wodne są wykorzystywane tylko w dni upalne. Są to urządzenia dla dzieci starszych i już odpornych.

(202)

Przykłady wyposażenia placów zabaw dla dzieci w różnym wieku w formach projektów z opisem podaje prof. arch. W. Niemirskii.

Program i wyposażenie z nim związane mogą być zróżnicowane - od wyposażenia dla przedszkolaków do robinsonady lub urządzeń wodnych.

2. Materiały stosowane o budowy elementów wyposażenia placów zabaw

Drewno i metal. W naszych warunkach najczęściej jest stosowane drewno, np. na ławeczki, piaskownice, pojazdy. Często drewno jest łączone z metalami jako elementami konstrukcji z rur lub kształtowników. Trzeba jednak pamiętać, że zwykła stal koroduje, należy więc wykorzystywać metale nie podlegające korozji (aluminium). Rdza może powodować komplikacje przy skaleczeniach.

Beton. Ten materiał ma swoje zalety i wady: daje się łatwo formować i wygładzać, jest tani i trwały, ale jednocześnie ciężki, zawsze zimny, twardy i groźny w zderzeniu.

Tworzywa sztuczne. Te materiały wzmacniane włóknem szklanym są spotykane coraz częściej w urządzeniach na placach zabaw. Poza wysoką ceną wykazują tylko zalety - są lekkie, gładkie, kolorowe, dają się formować i łączyć ze wszystkimi materiałami.

Elementy wyposażenia placów zabaw nie powinny mieć ostrych krawędzi, zadziorów i śladów korozji. Powierzchnie poszczególnych elementów muszą być idealnie gładkie, czyste i samozmywalne.

3. Usytuowanie poszczególnych urządzeń

Ustawienie poszczególnych urządzeń na placach zabaw należy tak rozpla­nować, aby zapewnić bezpieczeństwo i wykluczyć zderzenia, np. huśtawki, karuzele, powinny być ogrodzone barwnym łańcuchem. Nawierzchnia jako element wyposażenia nie może być zimna i twarda. Najlepsza na placach zabaw jest nawierzchnia trawiasta, jednak ten rodzaj nawierzchni jest kłopotliwy w utrzymaniu. W miejscach uczęszczanych najbardziej trawa jest' łatwo wydeptywana, a w innych miejscach nie daje się kosić bez przestawiania elementów wyposażenia, co nie zawsze jest możliwe. W tej sytuacji optymalny nawierzchnią jest miękki tartan, tj. gumowany asfalt zapewniający estetykę,

(204)

4. Ławki - konstrukcja, wymiary, typy, podział

Ławki służą do wypoczynku w pozycji siedzącej. Nie wszystkie ławki są jednakowo wygodne. Pod tym względem wyróżnia się ławki bez oparcia o siedzisku płaskim (prostym, poziomym), ławki o siedzisku wyprofilowanym, tj. dostosowanym kształtem do części ciała spoczywających na ławce oraz ławki o prostym siedzisku (płaskim) i prostym oparciu. Pierwszy typ ławki służy do odpoczynku krótkotrwałego. Drugi typ jest przeznaczony do wypoczynku w pozycji odciążającej kręgosłup, głowę i nogi, czyli długotrwałego odpoczynku w pozycji na wpół leżącej. Trzeci typ zalicza się również do grupy ławek wygodnych, lecz nie umożliwiających pełnego odciążenia kręgosłupa.

Ławki zwykle są ustawiane wzdłuż ciągów spacerowych, wzdłuż alejek i dróg spacerowych w parkach, na terenie zieleńców, w ogrodach, a nawet na placach. Ławka powinna zapewnić jej użytkownikowi maksymalną wygodę. Wyróżniamy jednak miejsca, gdzie nie jest wskazany długotrwały i swobodny spoczynek. Tam ustawia się ławki płaskie.

Konstrukcja ławki obejmuje siedzisko lub siedzisko elementów oparciem wykonywane zazwyczaj z elementów drewnianych oraz szkielet z metalu lub betonową podstawę (fundament dla ławek stałych). Szkielet może być żeliwny lub stalowy z rur, ceownika lub kątownika.

Wszystkie elementy ławek muszą być okresowo konserwowane gdyż ulegają korozji, a drewno powoli gnije. Częste i dokładne malowanie ławek umożliwia samooczyszczanie przez spłukiwanie zanieczyszczeń przez deszcz.

Ławka wygodna charakteryzuje się następującymi wymiarami: siedzisko należy przewidzieć na wysokości nie wyżej niż 45 cm od ziemi, najlepsza dla kręgosłupa i głowy wysokość oparcia to 55 cm, a szerokość ławki (siedziska) powinna wynosić 50 cm. Długość ławek może być różna, dla ławek z oparciem wynosi zwykle 2 m. Ławki stałe charakteryzują się długością zróżnicowaną, osiągają od 55 cm (tzw. stołki stałe) do wielu metrów (np. ławy stałe, płaskie na trybunach stadionów sportowych).

Kierując się kryterium konstrukcji, wyróżniamy następujące typy ławek:

- bez oparcia, o siedzisku płaskim łub lekko wklęsłym; są to ławki niewygodne, przewidziane do wypoczynku krótkiego, np. obok schodów,przed reprezentacyjnymi urzędami,

(205)

• z siedziskiem płaskim i oparciem prostym lekko odchylonym do tyłu; jest to typ ławki parkowej średnio wygodnej,

• z oparciem i siedziskiem wyprofilowanym, to typ ławki bardzo wygodnej, do ustawiania w miejscach nadających się do długotrwałego wypoczynku w pozycji z głową odchyloną do tylu (umożliwia relaks kręgosłupa).

Podział ławek według sposobu przytwierdzenia do miejsca ustawienia:

• przenośne, zbierane na zimę celem zabezpieczenia i konserwacji,

• przylegające do podłoża w wyniku ciężkiej konstrukcji,

• umieszczane na miejscu stałym, bez możliwości przenoszenia, o podstawie i fundamencie betonowym, wyposażone w siedzisko z drewna.

W jeszcze innym podziale można też wykorzystać kryterium walorów ozdobnych. Pod tym względem ławki dzieli się na proste i wyróżniające się cechami ozdobnymi (artystyczne). Do tej grupy należą ławy rzeźbione w grubym drewnie, zdobione ornamentami tworzącymi ich dekorację i ławy o bokach z odlewów żeliwnych z różną ornamentacją.

Wymagania w stosunku do ławek stawianych w terenach zieleni:

• Ławka musi być stateczna, czyli siedzenie w pozycji odchylonej do tył nie powinno naruszyć jej położenia. Stateczność związana jest z konstrukcją ławki i wyważeniem punktu jej ciężkości łącznie z osobami siedzącymi. Wadliwa konstrukcja (wyważenie) może spowodować wywracanie się ławki do tyłu.

• Ławka powinna być łatwa do utrzymania w czystości, jej powierzchnia musi być gładka i łatwo zmywalna przez deszcz. Spełnienie tych wymagań jest możliwe, gdy ławka jest dokładnie wygładzona i często malowana farbą, dzięki której zanieczyszczenia nie przyczepiają się do ich powierzchni.

• Kolor farby nie może być jaskrawy. Dla poszczególnych części ławki należy używać stonowanej jednej barwy, najkorzystniej pastelowożółtej lub białej. Zieleń utrudnia dostrzeganie ławek na tle roślinności, a barwa czerwona jest rażąca.

Miejsca ustawiania ławek w parkach. Ławki należy ustawiać w takich miejscach przy drogach, aby nie utrudniały ruchu. Trzeba pamiętać, że wygodna ławka z oparciem razem z wyprostowanymi nogami użytkownika zajmuje 1,5 m szerokości drogi. Dlatego wzdłuż wąskich dróg ławki powinny być ustawiane w specjalnych kieszeniach na obszarze trawnika, w miejscach poza brzegiem drogi, odgrodzonym od trawnika krawężnikiem. Wskazane jest, aby ławka od tyłu była osłonięta żywopłotem lub kępami krzewów. Osłania to

(206)

przed wiatrem i daje poczucie kameralności. Umieszczenie lawck należy rozplanować tak,. aby korzystającym z nich zapewni ładny widok, np na rabaty, zbiornik wodny, fragmenty architektury ogrodowej lub perspektywiczny wwgląd w krajobraz. Ogólnie korzystne jest ustawianie ławek z wystawą w kierunku południa. Poszczególne fragmenty parku zmieniają swój wygląd w okresie lata, dlatego miejsce ustawiania ławek należy zmieniać. Użytkownikom bowiem widok z ławy powinien się podobać, a to jest ważnym warunkiemodpoczynku, któremu ma służyć przebywanie w parku.

Ławek nie należy ustawiać:

- w wąskich przejściach o dużym nasileniu spacerujących,

- w miejscach nie osłoniętych od wiatru,

- na wewnętrznej krzywiźnie dróg,

- w pobliżu skrzyżowań dróg,

- w kierunku przeciwnym do pięknego widoku,

- na trawnikach i nawierzchniach zbyt miękkich,

- na pochyłościach i innych nierównościach terenu.

Kosze na śmieci. Obok ławek w parkach powinny być ustawiane kosze na śmieci. Ich estetyka nie może być gorsza niż estetyka ławek Kosze na śmieci mogą być wolno stojące lub zawieszane na słupkach. Najczęściej typy koszy na śmieci to:

- 'krokus', okrągły z oddzielnym pojemnikiem,

- `kaktus', okrągły, nakryty półkolistą pokrywą z bocznym w rzutem,

- `agawa' pojedyncza, agawa maksymalna (podwójna), czyli pojemniki wolno stojące, przestawne,

- `KO' - jednoczęściowy, kwadratowy, wolno stojący o kształcie odwróco­nego trapezu, ma wmontowaną popielniczkę, bez pokrywy.

(207)

Szczególnie estetyczne są kosze typu „gazon" oraz typu „retro", o drewnianej obudowie z listew, z żeliwną podstawą. Są to charakterystyczne kosze ozdobnych ogrodów przydomowych. Gazon może być również wykorzystany jako ozdobny pojemnik kwiatowy do dekoracji tarasów lub balkonów. Popularne kosze parkowe zawieszane na słupku (statywie) to 'Din', 'Huba' i 'Huba max'.

5. Inne elementy wyposażenia terenów zieleni

Jako sprzęt pomocniczy w wyposażaniu terenów zieleni można wymienić:

- pojemniki na piasek do zwalczania gołoledzi ustawiane w parkach przy drogach w osłonie z krzewów,

- separatory do śmieci (odpadów) segregowanych typu „Ludmer" jako wyposażenia na osiedlach,

- ruchome sanitariaty parkowe (kabiny sanitarne) typu „Kada" lub „TOI-TOI", ustawiane w ustronnych miejscach parków, kempingów czy pól namiotowych z bezpiecznym biopreparatem zawierającym szczepy mikroorganizmów rozkładających zawartość szamb oraz dodatki elimi- nujące nieprzyjemną woń,

- słupki ozdobne żeliwne lub z tworzywa sztucznego (HDP), wolnostojące lub mocowane na małym fundamencie, z zaczepami do łańcuchów stalowych, żeliwnych lub z tworzyw sztucznych (HDP), służące do wydzielania niewielkich obszarów albo odgradzania; wysokość różnych typów słupków wynosi od 50 do 97 cm.

(208)

Literatura źródłowa i uzupełniająca

Aksandrowicz J. Sumienia ekologiczne. Wiedza Powszechna, Warszawa 1988

Baran S., Turski R. Wybrane zagadnienia z utylizacji i unieszkodliwiania odpadów AR, Lublin 1995.

Bogdanowski J. Architektura krajobrazu PWN, Warszawa 1981.

Borcz Z., Pogodziński Z. Woda w krajobrazie wiejskim, zagrożenia i ochrona. Wyd. AR,

Wrocław 1994.

Brookes J. Projektowanie ogrodów. Wiedza i Życie, Warszawa 1996.

Buchwald K. Kształtowanie krajobrazu a ochrona przyrody. PWRiL, Warszawa 1975.

Bugała W. Dobór drzew i krzewów dla zadrzewień poboczy autostrad. W: Materiały z konferencji naukowo-technicznej .Gospodarcze, społeczne i ekonomiczne aspekty budowy autostrady przez obszar Wielkopolski". AR, Poznań 1999.

Czartoryska I. Myśli różne o sposobie zakładania ogrodów. Wrocław 1805.

Ciołek G. Ogrody polskie. Wyd. Budownictwo i Architektura, Warszawa 1954.

Cipolla C. Economic history of Europę. T. 1.1976.

Haber Z. Czy już czas na spalanie śmieci również w Polsce? Przegląd Komunalny 12. 1999.

Haber Z. Ekologiczne aspekty planu budowy autostrad w Polsce. Rocz. Nauk. AR Pozn. 1997, Ł 294, Melior. Inż. Śród. 19.

Haber Z. Trawniki, historia i współczesność ich funkcje użytkowe w terenach zieleni W: IV Ogólnopolska Konferencja „Zadarnianie terenów rekreacyjnych i sportowych w świetle badań i praktyki" Chorzów, czerwiec 2001.

Haber Z, Chmielewska I. Turystyka nie musi niszczyć środowiska. Aura 11,1995.

Haber Z, Stępka B. Mosty jako element architektury zabytkowych parków Wielko­polski. Biblioteka Towarzystwa Opieki nad Zabytkami, Warszawa 2000.

Haber Z, Urbański P. Przyrodnicze, techniczne i ekologiczne aspekty rekultywacji terenów zdewastowanych przez kopalnictwo węgla brunatnego na obszarze Trójkąta Łużyckiego. W: Materiały z konferencji „Ochrona i rekultywacja terenów dorzecza Odry." Politechnika Zielonogórska, czerwiec 2001.

Haber Z, Urbański P. Ekologia w Zagłębiu Ruhry. Aura 5,2001.

Haber Z Areal System- nowoczesna metoda tworzenia ekologicznych nawierzchni parkingowych i umacniania skarp. W: Materiały z konferencji „Przyjazne środowisku i nowoczesne drogi”. Instytut Badawczy Dróg i Mostów, Warszawa 1997.

(233)

Hellwig Z. Kwietniki. PWR1L, Warszawa 1959.

Iaconni R„ Mc Kinley M. All about lawns. Wydawnictwo Ortho Books, San Francisco 1979.

Jankowski E. Dzieje ogrodnictwa. Polska Akademia Umiejętności.Kraków 1938

Kształtowanie terenów zieleni. Pod red. W. Niemirskiego. Arkady, Warszawa 1973

Łuczyńska-Bruzda M. Elementy naturalne środowiska Wyd Politechniki Krakowskiej, Kraków 1996.

Łukasiewicz A. Dobór drzew i krzewów dla zieleni miejskiej środkowo-zachodniej Polski. Wyd. Nauk. UAM, Poznań 1995.

Majdecki L Historia ogrodów. PWN, Warszawa 1981.

Majdecki L Ochrona i konserwacja zabytkowych założeń ogrodowych. PWN, Warszawa 1993.

Materiały z konferencji -Problemy zanieczyszczenia środowiska wód dziś i jutro. Seria Biologia 49. Wyd. UAM, Poznań: 21-27.

Miasto, przyroda, przyszłość. Konferencja SITO Poznań, 1994 (materiały). Pod red. Z. Habera, Poznań 1994.

Niemirski W. i współ. Kształtowanie terenów ziełeni. Arkady, Warszawa 1973.

Pokorski J., Siwiec A. Kształtowanie terenów zieleni. WSiP, Warszawa 1998

Radecki W. Ochrona prawna drzew i krzewów ze szczególnym uwzględnieniem kompetencji nowych struktur administracji rządowej i samorządowej. Międzynarodowe Towarzystwo Uprawy i Ochrony Drzew, Kluczbork 1999.

Runblom H. i współautorzy, The Baltic Region in History. Baltic University. Uppsala 1991.

Rutkowski S. Planowanie przestrzenne obszarów wypoczynkowych w strefie dużych miast. PWN, Warszawa 1975.

Orzeszek-Gajewska B. Kształtowanie terenów zieleni w miastach. PWN, Warszawa, 1984.

Seneta W., Dolatowski J. Dendrologia. PWN, Warszawa 2000.

Siewniak M., Mitkowska A. Tezaurus sztuki ogrodowej. Oficyna Wydawnicza Rytm Warszawa 1999.

Stępniewska B. Tendencje kształtowania zieleni w wiekach XIX i XX w Europie. Wyd

Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 1996.

Szumański M. i współautorzy. Rozważania nad klasyfikacją terenów zieleni. Wyd. SGGW, Warszawa 1994.

Sumień T., Wegner-Sumień A. Ekologiczne miasta, osiedla, budynki. Wyd. Instytutu Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej, Warszawa 1991.

Szkiłądź J. Elementy zagospodarowania terenów osiedlowych. Wyd. CZSR, Warszawa 1979.

Urbański P. Trawy ozdobne, turzyce i sity. PWRiL, Poznań 2001.

Urbański P. Trawnik przez cały rok. Wyd. Działkowiec, Warszawa 2002.

(234)

1

---