6 KONCERTÓW BRANDENBURSKICH
Koncerty brandenburskie (BWV 1046-1051) - słynny zbiór sześciu koncertów orkiestrowych Jana Sebastiana Bacha ofiarowanych margrabiemu Brandenburgii Christianowi Ludwigowi w 1721, a skomponowanych prawdopodobnie w latach 1718-1721.
W 1721 Bach, prawdopodobnie znużony trzema latami małomiasteczkowej pracy w roli kapelmistrza, 24 marca ofiarował i zadedykował znanemu melomanowi, margrabiemu Brandenburgii, Christianowi Ludwigowi zbiór koncertów. Zbiór ten skomponował już wcześniej w Köthen, jednakże dla margrabiego, miłośnika języka francuskiego, opatrzył go dodatkowo francuskim tytułem Six Concerts avec plusieurs instruments. Bach liczył prawdopodobnie na posadę u margrabiego, jednakże tak się nie stało. Nieznana jest ani reakcja na te koncerty ani ewentualne wynagrodzenie. Koncerty odnaleziono po śmierci margrabiego w skrzyni pełnej nut.
Swoją obecną nazwę Koncerty brandenburskie zawdzięczają pierwszemu biografowi Bacha Johannowi Nikolausowi Forkelowi, który w napisanej przez siebie biografii tak właśnie je nazwał w 1802.
Pod względem muzycznym koncerty te niewiele łączy. Tytuł wskazuje jedynie, że zostały, być może w sposób zamierzony, napisane na możliwie wiele różnych zespołów, o różnym składzie.
Muzyka Bacha jest przede wszystkim polifoniczna. W jego czasach, polifonia i sztuka kontrapunktu nie stanowi już naczelnego problemu, choć jest jeszcze podstawą nauczania kompozycji. Wewnętrznym motorem muzyki staje się harmonika. Tymczasem Bach w swojej ewolucji twórczej zmierza do coraz większej polifonizacji muzyki, co było postrzegane przez jemu współczesnych jako anachronizm. W Koncertach brandenburskich Bach eksperymentuje z formą - gatunkiem koncertu instrumentalnego i tradycją concerto grosso. Doświadcza różnych form (sposobów obsady), różnych kształtów, kolorystyki brzmieniowej. Każdy koncert jest pod tym względem inny. Lecz łączy je właśnie polifoniczność. Koncerty brandenburskie są przejawem nowoczesnego myślenia instrumentalnego daleko wyprzedzającego swój czas. Są to swego rodzaju utwory pre-symfoniczne. Nowoczesne Koncerty Bacha są jednocześnie głęboko zakorzenione w tradycji mszalno-motetowej, gdzie muzyka poddana była bez reszty polifoniczności. Także ruchliwość głosów jest charakterystyczna dla polifoniczności renesansowej.
W Koncertach Brandenburskich po raz pierwszy w dziejach kulminuje nowożytna świadomość muzycznej kolorystyki, koncepcja instrumentacji, gdzie każdy z instrumentów jest osadzony w określonej partii i nie może być podmieniony na inny. Eksperymentalne podejście przejawia się już w koncepcji obsady. Każdy z Koncertów ma inną obsadę.
Koncerty Brandenburskie są piękną i wielobarwną kompozycją, przyjemną i łatwą do słuchania - ale nie do grania. Wymagają one muzyków wirtuozów, mistrzów swego fachu. Takiej muzyki oczekiwał książę i dwór oraz znawcy w Kothen.
Bach w sposób nowoczesny zinstrumentalizował starą polifonię. Motywom i tematom, głosom, liniom, kontrapunktom przypisuje odpowiednie instrumenty. Orkiestrowa przestrzeń zagospodarowana jest polifonicznie - barwami określonych instrumentów. Są to wykształcone wzory postępowania klasycznego i romantycznego symfonizmu - myślenia orkiestrowego i symfonicznej wyobraźni. Rozwijają się tutaj trzy bardzo ważne komponenty przyszłego stylu symfonicznego:
dialog instrumentalnych barw dźwiękowych
rozszczepialność kolorystyczna linii melodycznych
polifonia barw brzmieniowych
W obecnych czasach dzieła te wykonywano przez orkiestry kameralne, przy wykorzystaniu dość rozbudowanej sekcji smyczkowej. Wykonywano je również jednak, jako muzykę kameralną, z jednym instrumentem w każdej partii. Bardzo niewielkie rozmiary orkiestry w czasach Bacha oznaczają, że rozróżnienie pomiędzy tymi podejściami nie było wówczas znaczące.
Drobny szczegół odnoszący się do V Koncertu, a dający pewną sugestię na temat wielkości zespołów jakie je pierwotnie wykonywały. Koncert ten (zobacz niżej) charakteruzuje partia solowa klawesynu, która prawie na pewno była wykonywana przez samego Bacha. Brakuje jej również drugiej partii skrzypiec. Najlepsze wyjaśnienie tego jest następujące. Wiadomo, że grając w sekcji smyczkowej Bach preferował partię wiolonczeli aby według jednego z listów mógł siedzieć "w środku harmonii". Jako, że grając solo na instrumencie klawiaturowym Bach nie był w stanie objąć partii altówki tego koncertu, jeden z jego skrzypków był zmuszony do przejścia na altówkę. Takie wyjaśnienie, oczywiście, opiera się na założeniu, że zespół Bach wykorzystywał tylko jednego muzyka na każdą partię.
Prawdopodobnie nigdy nie dowiemy się czy gdyby Bach pracował w zamożniejszym środowisku muzycznym, chciałby przydzielić więcej muzyków sekcji smyczkowej. W tym zakresie współcześni wykonawcy mają pełną swobodę.
I Koncert brandenburski F-dur
I. (Allegro) II. Adagio III. Allegro IV. Menuet: Trio I; Polka; Trio II
Obsada: 2 rogi, 3 oboje, fagot, oraz skrzypce piccolo solo, dwoje skrzypiec, wiolonczela i basso continuo dla akompaniamentu. Jedyny koncert w tym zbiorze składający się nie z trzech lecz z czterech części, który po pierwszych trzech częściach zamienia się w małą suitę. Ostatnia część to rozbudowana i relaksacyjna sekwencja składająca się z menuet wykonywanego czterokrotnie z oddzielnym trio lub polką dla każdego z tych interwałów. Wcześniejsza wersja tego koncertu zachowała się jako Sinfonia BWV 1046a.
Czas trwania ok. 23 min
II Koncert brandenburski F-dur
I. (Allegro) II. Andante III. Allegro assai
Koncert ten jest w formie concerto grosso i wymaga nieco prostszego lecz mniej spotykanego zespołu składającego się z trąbki, fletu prostego, oboju i skrzypiec solo, z parą skrzypiec, wiolonczelą i basso continuo w roli akompaniamentu. Współczesnych badaczy zdumiewa, że trębacz w zespole Bacha był w stanie wykonać szybkie pasaże tej części grając na instrumencie, który nie posiadał zaworów. Nawet dzisiaj gdy często używa się specjalnej małej trąbki z zaworami, partia ta jest uważana za bardzo wymagającą.
Czas trwania ok. 12 min
III Koncert brandenburski G-dur
I. (Allegro) II. Adagio - jeden takt złożony z dwóch akordów. III. Allegro
Ten koncert często jest cytowany jako pierwowzór współczesnego kwartetu smyczkowego, jako że Bach wymaga tu jedynie instrumentów smyczkowych. Troje skrzypiec, trzy altówki, i trzy wiolonczele, którym towarzyszy basso continuo. Druga część zawiera jedynie dwa akordy, które tworzą kadencję frygijską i chociaż nie ma na to bezpośredniego dowodu prawdopodobnie akordy te otaczała lub następowała po nich kadencja improwizowana przez grającego na klawesynie lub na skrzypcach.
Czasami druga część tego koncertu (Largo) zastępowana jest drugą częścią Sonaty na skrzypce i basso continuo G-dur , BWV. 1021 jako, że zawiera ona w akordach kończących identyczną kadencję frygijską.
Czas trwania ok. 12 min
IV Koncert brandenburski G-dur
I. (Allegro) II. Andante III. Presto
Koncert ten na skrzypce i dwa flety proste z towarzyszeniem dwojga skrzypiec, wiolonczeli i basso continuo. Bach wykorzystuje te typowe instrumenty w dość nietypowy sposób. Wymagająca partia solowa skrzypiec momentami naśladuje akompaniament basu przenosząc to co tradycyjnie jest fundamentem do sopranu. We współczesnych wykonaniach flet poprzeczny zastępuje czasami flet prosty.
Czas trwania ok. 17 min
V Koncert brandenburski D-dur
I. Allegro II. Affetuoso III. Allegro
Koncert napisany na flet, skrzypce i klawesyn, z towarzyszeniem skrzypiec, wiolonczeli i basso continuo. Wykorzystuje popularną konfigurację zespołu kameralnego (flet, skrzypce, i klawesyn). Uważa się, że koncert ten został napisany w 1719, wkrótce po sprowadzeniu przez Bacha z Berlina nowego klawesynu dla zespołu w Cöthen. Koncert ten jest predysponowany do ukazania piękna gry na klawesynie, ale szczególnie w długiej i ozdobnej solowej kadencji pierwszej części. Wydaje się prawie pewnym, że Bach uważany za wielkiego wirtuoza w swoich czasach, był solistą w trakcie premierowego wykonania. Badacze widzą w tym dziele pierwszy koncert fortepianowy w historii muzyki, formę rozwiniętą później we własnych dziełach Bacha jak również w koncertach fortepianowych Mozart and Beethoven. Dodatkowo na sposób solowy dają się tu usłyszeć skrzypce i flet poprzeczny.
Koncert ten idzie w ślad za tradycją concerto grosso. Partia solowa skrzypiec jest bardzo wirtuozowsko poprowadzona. W części końcowej znajduje się znakomicie ułożona fuga.
Czas trwania ok. 22 min
I. (Allegro) II. Adagio ma non tanto III. Allegro
Ten koncert przeciwstawia dwa tria. Po jednej stronie zasiadają "współczesne" instrumenty: dwie altówki i wiolonczela, podczas gdy po drugiej są "staromodne" viole da gamba i kontrabas. Te przeciwstawione niskie tria przedstawiają serię z motywów z wezwaniem i odpowiedzią. Koncert ten ze swoją ciemną barwą pozbawioną dźwięku skrzypiec przypomina wczesną muzykę konsortów.
Czas trwania ok. 18 min