65b. Metonimia i synekdocha. Tekst i metatekst w wypowiedzi dramatycznej.

Kaja Dulińska

Metonimia i synekdocha

Metonimia (inne nazwy: zamiennia, denominatio) - wyrażenie, w którym jakiś wyraz występuje jako semantyczny reprezentant innego, pominiętego w wypowiedzi wyrazu, przy czym oznaczane przez te wyrazy przedmioty, zjawiska czy działania pozostają ze sobą w jakimś związku lub zależności. Za metonimię uważa się np.

• wprowadzenie nazwy narzędzia zamiast wytworu lub twórcy:

pługi wyszły w pole

• wprowadzenie nazwy miejsca zamiast mieszkańców:

Warszawa walczy

• wprowadzenie nazwy autora zamiast dzieła:

pożyczyć Sienkiewicza

• wprowadzenie nazwy naczynia zamiast zawartości:

gotujący się garnek

• wprowadzenie nazwy symbolu zamiast tego, co symbolizuje:

krzyż zwycięża

• wprowadzenie nazwy organu zamiast jego funkcji:

człowiek z głową

Teorie antyczne zaliczały metonimię do tropów poetyckich i opisywały jako rodzaj metafory. Odmianami metonimii są:

• synekdocha

• hypallage

• antonomazja

Synekdocha - odmiana metonimii ;), wyrażenie wskazujące na jakieś zjawisko przez użycie nazwy zjawiska innego: zawierającego to pierwsze

(łac. TOTUM PRO PARTE = całość zamiast części), np.

„Trudno mu było całą unieść szyję.” (A. Mickiewicz Grażyna) - w znaczeniu ujść cało.

Wymieniane przez antyczną retorykę przypadki synekdochy to m.in. użycie:

• nazwy rodzaju w znaczeniu gatunku i odwrotnie, np. młode zamiast szczenięta

• liczby pojedynczej w znaczeniu mnogim, np. pańskie oko konia tuczy;

• liczby określonej w znaczeniu nieokreślonym, tysiąc razy ci mówiłem;

• nazwy materiału w znaczeniu wykonanego zeń przedmiotu, np. zbierać porcelanę.

Synekdocha jest też antonomazją.

(btw) Antonomazja -

1. Zastąpienie imienia własnego epitetem stałym lub peryfrazą, np. Wszechmogący zamiast Bóg, prezydent elektryk zamiast Wałęsa;

2. Użycie imienia własnego znanej postaci historycznej lub literackiej jako nazwy typu ludzkiego, np. Don Juan w znaczeniu - uwodziciel, Judasz - zdrajca

Tekst i metatekst w wypowiedzi dramatycznej

Tekst -

1. Tekst główny dramatu - zbiór wszystkich wypowiedzi postaci występujących w danym utworze dramatycznym, zarówno dialogów, jak monologów, w odróżnieniu od tekstu pobocznego będącego wypowiedzią podmiotu literackiego lub autora.

2. Tekst poboczny dramatu - wszystkie bezpośrednie wypowiedzi podmiotu literackiego lub autora w utworze dramatycznym, zawierające charakterystyki bohaterów, informacje o miejscu rozgrywania się akcji, o układzie przestrzeni scenicznej itp., w odróżnieniu od tekstu głównego dramatu. Inna nazwa: didaskalia (gr.).

Metatekst -

1. Tekst, który mówi o innym tekście (np. recenzja utworu), ale także tekst naśladujący inny tekst lub powstały jako jego przekształcenie (np. parodia, parafraza, palinodia). W każdym wypadku chodzi o tekst „drugiego stopnia” - nadbudowujacy (!) się nad jakimś tekstem pierwotnym;

2. W obrębie danej wypowiedzi te jej odcinki, w których komentuje ona samą siebie - swój charakter, przeznaczenie, sposób ukształtowania. Elementy metatekstowe mogą być zebrane w osobnych częściach tekstu - przybierać np. formę wstępu, posłowia czy przypisów, ale mogą też pojawiać się w rozproszeniu jako chwilowe odejścia wypowiedzi od jej przedmiotu - na rzecz autocharakterystyki (tak dzieje się zwykle w tekstach narracyjnych)

---