PODSTAWY WIEDZY O PRAWIE (na podstawie: W.Siuda - „Elementy prawa dla

ekonomistów”, Scriptum, Poznań 2006, T. Stawecki, P. Winczorek - „Wstęp do prawoznawstwa”, wyd. U.W. 1994)

D e f i n i c j a p r a w a

Prawo to zespół norm wydanych lub usankcjonowanych przez państwo

i zagwarantowanych przymusem państwowym.

wydawanie norm - państwo, działając poprzez upoważniony organ, tworzy

nową, nie istniejącą przedtem normę

sankcjonowanie norm - państwo normę stosowaną dotychczas zwyczajowo uznaje za

obowiązującą poprzez działalność organów stosujących prawo,

które zaczynają się posługiwać zwyczajem tak jak prawem

• W państwach współczesnych prawo powstaje niemal wyłącznie w drodze ustanawiania norm.

• Prawo jest nierozerwalnie związane z państwem, prawo nie może istnieć bez państwa.

• Integralną cechą prawa jest przymus stanowiący zabezpieczenie jego przestrzegania. Przymusem dysponuje państwo, stwarzające w tym celu specjalny aparat, zwany aparatem przymusu.

kierunek pozytywistyczny uznaje, te prawem jest zespół norm ustanowionych i chronionych przez państwo posługujące się środkami przymusu bezpośredniego ( tylko prawo pozytywne jest prawem).

kierunek prawnonaturalny zakłada, że prawo pozytywne nie jest wyłącznym wzorem zachowań, że ludzie związani są także prawem natury, czyli normami lub ideałami nie będącymi wytworem ich stanowienia.

kierunek realistyczny sprzeciwia się koncepcjom pozytywistycznym, jak i prawnonaturalnym. Pierwszym zarzuca przede wszystkim nieuzasadnioną wiarę w teksty prawne, drugim poszukiwanie wzorców prawa poprzez spekulatywne rozważania zamiast rzetelnej analizy praktyki życia społecznego.

prawo w znaczeniu „prawniczym” -zespół reguł ustanowionych bądź uznanych przez odpowiednie organy państwa, wobec których posłuch zapewniony jest przymusem, jaki stosować może to państwo.

• Prawo jest uporządkowanym zbiorem norm.

• Uporządkowanie prawa polega na jego podziale na gałęzie, w ramach których występują instytucje prawne.

W I E L O Z N A C Z N O Ś Ć T E R M I N U „PRAWO”

1. Prawo publiczne - prawo odnoszącym się do interesu państwa (np. prawo konstytucyjne, administracyjne, karne, finansowe).

2. Prawo prywatne - prawo dotyczące korzyści poszczególnych jednostek (np. prawo cywilne, handlowe, rodzinne).
   

1. Prawo podmiotowe - zespół uprawnień służących podmiotowi prawa, tj. osobie fizycznej lub osobie prawnej. Zgodnie z koncepcją prawa natury ma ono charakter przyrodzony i jest niezbywalne.

2. Prawo przedmiotowe - ogół norm wyznaczających podmiotom prawa określone zachowania, tzn. regulujących wszystkie istotne elementy stosunku prawnego (treść, przedmiot i podmiot stosunku prawnego).

1. Prawo materialne - ogół norm regulujących merytoryczną treść stosunków prawnych, czyli uprawnienia i obowiązki podmiotów prawa oraz ewentualne sankcje za ich przekroczenie lub niedopełnienie. np. prawo karne materialne (ujęte w zasadniczej części przez kodeks karny) określające zasady odpowiedzialności karnej, obejmujące wykaz czynów zakazanych oraz prawo cywilne materialne (uregulowane przede wszystkim w kodeksie cywilnym) określające poszczególne typy stosunków prawnych (umów, zasad dziedziczenia itp.).

2. Prawo formalne (procesowe) - reguluje tryb postępowania przed organami państwa związany z dochodzeniem uprawnień i obowiązków określonych w prawie materialnym ( np. kodeks: postępowania karnego, postępowania cywilnego i postępowania administracyjnego,)

ZWIĄZEK PRAWA Z MORALNOŚCIĄ

Moralność to ukształtowany w procesie długotrwałego rozwoju społeczeństwa zespół norm postępowania, według których ocenia się określone zachowanie jako dobre lub złe.

W każdym społeczeństwie istnieje zespól norm moralnych wspólnych dla całego społeczeństwa jako tzw. elementarne normy moralne.

• Prawo i moralność regulują wiele stosunków społecznych.

• W niektórych dziedzinach postępowanie ludzi reguluje tylko prawo, w innych tylko moralność.

• Między prawem a moralnością może dochodzić do kolizji, polegających na tym, że prawo zobowiązuje do postępowania, którego moralność nie aprobuje lub nawet zabrania.

Z punktu widzenia stosunku do moralności normy prawne dzielą się na:

1. moralnie pozytywne (nakazują sposób postępowania zgodny z naszym poczuciem

moralności)

b) moralnie negatywne (sprzeciwiają się naszemu poczuciu moralności)

c) moralnie obojętne ( nie poddają się ocenie z punktu widzenia moralności)

Normy prawne, moralne i obyczajowe

normy moralne - odnoszą się do tych zewnętrznych zachowań człowieka i do tych jego intencji i postaw, które poddawane są ocenie z punktu widzenia szeroko rozumianej idei dobra, tzn. które chronią takie podstawowe wartości ludzkie, jak życie, godność, wolność, sprawiedliwość, pokój itp. , odnoszą się nie tylko do zewnętrznych (tj. obserwowalnych przez innych ludzi) zachowań człowieka, lecz także do jego pobudek i intencji — przeżyć emocjonalnych i intelektualnych;

normy obyczajowe - odwołują się do konwencji społecznej i dotyczą zachowań ujmowanych w kategoriach co „wypada” a co „nie wypada” w danych okolicznościach.

• Normy prawne i moralne (obyczajowe) są z sobą zbieżne (np. większość norm prawa karnego jest zbieżna z naszym poczuciem moralności) lub rozbieżne (np. normy prawa rodzinnego i prawa kanonicznego w odniesieniu do problematyki rozwodów).

• W odniesieniu do norm moralnych sankcja za ich naruszenie polega nie tyle na działaniu jakiejś sformalizowanej instytucji (państwa, Kościoła), podjętym w przepisanym trybie, ile na potępieniu i odrzuceniu ze strony społeczeństwa albo grupy, do której należy osoba działająca niezgodnie z powinnością (tzw. bojkot czynny i bierny). Istotne są też wewnętrzne przeżycia naruszającego normę (wyrzuty sumienia).

• Na straży norm prawnych stoi aparat państwowy. Do przestrzegania norm moralnych skłania ludzi presja opinii publicznej nakazy sumienia, nawyki itp.

• Normy prawne mają charakter dwustronny, tzn. wynika z nich dla jednej osoby obowiązek, dla drugiej zaś prawo, będące odpowiednikiem tego obowiązku.

• Normy moralne mają charakter jednostronny, nakładają tylko obowiązki, nie dając innym osobom prawa żądania wypełnienia tych obowiązków.

• Normy prawne odnoszą sie tylko do czynów i słów człowieka, nie zajmują się natomiast jego psychiką.

• Normy prawne regulują bardzo dokładnie postępowanie człowieka, moralność wskazuje jedynie ogólny kierunek postępowania,

PRAWO JAKO ZJAWISKO SPOŁECZNE

• prawo pojawia się wtedy, gdy występują relacje między jednostkami ludzkimi w ramach zorganizowanej grupy;

• prawo nie dotyczy stosunku człowieka do siebie samego, do Boga, czy zjawisk

przyrody, chyba że stosunki te mają jakieś odniesienia i uwarunkowania społeczne;

• prawo wyraża wartości i potrzeby o szerszym lub węższym zasięgu społecznym; ma je

chronić i urzeczywistniać;

• prawo powstaje jako produkt sformalizowanego procesu decyzyjnego, toczącego się w

ramach grup społecznych;

• prawo jest formułowane i sankcjonowane przez społeczeństwo za pośrednictwem jego instytucji;

• obowiązywanie norm prawnych uzależnione jest od społecznego przyzwolenia dla prawa;

Normatywny charakter prawa - prawem są normy (reguły, zasady, przykazania), co oznacza, że pewne wzory zachowań uznaje się za powinne, inaczej mówiąc obowiązujące, wiążące, dyscyplinujące do określonego sposobu postępowania.

Perswazyjna (wychowawcza) rola prawa - posłuch dla prawa może wynikać z szacunku dla prawa jako takiego (postawa legalistyczna) lub z chęci uniknięcia odpowiedzialności (postawa oportunistyczna).

Kultura prawna

• ( w węższym znaczeniu) - wiedza o obowiązującym prawie, stosunek do tego prawa (gotowość lub brak gotowości przestrzegania jego norm), ocena prawa i postulaty co do jego zmian.
  

• ( w szerszym znaczeniu) - stan prawa (jego treść i forma), doktryny prawne i nauka o prawie, instytucje polityczne zajmujące się tworzeniem i stosowaniem prawa oraz to wszystko, co wchodzi w skład pojęcia „kultura prawna” w węższym znaczeniu.

Świadomość prawna - znajomość przepisów i instytucji prawnych przez społeczeństwo a także ocena obowiązującego prawa i postulaty dotyczące zmiany prawa w pożądanym przez społeczeństwo kierunku.

PAŃSTWO I PRAWO
Prawo jako zjawisko polityczne. Instrumentalizacja prawa
Związek prawa z procesami sprawowania władzy

1. prawo jest jednym z podstawowych instrumentów sprawowania władzy publicznej (najczęściej państwowej). zakazy i nakazy określonego zachowania wraz z towarzyszącymi im sankcjami stanowią bodziec skłaniający do zachowania oczekiwanego przez sprawujących władzę, którzy dzięki temu mogą osiągać zakładane przez siebie cele;

2. prawo jest ramą, w jakiej poruszają się sprawujący władzę.

3. prawo określa obowiązki i uprawnienia osób nie sprawujących funkcji władczych w ich stosunkach wzajemnych, a także w stosunkach z instytucjami władztwa publicznego;
   prawo ma charakter perswazyjny, tzn. kształtuje wyobrażenia, postawy polityczne i zachowania adresatów norm prawnych

Instrumentalizacja prawa - posługiwanie się prawem wyłącznie jako narzędziem sprawowania władzy publicznej (może być ono skierowane przeciwko szanowanym w danym społeczeństwie wartościom, jeśli wymagają tego cele ludzi sprawujących władzę).

Prawo może być skutecznym instrumentem sprawowania władzy tylko wtedy, gdy w swej treści i formie respektuje podstawowe, akceptowane społecznie wartości.

Państwo jest polityczną, hierarchiczną, przymusową, terytorialną i suwerenną organizacją obejmującą całe społeczeństwo.

Państwo jako organizacja - wielka grupa społeczna, wyposażona w instytucje władztwa publicznego i oparta na sformalizowanym członkostwie (obywatelstwo) obejmująca całą ludność zamieszkałą na danym terytorium.

Pojęcie narodu.

• polityczna koncepcja narodu - naród to zbiorowość obywateli, wspólnota zintegrowana przez państwo

• kulturowe ujęcie narodu - naród to wielka grupa społeczna zjednoczona przez wspólną kulturę narodową, na którą składają się takie czynniki, jak wspólny język, wielopokoleniowa tradycja narodowa, wspólne symbole, bohaterowie, wspólna religia, określone terytorium, tj. miejsce zwane ojczyzną,

Państwo jako organizacja polityczna - władza państwowa jest szczególnym rodzajem władzy politycznej, ponieważ z jej pomocą państwo realizuje swą podstawową funkcję, jaką jest rozstrzyganie konfliktów między wielkimi grupami społecznymi, powstałych na tle ich zróżnicowanych potrzeb i interesów.

Państwo jako organizacja hierarchiczna - państwo opiera się na działaniu rozbudowanego aparatu władzy państwowej, w którym decyzje poszczególnych osób są uporządkowane w sposób hierarchiczny, tzn. od najwyższych do najniższych.

Państwo jako organizacja przymusowa.

Przymus państwowy jest:

• zorganizowany, tzn. mogą go stosować tylko organy państwa, działające zgodnie z prawem

• sformalizowany, czyli ujęty w możliwie ścisłe ramy procedur przewidzianych przez prawo

• wyposażony w możliwość legalnego posłużenia się przemocą fizyczną, tzn. pozbawienia człowieka wolności, mienia lub nawet życia

Przymus państwa dotyczy wszystkich osób, które znajdą się na jego terytorium.

Państwo jako organizacja terytorialna

• Każde państwo w sposób konieczny związane jest z określonym obszarem.

• Terytorium państwa - obszar ziemi wraz z wodami śródlądowymi, przyległy pas wód morskich oraz przestrzeń powietrzna nad obszarem lądowym i morskim państwa aż do strefy przestrzeni kosmicznej.

• Terytorium wyznaczone jest poprzez ustalenie granicy oddzielającej terytoria sąsiadujących państw.

• Kompetencje przysługujące organom państwa na jego terytorium rozciągane są na pokłady statków morskich i powietrznych należących do danego państwa. Nie oznacza to, że pokłady statków morskich i powietrznych są fragmentem jego terytorium.
  

Związki prawa i państwa

• państwo działając za pośrednictwem swych organów i w przewidzianych ustawowo formach jest głównym czynnikiem procesu prawotwórstwa;

• tworząc i stosując prawo państwo realizuje swoje funkcje władcze wobec wszystkich podmiotów podległych jego władzy suwerennej;

• prawo określa kompetencje, strukturę i tryb działania organów państwa legitymizuje prawnie władzę państwową;

• prawo określa status obywateli, ich uprawnienia i obowiązki, zwłaszcza w stosunkach z państwem.
  

JĘZYK PRAWA

Rodzaje wypowiedzi

• opisowe - stwierdzające pewne fakty, tzn. przekazujące informacje o stanach rzeczy lub zdarzeniach, poddawane sprawdzeniu z punktu widzenia kryterium prawdy i fałszu.

• ocenne - wyrażające ocenę, czyli określony stosunek autora wypowiedzi, do wskazanego wycinka rzeczywistości, ich treścią jest aprobata bądź dezaprobata pewnego stanu rzeczy, sprawdzane są poprzez uzgodnione kryteria oceny.

• normatywne - wskazują pewien wzór zachowania jako wiążący, ich treścią jest skierowane do adresata żądanie określonego zachowania się.
  

Język prawny - język tekstów prawnych (tekstów aktów normatywnych) zawierających wypowiedzi normatywne, odmiana narodowego języka naturalnego, ze względu na szczególne cechy charakteryzująca się odmiennym od języka naturalnego słownictwem (terminologia prawna) i osobliwościami gramatycznymi .

Język prawniczy - język, w którym formułowane są wypowiedzi o prawie obowiązującym, niektóre instytucje prawne, metody badań nad prawem, sposoby wyjaśniania (wykładni) prawa itp. Jest zróżnicowany ze względu na różnorodność podmiotów, które się nim posługują ( język prawniczy praktyki, nauki prawa itp.)

SPRAWIEDLIWOŚĆ I PRAWORZĄDNOŚĆ

Sprawiedliwość - właściwość czyjegoś postępowania (postawy) polegającą na równym traktowaniu podmiotów znajdujących się w jednakowej sytuacji i/lub noszących jednakowe cechy (sprawiedliwości jako o zjawisko o charakterze etycznym).

Sprawiedliwość prawa - jednakowe traktowanie (określanie uprawnień i obowiązków prawnych) jednakowych podmiotów (obywateli) w procesie prawotwórstwa.

Sprawiedliwe stosowanie prawa - jednakowe traktowanie jednakowych podmiotów przez organy państwa, wówczas gdy podejmują wobec nich decyzje konkretne i indywidualne.

Reguły „sprawiedliwości dystrybutywnej”

1. każdemu według jego dzieł

2. każdemu według jego zasług

3. każdemu według jego potrzeb.

4. każdemu według jego pozycji

5. każdemu to samo

6. każdemu według tego, co przyznaje mu prawo

PRAWORZĄDNOŚĆ - stan faktyczny, w którym podstawowe dziedziny stosunków społecznych są uregulowane przepisami prawa i przepisy te są przez organy państwa ściśle przestrzegane.

Przesłanki praworządności:

1. Istnienie stosunkowo szerokiej regulacji prawnej obejmującej wszystkie istotne dziedziny życia.

2. Przestrzeganie prawa przez wszelkie organy państwowe.

Praworządność dotyczy działań państwa, nie zaś osób fizycznych,

Nie praworządności, jeżeli:
- mimo znanych państwu naruszeń prawa dokonany, państwo ich nie sankcjonuje;
- państwo stosuje sankcje wobec podmiotów, które nie naruszyły prawa, co jest

równoznaczne z poddawaniem ich bezprawnym represjom;
- państwo narusza dyspozycje norm prawnych.

• Nie ma państw idealnie praworządnych. Ocena stanu praworządności zależy od tego, w ilu przypadkach i jak istotnych (np. z punktu widzenia swobód obywatelskich) normy prawne zostały przez państwo naruszone.

• Nie każde naruszenie prawa przez państwo oznacza brak praworządności.

• Praworządności się nie narusza (łamie); naruszać (łamać, nie przestrzegać) można normy prawne

• Praworządność istnieć może tylko państwie, w którym prawo określa granice władzy.

Koncepcja praworządności formalnej.
Za praworządne uznaje się państwo, w którym prawo pozytywne jest przez nie przestrzegane. Treść prawa jest obojętna, natomiast jego przestrzeganie przez państwo jest wartością samoistną, ponieważ daje obywatelom poczucie pewności i obliczalności decyzji podejmowanych przez władze publiczne. Pewność zachowania reguł jest jedną z ważniejszych zalet, jakich należy oczekiwać po istnieniu porządku normatywnego w każdej zorganizowanej zbiorowości, w tym i w państwie. Sens tej zasady oddaje paremia: dura lex sed lex — (ciężkie prawo, ale prawo).

Koncepcja praworządności materialnej.

Praworządnym jest państwo, które przestrzega prawa, ale w którym prawo spełnia określone postulaty aksjologiczne odnoszące się do jego treści i formy, tzn. prawo powinno m. innymi:

- być równe dla wszystkich;
- zawierać gwarancje realizacji wolności i praw.

Zgodnie z tą koncepcją niepraworządnym jest państwo, w którym:
- nie przestrzega się prawa pozytywnego;
- co prawda przestrzega się je, ale prawo to nie zachowuje uniwersalnego standardu wolności i praw.

Gwarancje praworządności

1. Gwarancje materialne - taki sposób zorganizowania życia społecznego, ekonomicznego i politycznego w państwie, który uczyni naruszanie prawa przez państwo mało prawdopodobne lub znacznie ograniczy jego zasięg.

Do tych gwarancji zalicza się:

- demokrację polityczną

- wysoki poziom dobrobytu społecznego,

- wysoki poziom ogólnej, prawnej i politycznej kultury obywateli

2. Gwarancje formalne (instytucjonalne) - polegają na istnieniu określonych

prawem mechanizmów kontroli nad przestrzeganiem prawa przez państwo w toku jego stanowienia i stosowania. Należą do nich:

• gwarancje ustrojowe (np. trójpodział władz, swoboda działania opozycji)

• gwarancje legislacyjne związane z cechami samego prawa ( np.

respektowanie zasady lex retro non agit, zasady prymatu konstytucji

nad ustawami i prymatu ustaw nad innymi aktami normatywnymi)

• gwarancje proceduralne związane ze stosowaniem prawa ( m.in. istnienie wieloinstancyjnego postępowania sądowego, gwarancje procesowe, istnienie rzecznika praw obywatelskich (ombudsmana), istnienie sądownictwa administracyjnego )

OBOWIĄZYWANIE PRAWA

• w ujęciu aksjologicznym - opiera się na zgodności norm ustanawianych jako prawne z podstawowymi wartościami prawnymi lub normami moralnymi, przykładem praktycznego zastosowania idei obowiązywania prawa w ujęciu aksjologicznym jest tzw. obywatelskie (cywilne) nieposłuszeństwo

• realistyczne (socjologiczne, behawioralne) - polega na występującym w masowej skali zjawisku zgodności zachowań adresatów norm z normami prawnymi bez względu na motywy tego zachowania;

• formalne (tetyczne) - polega na uznaniu, że prawo obowiązuje wówczas, gdy:
  — zostało właściwie ustanowione (tj. przez kompetentny organ,

zgodnie z wiążącym trybem prawotwórczym);
— zostało właściwie ogłoszone;
— nie zawiera norm sprzecznych,
— nie zostało uchylone przez obowiązujące przepisy derogacyjne

DEMOKRATYCZNE PAŃSTWO PRAWNE - musi spełniać szereg postulatów, aby można było je określić tym mianem, dotyczą one treści i formy prawa oraz instytucjonalnych gwarancji praworządności. Należą do nich:

• realizacja w państwie zasady podziału władz, tj. oddzielenia władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej;

• zapewnienie pełnej niezawisłości sądownictwa, tj. uniezależnienie wymiaru sprawiedliwości od jakichkolwiek nacisków i powiązań;

• istnienie sądowej kontroli stosowania prawa przez administrację państwową i samorządową;

• istnienie sądowej kontroli zgodności prawotwórstwa z konstytucją;

• zagwarantowanie każdemu prawa do sądu oraz uczciwego i bezstronnego procesu;

• przestrzeganie przez wszystkie organy władzy publicznej wyznaczonych im kompetencji;

• istnienie i respektowanie wolności i praw człowieka i obywatela zgodnie ze współczesnymi standardami ;

• przestrzeganie w procesie stanowienia i stosowania prawa fundamentalnych zasad prawa, takich jak: indywidualizacji odpowiedzialności karnej (zakaz odpowiedzialności zbiorowej, domniemania niewinności, nie działania prawa wstecz, ochrony uprawnień dobrze (tj. legalnie i w dobrej wierze) nabytych.

NORMA PRAWNA

Norma prawna to wynikająca z przepisów reguła postępowania, wydana lub usankcjonowana przez państwo i zagwarantowana przymusem państwowym.

• Norma prawna ma charakter ogólny i nie indywidualizuje osoby, na której ciąży wynikający z niej obowiązek.

• Norma prawna ma charakter dwustronny. Z każdej normy wynika dla jednej

osoby obowiązek, a dla drugiej prawo, będące korelatem tego obowiązku.

Norma prawna składa się z trzech części:

l) hipoteza - określa sytuację, w której norma ma zastosowanie

2) dyspozycja - wskazuje obowiązujący w danej sytuacji sposób zachowania (co jest

dozwolone, nakazane, zakazane)

3) sankcja - określa ujemne skutki niezastosowania się do dyspozycji

NORMY PRAWNE BEZWZGLĘDNIE OBOWIAZUJĄCE ( imperatywne, ius cogens)

• Zawierają niepodważalny nakaz państwa, od wypełnienia którego nie można się uchylić.

• Każde odstępstwo od nakazanego sposobu postępowania jest złamaniem prawa.

• Występują przede wszystkim w tych gałęziach prawa, które charakteryzują się nierównością stron połączonych stosunkiem prawnym (prawo konstytucyjne, administracyjne, finansowe, karne ).

NORMY PRAWNE WZGLĘDNIE OBOWIAZUJĄCE (dyspozytywne, ius dispositivum)

• Znajdują zastosowanie tylko wtedy, gdy zainteresowane osoby nie umówiły się

inaczej w umowie.

• Najwięcej norm względnie obowiązujących zawiera prawo cywilne.

• Wchodzą automatycznie w grę w sprawach nie uregulowanych przez strony stosunku prawnego.

• Pozwalają stronom umów ograniczyć się do zamieszczania w nich tylko najważniejszych postanowień.

NORMY PRAWNE JEDNOSTRONNIE BEZWZGLĘDNIE WIĄŻĄCE (semiimperatywne)

• Zapewniają możliwość zwiększenia uprawnień, ale nie dopuszczają do ich ograniczenia (np. uprawnień pracowniczych zawartych w umowie o pracę).

• W jednym kierunku mają charakter „ius cogens” a w drugim „ius dispositivum”.

PRZEPISPRAWNY

• Jest elementarną częścią ustawy lub innego aktu normatywnego.

• Przepisem jest artykuł, paragraf, punkt, podpunkt, ustęp itd.:..

• Przepis nie musi pokrywać sie z normą prawną.

• Potocznie, terminów "norma prawna" i "przepis prawny" używa się zamiennie.

• Nie należy utożsamiać norm prawnych z przepisami prawnymi.

RODZAJE PRZEPISÓW PRAWNYCH

1. przepisy ogólne (lex gneralis) — regulują szeroki zakres spraw, obejmują szeroki katalog adresatów, ustanawiają ogólne reguły zachowania;

2. przepisy szczególne (lex specialis ) — ustanawiają wyjątki, odrębne uregulowania w stosunku do legi generali .

3. przepisy odsyłające

• ustanowione są w celu uniknięcia kilkakrotnego powtórzenia w akcie normatywnym tych samych treści lub uzupełnienia ich o treści zamieszczone w innym miejscu

• zawierają wskazówkę - odesłanie, gdzie, tzn. w jakim innym przepisie, można znaleźć poszukiwane wzory zachowania się (odesłania systemowe)

• odsyłają do reguł moralnych, np. zasad słuszności, sprawiedliwości społecznej, zasad współżycia społecznego itp. (odesłania pozasystemowe - wzorów postępowania poszukują w innych niż prawo systemach normatywnych )

4. przepisy blankietowe

• nie ustanawiają żadnej reguły zachowania lecz wskazują organ państwa, który reguły takie ma wprowadzić

• wyznaczają ogólne merytoryczne ramy przyszłej regulacji

5. przepisy przejściowe (intertemporalne, międzyczasowe)

• określają, jakie normy prawne znajdują zastosowanie do faktów powstałych w czasie, gdy nastąpiła zmiana prawa (np. według jakich przepisów toczyć się ma wszczęte postępowanie)

• regulują sytuacje oceniane jako krótkotrwałe, akcydentalne itp.

6. przepisy uchylające (derogacyjne) - określają, które z dotychczas obowiązujących aktów normatywnych lub poszczególnych przepisów wchodzących w skład tych aktów zostają uchylone wraz z wejściem w życie nowego aktu normatywnego

7. przepisy wprowadzające

• zawierają postanowienia co do terminu i trybu wejścia w życie nowo ustanowionego aktu normatywnego

• mogą stanowić odrębny akt normatywny zawierający przede wszystkim przepisy przejściowe i uchylające, wydany w celu wprowadzenia w życie innego aktu

8. przepisy końcowe - zbiorcza nazwa dla przepisów wprowadzających i uchylających, znajdują się zwykle na końcu aktu normatywnego.
   
   

INSTYTUCJE PRAWNE - trwałe (względnie trwałe) formy regulacji pewnych typowych stosunków społecznych ( zespół powiązanych ze sobą norm), przykłady: związek małżeński, spadkobranie, własność, posiadanie, dzierżawa, hipoteka, spółka, spółdzielnia, samorząd terytorialny itp.

STOSUNEK PRAWNY - stosunek społeczny uregulowany przez prawo

• Osoby lub grupy osób uczestniczące w stosunku prawnym nazywają się

podmiotami albo stronami stosunku prawnego.

• W każdym stosunku uczestniczą przynajmniej dwa podmioty.

Istotą stosunku prawnego jest to, że podmiot stosunku prawnego może zażądać od drugiego podmiotu określonego zachowania i sam może wobec niego postępować w określony sposób.

Każdy stosunek prawny składa się z 5 elementów:

1. Prawo podmiotowe

2. Obowiązek odpowiadający prawu podmiotowemu

3. Podmiot prawa

4. Podmiot obowiązku

5. Przedmiot stosunku prawnego

Prawo podmiotowe to przysługująca określonemu podmiotowi prawa możność domagania się od innego podmiotu prawa określonego sposobu zachowania.

• Egzekwowanie praw podmiotowych może następować

na drodze prawnej.

• Uprawniony może domagać się od odpowiednich organów państwowych, np. sądów, pomocy w działaniu zmierzającym do uzyskania świadczenia.

ZDARZENIE PRAWNE - każde zdarzenie pociągające za sobą powstanie, zmianę lub rozwiązanie stosunku prawnego.

• Zdarzeniem prawnym jest wszystko, co powoduje nałożenie na podmiot prawa

tych obowiązków i praw, które są przewidziane w normie prawnej.

• Zdarzenie prawne można określić jako każde zdarzenie wywołujące

skutki prawne (czyli powstanie, zmiana lub rozwiązanie stosunku prawnego).

PODZIAŁ ZDARZEŃ PRAWNYCH

Zdarzenia prawne

Działania Zdarzenia sensu stricto

czyny akty prawne

czyny dozwolone czyny niedozwolone czynności akty orzeczenia sądowe

prawne administracyjne konstytutywne

jednostronne dwustronne (umowy)

STOSOWANIE PRAWA - posługiwanie się przez organy państwowe

przepisami prawnymi jak instrumentami, służącymi do podejmowania decyzji.

• Stosowaniem prawa zajmują się tylko organy państwowe (organy wymiaru sprawiedliwości, organy administracyjne, organy samorządu terytorialnego).

• Trzy etapy stosowania prawa:
  a) ustalenie stanu faktycznego,
  b) wyszukanie (ustalenie) normy prawnej odnoszącej się do danego stanu,
  c) wnioskowanie i wydanie decyzji.

WYKŁADNIA (INTERPRETACJA) PRAWA - zespół czynności zmierzających do ustalenia właściwej treści norm prawnych, zawartych w przepisach.

Teoria wykładni statycznej - wraz z ustanowieniem przepisu ustawodawca nadaje mu określone znaczenie, które obowiązuje tak długo, jak długo obowiązuje formalnie przepis.

Teoria wykładni dynamicznej - wraz ze zmieniającymi się stosunkami politycznymi i ekonomicznymi, zmianami obyczajowymi oraz w sferze kultury prawnej starym przepisom należy nadawać nową treść dostosowaną do aktualnych potrzeb.

Teoria wykładni „aktualnego ustawodawcy” - interpretując prawo, należy się kierować preferencjami aksjologicznymi, wiedzą o rzeczywistości i celami politycznymi ustawodawcy czynnego w chwili dokonywania interpretacji.

1. Rodzaje wykładni ze względu na podmiot

• wykładnia autentyczna - wykładnia dokonywana przez organ, który wydał interpretowany przepis, ma charakter obowiązujący i nie można od niej odstąpić.

• wykładnia legalna - dokonywana jest przez organ państwowy, któremu to zadanie zostało specjalnie powierzone, z reguły w konstytucji, ma charakter obowiązujący, w Polsce nie ma obecnie organu dokonującego wykładni legalnej.

• wykładnia praktyczna - dokonywana przez organ państwowy w toku stosowania prawa, przy rozstrzyganiu konkretnych spraw, zajmują się nią organy wymiaru sprawiedliwości i organy administracji państwowej.

• wykładnia doktrynalna - zawarta jest w naukowej literaturze prawniczej: monografiach, artykułach, recenzjach itp., nie ma charakteru obowiązującego, szczególną rolę odgrywa w momencie zmian przepisów, przyczyniając się do ukształtowania nowego prawa w myśl swoich założeń.
  
  

2. Rodzaje wykładni ze względu na metodę
   

• wykładnia słowna - (inaczej gramatyczna, językowa, werbalna) polega na ustaleniu znaczenia norm prawnych poprzez analizę struktur językowych , znaczenia poszczególnych wyrazów i zwrotów, zastosowanej interpunkcji itd.

• wykładnia celowościowa - (inaczej: teleologiczna, funkcjonalna) polega na ustaleniu znaczenia norm prawnych poprzez określenie celu, dla którego normy te zostały wydane.

• wykładnia systematyczna - polega na ustaleniu znaczenia norm prawnych poprzez określenie miejsca, jakie dana norma zajmuje w ramach aktu normatywnego czy w ramach całego ustawodawstwa.

• wykładnia historyczna - polega na ustaleniu znaczenia norm prawnych za pomocą materiałów historycznych.

3. Rodzaje wykładni ze względu na wynik

• wykładnia rozszerzająca - nakazuje interpretowaną normę rozumieć i stosować szerzej niżby to wynikało z wykładni słownej.

• wykładnia ścieśniająca - nakazuje interpretowaną normę rozumieć węziej niż to wynika z wykładni słownej.

• wykładnia stwierdzająca - nakazuje normę rozumieć dokładnie tak samo, jak wykładnia słowna.
  

Reguły interpretacyjne językowej wykładni prawa.

• Nie należy interpretować tego, co jasne i oczywiste (clara non sunt interpretanda)

• Do tekstu przepisu nie wolno niczego dodawać ani od niego odejmować.

• Zwrotom języka prawnego nie należy bez powodu nadawać innego znaczenia, niż to, które posiadają one na gruncie języka naturalnego.

• Zwrotom jednobrzmiącym, użytym w tekście prawnym należy nadawać takie same znaczenie.

• Zwroty brzmiące odmiennie należy rozumieć odmiennie.

• Specyficzne zwroty języka prawnego należy rozumieć zgodnie ze znaczeniem nadanym im w tym języku.

• Wyjątków od reguł ogólnych nie należy interpretować rozszerzająco.

Reguły inferencyjne (pozwalające na wyprowadzenie „norm z norm”).

• Jeśli prawo przyznaje jakieś uprawnienia to dozwala na użycie środków prowadzących do ich wykorzystania o ile nie są wyraźnie zakazane.

• Wnioskowanie z silniejszego (argumentum a fortiori)

1. z większego na mniejsze (a maiori ad minus) - jeśli ktoś jest uprawniony do czynienia czegoś więcej, uprawniony też jest do czynienia czegoś mniej

2. z mniejszego na większe( a minori ad maius) - jeśli komuś zakazane jest czynić czegoś mniej, tym bardziej zakazane jest mu czynić czegoś więcej

• Wnioskowanie z przeciwieństwa (argumentum a contrario) - jeśli kogoś i w pewnych warunkach dotyczy jakiś sposób zachowania, to kogoś innego lub w innych warunkach zachowanie to nie obowiązuje.

• Wnioskowanie z podobieństwa (argumentum a simili) - do nieuregulowanych prawnie stosunków społecznych (luka w prawie) należy przyjąć rozwiązania, które ustawodawca zastosował regulując stosunki o podobnym charakterze.

ŹRÓDŁA PRAWA
Źródłem prawa jest sformalizowany akt władzy państwowej zawierający przepisy prawne.

Źródłami prawa polskiego są:

1. Konstytucja

2. Ustawy

3. Ratyfikowane umowy międzynarodowe

4. Rozporządzenia

5. Akty prawa miejscowego

Źródła prawa tworzą hierarchicznie zbudowany system.

Źródło prawa niższego szczebla nie może zawierać przepisów sprzecznych z przepisami wyższej_rangi.

Materia ustawowa - przedmiot regulacji, dla którego wymagana jest forma ustawy (przepisy karne, ustanawianie nowych podatków, przepisy dotyczące granic wolności obywateli, najważniejsze zagadnienia organizacyjno-ustrojowe państwa, sprawy, które poprzednio były regulowane w drodze ustawowej).

Precedensowe orzecznictwo sądowe (judge-made-law) zwane prawem precedensowym - orzecznictwo organów państwa, przede wszystkim sądów, w sprawach indywidualnych, które tworzą (w konkretnym, nowym przypadku, nie mając innych bezpośrednich podstaw) odpowiednią regułę decyzji, jeśli jest dostatecznie przekonywająca (racjonalna, słuszna, sprawiedliwa) i jeśli pochodzi od szanowanego autorytetu prawniczego.
Prawo precedensowe jest rozpowszechnione zwłaszcza w Anglii, Kanadzie, Australii, USA .

AKT PRAWNY - ujęty w odpowiedniej formie wyraz woli państwa - zarówno o charakterze ogólnym (np. ustawa), jak i dotyczący indywidualnej sprawy (np. decyzja podatkowa).

Akty prawne dzielą się na dwie grupy:

1. akt normatywny - każdy akt państwa zawierający normy prawne, akty normatywne pochodzą od organów państwa spełniających funkcję ustawodawczą.

2. akt nienormatywny - dotyczy konkretnej sprawy i ją rozstrzyga - decyzja organu państwowego w konkretnej sprawie, dotycząca określonych osób lub instytucji.

Budowa formalna aktu normatywnego

Elementy w budowie aktu normatywnego:

1. nazwa rodzajowa aktu normatywnego (ustawa, rozporządzenie lub itp,);
   data uchwalenia aktu;

2. zakres przedmiotowy;

3. preambuła, w której ustawodawca przedstawia motywy wydania aktu normatywnego, zamierzone cele, podstawowe wartości;

4. część ogólna — obejmująca przepisy, które zawierają elementy wspólne dla norm zawartych w przepisach szczegółowych;

5. część szczególna — zawierają zasadniczą materię aktu normatywnego, przy czym przepisy te mogą służyć konstruowaniu zarówno norm typu lex generalis, jak i lex specialis;

6. przepisy końcowe (przejściowe, derogacyjne, określające termin wejścia aktu w życie;
   podpis wydającego akt zgodnie z wymaganą procedurą (np.prezydent).
   

PUBLIKOWANIE AKTÓW NORMATYWNYCH

• Ogłoszenie aktu prawnego, zawierającego przepisy powszechnie obowiązujące, stanowi warunek jego wejścia w życie (art. 88 konstytucji).

• Organy promulgacyjne - organy prasowe takie jak Dziennik Ustaw i Monitor Polski

• Akty normatywne zawierające prawo powszechnie obowiązujące ogłaszane są w Dzienniku Ustaw.

• Akty wewnętrzne administracji - uchwały i zarządzenia ogłaszane są w Monitorze Polskim

KODEKS I KODYFIKACJA

Kodeks - obszerny akt normatywny, oparty na jednolitych zasadach, zazwyczaj w formie ustawy, regulujący w sposób kompleksowy pewną dziedzinę stosunków.

Trzy formy doskonalenia prawa:

1. unifikacja prawa - ujednolicenie prawa na terenie państwa, niezbędne w

państwach, w których przyczyny historyczne spowodowały powstanie więcej niż jednego systemu prawa.

2. inkorporacja prawa - zebranie rozproszonych przepisów w jeden zbiór, w ramach którego zostają one uszeregowane według określonych zasad, mechaniczne scalanie i systematyzowanie obowiązującego prawa, bez korygowania przepisów, harmonizowania i usuwania sprzeczności.

3. kodyfikacja prawa - zebranie poszczególnych przepisów w jeden nowy akt prawny - kodeks, obejmuje eliminowanie kolizji między normami, ujednolicenie nomenklatury, wprowadzenie nowych uregulowań dyktowanych potrzebami, w rezultacie powstaje nowy, jednolity akt prawny, a dotychczasowe przepisy zostają uchylone.

LUKA W PRAWIE - brak norm dla takiego stosunku społecznego, który - biorąc pod uwagę całokształt obowiązującego ustawodawstwa- powinien być uregulowany.

Sposoby doraźnego wypełniania luk w prawie:

1. analogia ustawy (analogia legis) - występuje wtedy, gdy do jakiegoś stanu faktycznego stosowane są normy prawne odnoszące się do innego, podobnego stanu. Podstawą stosowania analogii ustawy jest przekonanie, że skoro pewien stosunek społeczny został już uregulowany przez ustawodawcę, a stosunek będący przedmiotem oceny jest do niego zbliżony, to można przyjąć, iż ta sama racja, która przyświecała ustawodawcy przy unormowaniu prawnym danego stosunku prawdopodobnie skłoniłaby go do analogicznego potraktowania stosunku podobnego.

2. analogia prawa (analogia iuris)- rozstrzygnięcie sprawy opiera się na normie, wyprowadzonej z ogólnych zasad ustawodawstwa, zasad określonej gałęzi prawa lub nawet tylko podstawowych ocen uznawanych w obowiązującym prawie. Stworzona norma nic ma charakteru trwałego i jest przeznaczona wyłącznie do rozstrzygnięcia danej sprawy.

KOLIZJA PRZEPISÓW PRAWNYCH - stosunek prawny uregulowany jest więcej niż jednym przepisem (zespołem przepisów), które wzajemnie się wykluczają.

1. Kolizja przepisów prawnych w czasie - sprawa (stosunek prawny) uregulowana jest

odmiennie przez dwa lub więcej przepisów wydanych w różnym czasie.

• Do rozstrzygania kolizji w czasie służą przede wszystkim przepisy przejściowe lub wprowadzające.

• Przepisy przejściowe (zamieszczane z reguły na końcu aktu normatywnego) ustalają, jak należy rozstrzygać kolizje powstające wskutek wejścia w życie danego aktu. Polega to najczęściej na wskazaniu przez przepisy przejściowe tych aktów normatywnych i pojedynczych przepisów, które w chwili wejścia w życie nowego aktu tracą moc.

• W braku przepisów przejściowych kolizja między starymi i nowymi przepisami rozstrzygana jest w oparciu o zasadę: lex posterior derogat priori (ustawa późniejsza uchyla wcześniejszą).

• Gdy ustawa późniejsza ma charakter ogólny, a wcześniejsza miała charakter specjalny, ustawa późniejsza nie uchyla wcześniejszej.

• Rozstrzyganie kolizji w czasie opiera się też na zasadzie: lex retro non agit (ustawa nie działa wstecz) oznacza to, że akt normatywny odnosi się jedynie do tych stosunków, które powstały już po jego wejściu w życie, czyli pod rządami danego aktu normatywnego.

2. Kolizja przepisów prawnych w przestrzeni - dochodzi do niej między przepisami

obowiązującymi w różnych miejscach.

Do kolizji w przestrzeni dochodzi:

1. między przepisami obowiązującymi w różnych dzielnicach kraju, gdy bądź całe

prawo, bądź poszczególne jego dziedziny nie są w państwie zunifikowane i każda dzielnica ma własne prawodawstwo.

2. między przepisami różnych państw - są zjawiskiem naturalnym i nie da się ich

uniknąć.

• Każde państwo ustanawia własne przepisy kolizyjne. Wskazują one, czy do danego stosunku prawnego stosować prawo rodzime czy obce (i jakie).

• Dla kilku dziedzin prawa (prawa cywilnego, rodzinnego) tworzą one tzw. prawo międzynarodowe prywatne.

• W stosunkach międzynarodowych istnieją wspólne zasady, respektowane przy tworzeniu przepisów kolizyjnych:

1. w zakresie prawa osobowego (ocena zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych) stosowane są przepisy tego państwa, którego obywatelem jest dana osoba (lex patriae);

2. w zakresie prawa rzeczowego (sprawy związane z własnością rzeczy, posiadaniem, użytkowaniem, hipoteką, zastawem itp.) stosuje się przepisy państwa, na terenie którego rzecz się znajduje (lex rei sitae);

3. w zakresie oceny umów i innych aktów prawnych oraz oceny ich formy prawnej właściwe są przepisy tego państwa, na terytorium którego miało miejsce zawarcie umowy (locus regit actum).

SYSTEMATYKA PRAWA

System prawa - całokształt obowiązujących w państwie przepisów z uwzględnieniem ich podziału na gałęzie oraz zespół zasadniczych idei przewodnich, na których opiera się ustrój państwa a także podstawowe idee prawne.
Prawo dzieli się na działy zwane gałęziami, które mają swoją własną systematykę.

Kryteria podziału prawa na gałęzie

• charakter stosunków społecznych - przedmiot regulacji (np. prawo konstytucyjne, cywilne, rodzinne, karne).

• podmiot regulacji — tj. ten, kogo prawo dotyczy (n,p. część wojskowa kodeksu karnego);

• zakres terytorialny - prawo o zasięgu ogólnopaństwowym i prawo miejscowe;

• metoda regulacji - prawnocywilna, prawnoadministracyjna, prawnokarna

• prawo wewnętrzne i międzynarodowe publiczne (prawo narodów) - wyróżnia się tym, że:

1. powstaje jako produkt stosunków między suwerennymi państwami i innymi podmiotami obrotu międzynarodowego (organizacje między- i ponadnarodowe)

2. nie posługuje się sankcjami w znaczeniu prawa wewnętrznego;

3. skutkuje w stosunkach wewnętrznych państw, które to prawo uznają (w formie ratyfikacji umów).
   

Gałęzie prawa polskiego :

1. prawo konstytucyjne - zespół norm regulujących podstawowe urządzenia ustroju państwa;

2. prawo administracyjne - zespół norm regulujących strukturę organów administracyjnych oraz stosunki prawne powstające w toku władczej działalności tych organów;

3. prawo finansowe - zespół norm regulujących gromadzenie środków pieniężnych przez państwo, ich rozdział i wydatkowanie a także strukturę oraz tryb działania organów i instytucji finansowych;

4. prawo cywilne - zespół norm regulujących stosunki majątkowe niektóre stosunki osobiste pomiędzy równorzędnymi podmiotami prawa;

5. prawo rodzinne - zespól norm regulujących osobiste i majątkowe stosunki między małżonkami, krewnymi oraz stosunki wynikające z przysposobienia opieki i kurateli;

6. prawo pracy - zespół norm regulujących stosunki między pracodawcą i pracownikiem na tle świadczonej pracy;

7. prawo karne - zespół norm mówiących jakie czyny są przestępstwami,
   określających kary za te przestępstwa oraz określających ogólne zasady odpowiedzialności karnej
   

ODPOWIEDZIALNOŚĆ PRAWNA - obowiązek ponoszenia przewidzianych przez normę prawną negatywnych skutków zachowań sprzecznych z dyspozycją normy. Odpowiedzialność ponosić można za własne zachowania, a także za zachowania cudze (innych podmiotów prawa).

Rodzaje odpowiedzialności prawnej

1. odpowiedzialność karna - dotyczy jedynie osób fizycznych.

2. odpowiedzialność cywilna - dotyczy osób fizycznych i prawnych

3. odpowiedzialność służbowa - ponoszona przez pracowników,

funkcjonariuszy

4. odpowiedzialność parlamentarna (polityczna) ponoszona przez rząd

lub jego członków wobec Sejmu

5. odpowiedzialność konstytucyjna najwyższych funkcjonariuszy państwa

(np. prezydenta, ministrów) za czyny niezgodne z konstytucją lub

ustawami.

FIKCJA POWSZECHNEJ ZNAJOMOŚCI PRAWA - „należycie ogłoszone akty normatywne są powszechnie znane” -nieznajomość prawa nie uchyla odpowiedzialności prawnej.

Zasadę tę wyrażają paremie:

1. ignorantia iuris nocet — nieznajomość prawa szkodzi,

2. ignorantia iuris non exculpat — nieznajomość prawa nie usprawiedliwia.

---