Najważniejsze realizacje sztuki doby Ottonów.
SZTUKA OTTOŃSKA
( LUDOLFINGOWIE: dynastia saska )
Umowna nazwa, jaką określa się działalność artystyczną na obszarze Świętego Cesarstwa Rzymskiego w latach ok. 950-1050. Sztuka ottońska włączana jest do okresu przedromańskiego i uważana za jeden z przejawów tzw. renesansu ottońskiego. Główne aspekty polityki i ideologii ważące na sztuce: tendencja do wzmocnienia władzy centralnej, uzależnienie papiestwa od cesarstwa (walka o inwestyturę), odbudowa Imperium Romanum (odbudowa w innym duchu niż z czasów karolińskich ). Cesarstwo Karola Wielkiego zaczęło rozpadać się po jego śmierci. Proces ten przypieczętowany został przez traktat z Verdun z 843 roku, który doprowadził do podziału na Franków wschodnich i zachodnich. Sytuacja na tych terenach stała się niestabilna ze względu na wewnętrzne walki o władzę i najazdy zewnętrzne Normanów, Saracenów i Węgrów, co wpłynęło także na sztukę i budownictwo, które przez niemal sto lat przeżywały upadek. Druga połowa X wieku przyniosła jednak pozytywne zmiany - po okresie kryzysu po rozpadzie Cesarstwa Karolingów następowało stopniowe polepszanie się warunków życia i odnowienie zorganizowanego życia politycznego i społecznego. Otton I Wielki został koronowany w 962 roku w Rzymie na cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego. Jego cesarstwo obejmowało jednak tylko wschodnią część dawnego państwa Karolingów, a zachodnią dzisiejszych Niemiec. Władzę po Ottonie I objęli kolejni przedstawiciele dynastii Ludolfingów: Otton II, Otton III i Henryk II Święty. Od imion pierwszych trzech władców pochodzi określenie ottońska. Ożywienie gospodarcze, wzrost demograficzny, a przede wszystkim wysiłki cesarzy, zmierzające ku ożywieniu tradycji Akwizgranu i Rzymu doprowadziły do rozkwitu sztuki. Działalność artystyczna skupiała się głównie na architekturze, malarstwie (w szczególności książkowym), złotnictwie i rzeźbie. Sztuka ottońska była ściśle związana z dworem. Nie wykroczyła poza granice niemieckie, a jej głównymi ośrodkami stały się Hildesheim i Magdeburg. Inspiracje czerpała z jednej strony ze sztuki karolińskiej, z drugiej z antyku oraz Bizancjum, którego wpływy były wówczas silniejsze niż wcześniej. Związane to było z małżeństwem Ottona II z bizantyńską księżniczką Teofano. • Główne cechy: - normatywna (podporządkowana zasadom, tak jak doktryna polityczna) - statyczna, powolna w rozwoju - struktura pionowa (zhierarchizowana) - dworska, arystokratyczna - państwowa (społeczeństwo scentralizowane) - jednolity, rozpoznawalny styl - mniej dynamiczna niż karolińska - oparta na programie - silnie związana z mecenatem cesarskim i biskupim - sięgnięcie do wzorców karolińskich - wpływy bizantyjskie (o wiele mniejsze niż antyku) - zapożyczenie ikonografii chrześcijańskiej - bizantyjskiej - styl ottoński stworzył podwaliny sztuki średniowiecznej
ARCHITEKTURA
Wśród stosowanych wówczas typów kościołów znajdowały się budowle centralne oraz budowle na planie podłużnym, niemal wyłącznie bazyliki, na ogół bez sklepienia, z transeptem, prostokątnym prezbiterium (chórem), czasem emporami nad nawami bocznymi. W okresie ottońskim ustalił się zwyczaj wydzielania kwadratu, tworzącego się na skrzyżowaniu naw z transeptem (najstarszy przykład - kościół św. Michała w Hildesheim), który stał się modułem, na którym opierano rzut poziomy budowli. Sklepienia nadal były stosowane tylko w kryptach, nawach bocznych lub budowlach centralnych. Nawa główna miała strop lub otwartą więźbę dachową; problem przesklepienia nawy głównej został rozwiązany dopiero w okresie romańskim. Stosowana była przemienność podpór międzynawowych, filarów i kolumn: tzw. nadreńska (A-B-A) i saska (A-B-B-A). • Główne cechy: - nieskrępowane, ogromne rozmiary - monumentalizm bryły zew. i wnętrza - nie posiada zew. i wew. rozczłonkowania bryły - gładkie połacie stropu - monotonia - alternacja podpór - westbau (część zachodnia pozostaje dominująca)- następuje redukcja westwerku do westbau - krypty
* Gernrode, kościół św. Cyriaka Fund. 959, margrabia Gereon, krótka, trzynawowa bazylika z transeptem, transept z apsydami, kryta stropem na module czworoboku, dostawione prezbiterium zamknięte apsydami, trzy kondygnacje korpusu: strefa arkad, empor i strefa okienna, westbau z dobudowaną w 1 poł. XII wieku apsydą.
* Paderborn, kaplica św. Bartłomieja Fund. 1017, najstarszy kościół halowy w Niemczech, warsztat z Grecji, wpływy wschodnie: bizantyjskie kapitele, krótki korpus-duża apsyda, surowość, lekko ociosane kamienie.
* Kolonia, kościół benedyktynów, p.w. św. Pantaleona
984-1000, prywatna fundacja cesarzowej Teofanu- znajduje się tu jej sarkofag, założenie monumentalne, w większości odbudowane, pierwotnie był to kościół salowy z pseudotranseptem, od zachodu uproszczony westwerku, pokryta stropem, wnętrze ascetyczne, elewacja członowana fryzem arkadowym, dwie zaokrąglone wieże przy wejściu.
* Reichenau, Oberzell, kościół klasztorny św. Jerzego
896-913, bazylika kolumnowa, stropowa, założenie dwuchórowe, pseudotransept z wydzieloną przysadzistą wieżą na skrzyżowaniu, podwyższony chór wschodni na skutek krypty, kielichowe głowice kolumn.
* Hildesheim, kościół benedyktynów p.w. św. Michała
Pocz. bud. 1010, I kons. 1022, II kons. 1033, fund. Biskupa Bernwarda, apogeum architektury ottońskiej, pochowany jest tu bp. Bernward, bazylika trójnawowa, dwuchórowa z kryptą, założona na module kwadratowym jako symbol krzyża, bryła zdecydowanie geometryczna, addycyjna, saska alternacja podpór, malowany strop, kapitele Bernwarda: kostkowe, za ołtarzem mieściła się kolumna Bernwarda, galerie zw. emporami anielskimi (wsparte na 9 kolumnach mających symbolizować 9 chórów anielskich).
MINIATORSTWO
- duża produkcja miniatorska
- skryptoria klasztorne (już nie pałacowe)
- stylistyka: dążenie do syntetycznego wyrazu, płaskie i neutralne tło, mocny kontur sylwetek, koncepcja gestów: sztywne pozy, odchodzą od historycznego przekazu, wizjonerstwo, głowy, dłonie i oczy nieproporcjonalnie duże w stosunku do reszty ciała (wpływy Bizancjum), oszczędna narracja.
- najw. skryptoria w Reichenau, Trewirze, Echternach i Kolonii.
• Skryptorium w TREWIRZE
* Registrum Gregorii
983-985, zbiór listów papieża Grzegorza Wielkiego, maksymalne uproszczenie, wyrazistość, neutralne tło, mocne kontury, sztywne i hieratyczne pozy, duch syntetycznego wizjonerstwa.
Świetność Trewiru związana jest z biskupem Egbertem.
Miniatury: Hołd czterech prowincji.
• Skryptorium w REICHENAU
* Kodeks biskupa Egberta
980-990, mnisi Karal i Heribert, wizerunki Ewangelistów, miniatury o tematyce Chrystologicznej, kompozycje strefowe, pastelowe tło.
Miniatury: Nawiedzenie św. Elżbiety, Zwiastowanie pasterzom i Boże Narodzenie.
Tzw. GRUPA LIUTHARDA: brak realizmu, silny wpływ Bizancjum.
* Ewangeliarz Liuthara
990, wizerunek koronacyjny Ottona III: propaganda cesarza jako obcującego z Bogiem, cesarz na
usługach Boga, dwie postaci symbolizujące stan duchowny i dwie stan rycerski.
* Ewangeliarz Ottona III
Kon. X w., nowa surowa ikonografia w przedstawieniach ewangelicznych, obramienie
architektoniczne, rytm pionów, izokefalizm, amor vacui, przedstawienia ewangelistów jako
wizjonerów w mandorli.
Miniatury: Zwiastowanie, Pokłon Trzech Króli, Uzdrowienie niewidomego, Ewangeliści.
Oprawa złotnicza: bogata, ale też surowa, geometryczna z plakietą bizantyńską ze sceną koimesis:
Zaśnięcie Marii.
* Apokalipsa bamberska
1000-1020, 50 miniatur całostronicowych, wizjonerstwo, konwencja a nie realizm, sceny odrealnione,
stylistyka tradycji lokalnej połączonej z tradycją bizantyńską, bardzo kolorowe i przedstawieniowe.
Miniatury: Niewiasta i Smok, Wielka Nierządnica, Sąd Ostateczny.
* Perykopy Henryka II
Ok. 1010, arcydzieło malarstwa ottońskiego, styl oszczędny i powściągliwy, 28 całostronicowych
miniatur, układy pasowe lub na całą stronę, sylwetka konturowa, geometryczne opracowanie fałd.
Miniatury: scena dedykacyjna: koronowanie przez Chrystusa z Hołdem prowincji, Ukrzyżowanie,
Pokłon Trzech Króli.
Oprawa złotnicza: inkrustowana klejnotami i 12 emaliowanymi wizerunkami Apostołów z plakietą
karolińską z przedstawieniem Ukrzyżowania z kości słoniowej.
• Skryptorium w ECHTERNACH
* Codex Aureus Eptenracensis
Ok. 1030, 60 stron malarskich, kosztowny: purpura i złoto, jaskrawa kolorystyka, pasowy układ czytany od góry, oprawa złotnicza - warsztat złotniczy Egberta.
RZEŹBA I ZŁOTNICTWO
• Trewir: warsztat złotniczy EGBERTA
* oprawa Codex Aureus z Echternach
983-991, najwspanialsza oprawa ottońska, kaboszony i filigran, podział krzyżowy z centralną plakietą z kości słoniowej, emaliowane plakietki, trybowane wyobrażenia figuralne, przedstawienie Ottona III i Teofanu.
Tzw. relikwiarze mówiące
* Relikwiarz św. Andrzeja (relikwiarz Egberta)
Przed. 993, w kształcie stopy, relikwiarz sandału albo stopy św. Andrzeja, ołtarz przenośny i
relikwiarz, znajdował się w nim również włos z brody i łańcuch św. Piotra, technika emalii i filigranu.
* Relikwiarz gwoździa
Przed. 988, zawiera główkę gwoździa z krzyża Pańskiego.
* Relikwiarz laski św. Piotra
ok. 988, cząstka pastorału bogato zdobiona emalią, filigranem i kaboszonami, zawiera 10
trybowanych popiersi papieży i arcybiskupów Trewiru.
• Fulda
* Antependium Bazylejskie
1019, fund. Cesarza Henryka i Kunegundy za uzdrowienie przez św. Benedykta, przedstawienie dedykacyjne: para cesarska u stóp Chrystusa, brak przestrzenności, wydłużone figury.
* Pala d' Oro,
1 ćw. XI w., w chórze kaplicy pałacowej w Akwizgranie, pierwowzory karolińskie: kwatery związane z medalionami.
• Essen - fundacje opatki Matyldy
* Krzyż procesyjny zw. Pierwszym Krzyżem Matyldy lub Krzyżem Ottona i Matyldy,
974-1011.
* Krzyż procesyjny zw. Drugim Krzyżem Matyldy, 974-1011.
* świeczniki opatki Matyldy.
* Złota Madonna z Essen
Kolonia 973-982, figura kultowa, Maria jako Królowa nie Nowa Ewa.
• Hildesheim - fundacje biskupa Bernwarda
* Kolumna Bernwarda z cyklem Chrystologicznym, ok. 1030.
* Świeczniki Bernwarda, ok. 1000.
* tzw. Kosztowny Ewangeliarz Bernwarda, ok. 1015.
* Drzwi z brązu Bernwarda
1015, pierwsze brązowe drzwi ze scenami figuralnymi i rzeźbiarskimi, skrzydło lewe: historia upadku ludzkości, prawe: sceny Zbawienia i łaski, forma impresjonistyczna, różna głębokość reliefu, horror vacui.
* Pióro pastorału Bernwarda, pocz. XI w.
• Insygnia ottońskie: Korona Ottona III (kon. X w.), Reichskreuz: Krzyż Konrada II (1024), Krzyż Lotara ( 1000).
• Krucyfiks arcybiskupa Gerona w Katedrze w Kolonii
975, najstarszy monumentalny krucyfiks, umieszczono w nim hostię i relikwie Krzyża św., przebity czterema gwoździami, wzdęty brzuch.
SZTUKA PÓŹNOOTTOŃSKA
(dynastia salicka(frankońska))
Okres ten to czas sporu o inwestyturę. Apogeum tych wydarzeń stanowi ukorzenie się cesarza przed papieżem Grzegorzem. Centrum artystyczne przesuwa się z Saksonii do Nadrenii. Powstaje też kolejne centrum artystyczne - Kolonia, które nieprzerwanie rozwija się. Spór o inwestyturę ujawnia się w realizacjach artystycznych. Wielkie katedry miały manifestować stałość i wielkość władzy cesarskiej. Manifestowały też tradycję tej władzy - architektura bazuje, bowiem na wzorcach ottońskich.
Główne cechy:
- nieskrępowane, olbrzymie rozmiary
- monumentalność, rytmizacja, monotonia oddziaływania wnętrza: rytmizacja
- przesklepianie, które nada nowego ducha wnętrzu
-akcentowanie części zachodniej: westbau
-elewacja zewnętrzna działa optycznie jednolitymi masami, płaszczyznami, przeszywana jest jednak motywami o genezie włoskiej (z Lombardii) takimi jak fryz arkadkowy i galeria karłowata (dwupoziomowa ściana)
- krypty - nadal mają istotne znaczenie
* SPIRA, Katedra NMP i św. Szczepana
Największa, pomnik cesarstwa, manifestacja władzy, rozpoczęta przez Konrada II jako miejsce pochówku dynastii salickiej, afirmacja kościoła jako instytucji państwowej, przebudowana za czasów cesarza Henryka.
SPIRA I: pierwsza katedra w Spirze, 1030-1061, trzynawowa, kryta stropem, pułapowa, masywny
westbau, od wschodu narteks i transept, 3nawowa krypta sklepiona krzyżowo, spionizowana
konstrukcja wnętrza, kapitele kostkowe.
SPIRA II: druga katedra w Spirze, 1080-1106, przesklepienie nawy gł. i naw bocznych, sklepienie
krzyżowe w systemie wiązanym, wprowadzenie nowych miejsc liturgicznych, kapitele roślinne, 2
kondygnacyjna ściana, część wschodnia: galeria karłowata i fryz arkaturowy, wieża- manifestacja
potęgi, fryzy ornamentalne wokół okien. Przebudowa za czasów Henryka IV.
* Trewir, Katedra św. Piotra
1028-1074, założenie dwuchórowe, część wschodnia flankowana 2 wieżami, katedra monumentalna, manifestacyjna, zdobiona lizenami i fryzami arkaturowymi.
* Kolonia, kościół NMP na Kapitolu
1030-1065, szkoła nadreńska, 3 nawowa bazylika, chór na planie trikonchosu (nowatorstwo), ramiona transeptu zakończone tak jak apsyda, wczesny przykład obejścia- przechodzi płynnie w nawy boczne, kopuła na skrzyżowaniu naw, szerokie interkolumnia i lekkie kolumny z kapitelami kostkowymi, krypta halowa z krzyżowym sklepieniem- najw. krypta dynastii salickiej.
Drewniane drzwi, 1050-1060, drewno orzechowe na podkładzie dębowym, 485 cm wys., łączą antyk
z wczesnym średniowieczem, kasetonowa dekoracja z reliefem figuralnym, płyciny są osobno
rzeźbione i nabijane, cykl Chrystologiczny, lewe skrzydło: dzieciństwo Ch., prawe: dorosłość i Pasja
relief plastyczny i płaski, bordiury i guzy bardzo ozdobne, komp. Nawiązuje do miniatorstwa.
* Krucyfiks z kościoła św. Jerzego w Kolonii
1060, tył wydrążony do przechowywania relikwii, pierwotnie polichromowany, wytłumiona ekspresja, bez ukazania anatomii, nie zachowały się ręce i nogi.
* Krucyfiks z Werden
Ok. 1060, odlew z brązu, 109 cm, zminimalizowane opracowanie, frontalny, osiowy, stylizowany w stronę ornamentacji, typizacja twarzy, dzieło najwyższej klasy.