Raport Delorsa i Traktat z Maastricht
W czerwcu 1988 roku szczyt WE w Hanowerze zapoczątkował prace komitetu pod przewodnictwem późniejszego Przewodniczącego Komisji Europejskiej Jacques'a Delorsa. Zadaniem komitetu było zaproponowanie wprowadzenia ścisłej unii gospodarczo-walutowej.
Raport Delorsa przewidywał wprowadzenie unii w trzech etapach. Na jego podstawie Szczyt Unijny w Madrycie zdecydował 1 czerwca 1989 o rozpoczęciu pierwszego etapu unii gospodarczo-walutowej 1 lipca 1990 roku.
I pierwszy etap 1 lipca 1990 roku. Zniesiono wszelką kontrolę wymiany walut i tym samym wprowadzono pełną swobodę przepływu kapitału. Wzmocniono kooperację pomiędzy bankami centralnymi dotyczącą unii monetarnej, jak również wprowadzono zakaz uprzywilejowanego dostępu instytucji publicznych do wsparcia finansowego banku.
II Drugi etap 1 stycznia 1994 roku - 1998. Powstał Europejski Instytut Walutowy (EMI - European Monetary Institute), odpowiedzialny za pogłębienie współpracy pomiędzy niezależnymi bankami centralnymi krajów członkowskich. 16 grudnia 1995 roku ustalono nazwę nowej waluty Euro. W czerwcu 1997 roku Rada Europejska uzgodniła Pakt Stabilności i Wzrostu oraz nowy mechanizm wymiany walut (ERM II). Ustanowiono też system TARGET - system automatycznych przeliczeń walut narodowych na euro. 3 maja 1998 roku postanowiono o 11 krajach, które oficjalnie utworzą unię gospodarczo-walutową 1 stycznia 1999 roku. W czerwcu roku 1998 powstał Europejski Bank Centralny.
III Etap trzeci 1 stycznia 1999 roku rozpoczął się od zamrożenia narodowych kursów wymiany wobec euro. Powołano do życia Europejski System Banków Centralnych (ESCB - the European System of Central Banks), który przejął obowiązki Europejskiego Instytutu Monetarnego i odpowiedzialność za politykę walutową Unii Europejskiej. 1 stycznia 2001 do unii gospodarczo-walutowej przyłączyła się Grecja (kraj nr 12). W styczniu 2002 do obiegu wprowadzono monety i banknoty euro.
Do unii walutowej nie przystąpiły Dania, Szwecja i Wielka Brytania.
ESBC
Europejski System Banków Centralnych (ESBC) rozpoczął swoją działalność wraz z początkiem trzeciego etapu tworzenia Unii Gospodarczej i Walutowej (UGW) i wprowadzeniem 1 styczna 1999 roku wspólnej waluty euro do bezgotówkowego obiegu.
ESBC składa się z 1) Europejskiego Banku Centralnego (EBC), będącego centralą, którego siedziba mieści się we Frankfurcie nad Menem, oraz 2) krajowych banków centralnych wszystkich państw członkowskich Unii Europejskiej. Początkowo do ESBC należały więc banki centralne 12 państw członkowskich UE, tj. Austrii, Belgii, Finlandii, Francji, Grecji, Hiszpanii, Holandii, Irlandii, Luksemburga, Niemiec, Portugalii i Włoch; od 1 maja 2004 r. przystąpiło kolejnych 10 banków centralnych nowych państw członkowskich, w tym Narodowy Bank Polski, a od 1 stycznia 2007 r. dołączyły banki centralne Bułgarii i Rumunii.
Przed rozpoczęciem działalności ESBC w państwach członkowskich trwał czteroletni okres dostosowawczy, tak ażeby poszczególne krajowe banki centralne państw Unii Europejskiej mogły funkcjonować we wspólnym Systemie. W tym celu musiały one przede wszystkim dostosować krajowe przepisy prawne do przepisów wspólnotowych, szczególnie swoje statuty. Najważniejszą kwestią było zagwarantowanie niezależności działania przy wykonywaniu zadań powierzonych ESBC przepisami Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejska. Traktat stanowi, że głównym celem ESBC jest utrzymywanie stabilności cen, a o ile nie będzie to naruszać celu podstawowego, ESBC może swoimi działaniami:
- wspierać ogólną politykę gospodarczą Wspólnoty, skierowana na wzrost gospodarczy,
- zwalczanie bezrobocia,
- ekspansję eksportową,
- restrukturyzację oraz unowocześnienie gospodarki,
- rozwój regionalny.
Dla realizacji podstawowego celu, o którym wyżej mowa, ESBC ma wyłączność w zakresie sprawowania polityki pieniężnej w krajach należących do strefy euro. Polega ona miedzy innymi na:
- ustalaniu podstawowych stóp procentowych,
- przeprowadzaniu operacji walutowych,
- określaniu wielkości emisji wspólnej waluty euro i
- rezerw dewizowych Systemu.
Jak już wyżej wspomniano, dla prawidłowego wykonania zadania powierzonego przepisami Traktatu, konieczne było zapewnienie ESBC szerokiego zakresu niezależności, której respektowanie zostało zagwarantowane przepisami wspólnotowymi i krajowymi. Niezależność EBC i poszczególnych krajowych banków centralnych państw UE przejawia się w czterech aspektach jako:
• niezależność instytucjonalna, która polega na zakazie przyjmowania wytycznych, instrukcji, czy też sugestii od osób trzecich przy wykonywaniu zadań nałożonych na banki przepisami prawa wspólnotowego;
• niezależność funkcjonalna, będąca uprawnieniem banków do samodzielnego podejmowania decyzji w wypełnianiu zadań statutowych, a szczególnie związanych z kształtowaniem polityki pieniężnej;
• niezależność finansowa, polegająca na zakazie wywierania nacisku w kwestiach związanych z finansami banków oraz trwałym określaniu zasad tworzenia i podziału funduszy banków;
• niezależność personalna, która sprowadza się do zapewnienia odpowiednio długiej kadencji członkom kierownictwa banku (kierownictwu EBC 8 lat, prezesom narodowych banków centralnych minimum 5 lat) i określenia trybu ich powoływania i odwoływania.
Tak prawnie zagwarantowana niezależność EBC i krajowych banków centralnych wzorowana była na rozwiązaniach przyjętych przez niemiecki bank centralny Deutsche Bundesbank. Stąd nie przez przypadek na siedzibę EBC wybrano Frankfurt nad Menem .
Chociaż Europejski System Banków Centralnych powstał z początkiem 1999 r., Europejski Bank Centralny rozpoczął swoją działalność na kilka miesięcy przed tą datą. 1 czerwca 1998 r. zastąpił on, działający od 1994 r., Europejski Instytut Walutowy (EIW), którego siedziba mieściła się we Frankfurcie nad Menem. Głównym celem działalności Instytutu było wzmocnienie współpracy między bankami centralnymi państw Unii Europejskiej oraz przygotowania ich do funkcjonowania w ramach wspólnego Systemu. Wszystkie kompetencje, przewidziane przepisami wspólnotowymi, EBC przyjął z początkiem działalności ESBC, tj. z dniem 1 stycznia 1999 r. Do najważniejszych należy sprawowanie polityki pieniężnej w państwach należących do strefy euro.
Podstawą prawną funkcjonowania ESBC jest wyżej wspomniany Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejska oraz Statut ESBC i EBC, będący załącznikiem do Traktatu. Europejski System Banków Centralnych nie posiada osobowości prawnej. W jego imieniu, również na forum międzynarodowym, działa Europejski Bank Centralny, który posiada najszerszy zakres zdolności prawnej dostępnej przez prawo wspólnotowe. Z tego względu, zadania przypisane ESBC wykonywane są w głównej mierze przez EBC. Jest on m.in. odpowiedzialny za:
- ustalanie polityki pieniężnej państw strefy euro,
- przeprowadzanie transakcji dewizowych,
- utrzymywanie rezerw dewizowych i zarządzanie nimi,
- wyłączne sprawowanie polityki emisyjnej w stosunku do waluty euro, np. poprzez wydawanie pozwoleń na emisje banknotów euro, czy też
- ustalanie wielkości emisji.
- działalności prawotwórczej (wydając decyzje, zalecenia, i wytyczne), opiniodawczej i doradczej w kwestiach należących do jego kompetencji.
Innym ważnym zadaniem jest uzyskiwanie i przetwarzanie danych statystycznych,
W celu zapewnienia Europejskiemu Bankowi Centralnemu odpowiedniej niezależności finansowej, dysponuje on odpowiednim kapitałem założycielskim, który obecnie wynosi 5,760 mld EUR. Pochodzi on z wpłat od narodowych banków centralnych ESBC. Udziały w części kapitału EBC poszczególnych państw zostały określone na podstawie tzw. klucza subskrypcji, w którym wzięto pod uwagę liczbę ludności danego państwa i jego PKB. Jednakże krajowe banki centralne, które nie należą do strefy euro, wpłacają tylko cześć (7%) kwoty przypadającej im do zapłaty, stanowiącą wkład w koszty operacyjne EBC. Pozostała cześć zostanie przekazana w momencie przystąpienia do strefy euro. Banki centralne spoza strefy euro nie są także zobowiązane do wpłacania kwoty w poczet rezerw walutowych EBC.
Nie jest to jedyne rozróżnienie istniejące miedzy bankami centralnymi państw należących do strefy euro i będącymi poza nią. Co prawda z formalnego punktu widzenia, państwa będące poza strefa euro są członkami Unii Gospodarczej i Walutowej, ale jako państwa, które nie przyjęły jeszcze wspólnej waluty. Z tego względu nie maja prawa do uczestnictwa kształtowaniu polityki pieniężnej krajów strefy euro.
Organy EBC:
Radza Prezesów EBC jest bezpośrednio odpowiedzialny za kształtowanie wspólnej polityki pieniężnej. Rada Prezesów skupia członków Zarządu EBC i prezesów narodowych banków centralnych państw strefy euro.
Rada Ogólna- Wszyscy prezesi krajowych banków centralnych są członkami innego organu decyzyjnego, jakim jest. Organ ten, mający zasadniczo charakter tymczasowy, zajmuje się głownie pełnieniem funkcji doradczych i administracyjnych.
Zarząd- Tworzą go Prezes, Wiceprezes oraz 4 członków. Kadencja każdego z nich trwa 8 lat i jest nieodnawialna. Do głównych zadań Zarządu należy realizacja polityki pieniężnej, zgodne z wytycznymi i postanowieniami Rady Prezesów, a także prowadzenie bieżących spraw EBC. Na czele Zarządu zasiada Prezes EBC, który przewodniczy Radzie Prezesów i Radzie Ogólnej, a także reprezentuje ESBC na zewnątrz. Pierwszym Prezesem EBC był holender Willem Duisenberg.
Pomimo zadań, jakie spoczywają na Europejskim Banku Centralnym, niebagatelną rolę w Systemie odgrywają również krajowe banki centralne. Te należące do strefy euro realizują przede wszystkim politykę pieniężną ustaloną przez organa decyzyjne EBC, tj. przez Radę Prezesów i Zarząd. Ten ostatni wydaje instrukcje kierowane do krajowych banków centralnych, które w celu realizacji polityki pieniężnej stosują konkretne instrumenty pozostające w ich gestii, jak rezerwę obowiązkową, operacje otwartego rynku, czy też kredyt i depozyt na koniec dnia. Banki centralne strefy euro zajmują się ponadto emisją banknotów, wykonywaną na zamówienie EBC.
Natomiast do zadań wszystkich krajowych banków centralnych ESBC należy zbieranie danych statystycznych dotyczących sytuacji makroekonomicznej w danym kraju i przekazanie ich do EBC. Są ona podstawą przy podejmowaniu decyzji dotyczących polityki pieniężnej oraz wykorzystywane są w działalności analityczno-badawczej, prowadzonej przez odpowiednie komórki EBC. Banki krajowe biorą także udział w opiniowaniu projektów aktów prawnych organów wspólnotowych, w tym projektów regulacji EBC oraz projektów regulacji krajowych, które dotyczą kompetencji ESBC.
Warunki uczestnictwa w strefie EURO
Stabilność cen (krajowa stopa inflacji nie może przekraczać o więcej niż 1,5 punktu procentowego stopy inflacji trzech najdoskonalszych pod tym względem państw UGW)
Konwergencja długoterminowych stóp procentowych (te stopy nie mogą przekraczać o więcej niż 2 punkty procentowe przeciętnej dla trzech państw najlepiej sobie radzących z inflacją)
Niski deficyt budżetowy (państwa UGW nie mogą przekroczyć 3% PKB długu rządowego)
Mały dług publiczny (dług państw członkowskich nie może przekroczyć 60% PKB)
Niezależność Banku Centralnego (nikt nie może wpływać na decyzje w EBC)