Renesans i manieryzm w Polsce, XVI w.
Konspekt:
1. Podstawy ideowe oraz założenia stylistyczne renesansu we Włoszech.
2. Pierwsze renesansowe realizacje z zakresu architektury i rzeźby na Wawelu.
3. Architekci włoscy w Polsce w XVI w.: Bartolommeo Berrecci, Jan Maria Padovano, Santi Gucci.
4. Kaplice kopułowe i mauzolea nagrobne w architekturze polskie XVI w.: Staszów, Bejsce, Pińczów.
5. Ratusze renesansowe w Polsce: Sandomierz, Tarnów, Poznań, Chełmno.
6. Zamki doby renesansu i manieryzmu w Polsce: Baranów Sandomierski, Niepołomice, Pieskowa Skała, Krasiczyn.
7. Dach pogrążony i attyka w polskiej architekturze mieszkaniowej XVI w.: Kazimierz Dolny, Jarosław, Lwów.
8. Renesansowe miasto idealne: Zamość, Brody.
9. Ekonomiczne przyczyny upadku miast w Polsce przełomu XVI i XVII w., 10.rozwój miast prywatnych.
11. Listwa lubelska w polskiej architekturze sakralnej XVI w.: Kazimierz Dolny, Pułtusk, Zamość, Lwów.
12. Niderlandyzm w manierystycznej architekturze Gdańska: Antoni van Obberghen, Abraham van den Blocke.
1. Podstawy ideowe oraz założenia stylistyczne renesansu we Włoszech.
Renesans w architekturze stanowił odzwierciedlenie poglądów filozoficznych odrodzenia, poszukujących wzorców w świecie antycznym. Renesans otworzył erę nowożytną w sztuce i trwał od schyłku średniowiecza do początków baroku. Określenie wywodzi się z fr. renaissance - odrodzenie - i nawiązuje do ponownego wprowadzenia elementów starożytnej sztuki budowlanej. . Za twórcę, który zapoczątkował architekturę renesansu uważa się Filippo Brunelleschiego, zaś za pierwsze dzieło nowej sztuki - kopułę (a właściwie sklepienie na planie ośmioboku) katedry we Florencji.
Renesansowa architektura nawiązywała do form antycznych nie tylko w zastosowaniu detalu i zdobień (porządek, belkowanie), przywoływała też starożytną teorię komponowania przestrzeni i trwała też w nieustannym poszukiwaniu nowych proporcji i środków wyrazu. Architekci dążyli do statycznego, tektonicznego i łatwo pojmowanego kształtowania konstrukcji i artykulacji. Ulubioną formą architektów tego okresu był kościół na planie centralnym
Renesans nie wprowadził nowych materiałów. Nadal używany jest kamień i cegła. Ściany murowane są okładane płytami kamiennymi albo tynkowane. Jako materiał konstrukcyjny przy budowie stropów stosowane są belki drewniane. Drewna i kamienia używa się przy konstrukcji loggii, balkonów i schodów. Nowością są sufity wyprawiane zazwyczaj zaprawą gipsową
Manieryzm - termin, jakim określa się zjawiska w sztuce europejskiej XVI wieku. Najogólniej poprzez pojęcie to rozumie się styl, występujący w od ok. 1520 do końca XVI wieku i charakteryzujący się dążeniem do doskonałości formalnej i technicznej, a także wysubtelnieniem, wyrafinowaniem, wykwintnością i swobodą form.
Nazwa manieryzm wywodzi się od włoskiego maniera, a to z kolei z łacińskiego manus (ręka) i pierwotnie oznaczała specyficzne cechy, styl twórczości jakiegoś artysty. Nazwa całego okresu pochodzi zatem od cechy (czyli maniery), którą wówczas uważano za pożądaną, a którą po upływie tego czasu uznano za najbardziej charakterystyczny przejaw minionej epoki. Pod tym pojęciem nasycenia manierą rozumiano zespół cech, takich jak brak brutalności i napięcia, obecność wysubtelnienia, wyrafinowania, pewnej "sztuczności", nienaturalnego piękna. Na wartość dzieła sztuki wpływały także, według ówczesnych koncepcji, komplikacje, jakie stawiał sobie artysta w celu ich przezwyciężenia.
2. Pierwsze renesansowe realizacje z zakresu architektury i rzeźby na Wawelu.
Rządy ostatnich Jagiellonów to czasy świetności Wawelu. W tym czasie (w latach 1507-1536) gruntownie przebudowano siedzibę królewską. Mecenat nad tym ogromnym przedsięwzięciem sprawował sam Zygmunt Stary. Prace prowadzono pod kierunkiem dwóch Włochów: Franciszka z Florencji i Bartłomieja Berecciegoa po ich śmierci Polaka - Benedykta z Sandomierza. Na szczególną uwagę zasługuje piękny dziedziniec pałacowy. Z lekkich, wspartych na smukłych kolumnach arkadowych krużganków wchodzi się do przestronnych i pełnych światła komnat. Wnętrza zamku, ze wspaniałą Salą Poselską i jej kasetonowym stropem, to świadectwo dużych umiejętności zarówno włoskich, jak i rodzimych rzemieślników różnych specjalności. Sale zamkowe zdobione były przez arrasy, których pokaźną kolekcję zgromadził Zygmunt August.
Na początku XVI wieku nagrobek Jana Olbrachta został umieszczony w rzeźbionej niszy autorstwa Franciszka z Florencji. Jest to pierwsze w pełni renesansowe dzieło na ziemiach polskich. W 1517r rozpoczęto budowę ukończonej 16 lat później kaplicy Zygmuntowskiej, grobowca-mauzoleum ostatnich Jagiellonów. W 1520 roku odlano dzwon Zygmunta.
W katedrze znajdują się także dzieła manierystyczne: nagrobek Stefana Batorego i biskupa Filipa Padniewskiego - oba autorstwa Santi Gucciego oraz nagrobek biskupa Andrzeja Zebrzydowskiego dłuta Jana Michałowicza z Urzędowa.
3. Architekci włoscy w Polsce w XVI w.: Bartolommeo Berrecci, Jan Maria Padovano, Santi Gucci.
Kaplica Zygmuntowska (1519-1533) (SLAJD 2 i 3)
Do realizacji zamierzeń króla sprowadzono florenckiego artystę Bartolommeo Berrecciego, który w 1517 r. zaprezentował pierwsze plany kaplicy. Fundamenty założono w 1519 r. po zburzeniu XIV-wiecznej kaplicy Kazimierza Wielkiego. Właściwą budowę przeprowadzono w latach 1524 (kiedy powstały mury) do 1531r.
Dolna część zbudowana jest na planie kwadratu. Na nim spoczywa ośmioboczny bęben, wspierający eliptyczną kopułę zwieńczoną latarnią. Dach kopuły pokrywają złocone płytki z miedzi, w kształcie łuski ryby. Podziały architektoniczne są zaznaczone
cdn
5. Ratusze renesansowe w Polsce: Sandomierz, Tarnów, Poznań, Chełmno.
Poznań (Slajd 11)
Był to jednopiętrowy gotycki budynek wzniesiony na planie kwadratu. Z tego okresu zachowały się piwnice. Rozbudowano go w XV wieku. W
Ratusz w Tarnowie (Slajd 11)
Ratusz wybudowany został pod koniec XIV w. w stylu gotyckim. Służył on jako siedziba władz miasta. Był to parterowy budynek składający się z dwóch izb, sklepionych i podzielonych sienią oraz z podstawy dzisiejszej wieży z charakterystycznymi okienkami. W ratuszu odbywały się zebrania rady miejskiej oraz sądu wójtowsko - ławniczego. Tutaj znajdowała się również witnica oraz miejska waga. W I połowienXVI w. ratusz przebudowano w stylu renesansowym. Poszerzono jego południowo - wschodnią część dobudowując ryzalit ze schodami prowadzącymi na wzniesione piętro. Dach, kryty miedzianą blachą, został zasłonięty attyką zdobioną sterczynami, wolutami i maszkaronami. Równocześnie dobudowano górną, okrągłą część wieży. Na szczycie hełmu znajduje się herb rodu Sanguszków - Pogoń. Na północnej i południowej ścianie ratusza znajdują się tarcze zegarowe. Główny portal renesansowy zbudowany jest z kamienia pińczowskiego, z dwoma pilastrami i trójkątnym tympanonem z herbem Leliwa. W 1792 roku ratusz został prawie całkowicie zniszczony pożarem.. Odbudowano go ze znacznymi zmianami.
Ratusz w Sandomierzu (Slajd 10)
Pierwotnie gotycki, był budowlą na planie kwadratu zwieńczoną wysoką ośmioboczną wieżą. Cześć południowa, najstarsza (na niej zegar słoneczny) pochodzi z tego okresu. W XVI w. został rozbudowany w formę wydłużonego prostokąta, a następnie zwieńczony attyką. Wieża została dobudowana w wieku XVII. Z
Cdn
7. Dach pogrążony i attyka w polskiej architekturze mieszkaniowej XVIw. : Kazimierz Dolny, Jarosław, Lwów.
Domy mieszczańskie budowane najczęściej jako dwukondygnacyjne (w większych miastach wyższe) w poziomie parteru miały najczęściej przejazdową sień, do której przylegały pomieszczenia pracowni rzemieślniczej, kantorka, sklepu itp. Na piętrze mieściły się pokoje mieszkalne a w podwórzu stajnie, magazyny, mieszkania czeladników, kuchnie itp. Elewacje wieńczą rozbudowane attyki. Kamienice zlokalizowane wokół rynku poprzedzone są najczęściej podcieniami. Na Śląsku, Pomorzu i w Wielkopolsce często spotykane są kamienice o elewacjach szczytowych lub półszczytowych.
Sukiennice w Krakowie (SLAJD 10)- Sukiennice podlegały przez wieki wielu przemianom i ich obecny kształt w niczym nie przypomina dawnych sukiennic. Już w roku 1257 książę Bolesław Wstydliwy przy lokacji Krakowa zobowiązał się postawić kramy sukienne. Stanowiły one podwójny rząd kramów kamiennych, tworzących jakby uliczkę pośrodku Rynku. Sukiennice w tej postaci przetrwały do połowy XIV stulecia.
Nowe, murowane sukiennice wystawił król Kazimierz III Wielki. Środkowa hala o długości 108 m, szerokości 10 m z dwoma rzędami kramów na głębokość 7,5 m. W osi długiej było to 18 kramów, które nakryte były sklepieniami, a otwarte do wnętrza ostrołukowymi lub półkolistymi portalami. Od strony południowej i północnej wybudowano zdwojone, ostrołukowe arkady.
Przypominały one już kształtem obecne sukiennice. Budowla ta przetrwała jako gotycka do 1555 roku, kiedy spłonęła. Wkrótce przystąpiono do odnowienia spalonych sukiennic. Pracami kierował mistrz Pankracy, który zasklepił kolebkowo wielką halę sukiennic. Wtedy budynek zwieńczono attyką o podziałach arkadowych i grzebieniu z maszkaronami projektu Santi Gucciego. Dobudowano także kolumnowe loggie, prawdziwą renesansową ozdobę sukiennic, które zaprojektował Jan Maria Padovano. Można śmiało powiedzieć, że renesansowa przebudowa sukiennic stworzyła wybitne dzieło sztuki.
a) Kazimierz Dolny (SLAJD 15)
Prawo magdeburskie, które miasto otrzymało od Władysława Jagiełły w roku 1406, wprowadziło nowy ustrój miejski i porządek urbanistyczny. Wytyczono nowy, większy rynek, który ujmowały trzy zwarte pierzeje drewniano - murowanych domów. Początkowo były to budynki parterowe. Później, po pożarach w latach 1561, 1585 powstały murowane, jednopiętrowe kamienice. W szczytowym dla miasta okresie rozwoju, obejmującym lata 1585 - 1635, a przypadającym na czasy późnego polskiego renesansu, fasady najbogatszych, patrycjuszowskich kamienic (Przybyłów, Gorskich, Celejów) przybrały charakterystyczne formy, o pokrytych boniami elewacjach, zdobnych w figuralny relief o treściach religijnych, np. św. Mikołaj, św. Krzysztof, z profilowanymi lub hermowymi obramieniami okien. Zwieńczyły je wysokie, grzebieniowe attyki, kryjące pogrążone dachy, będące konglomeratem form, czerpanych z wzorników architektury renesansowej i manierystycznej o włoskiej i niderlandzkiej proweniencji oraz lokalnej tradycji ludowej.
kamienica Celejowska, przy ul. Senatorskiej, ukończona przed 1630 r. Zdobi ją rustykalna dekoracja dwóch kondygnacji mieszkalnych, na tle której wyraźnie widoczne są rzeźbione obramowania okien i bramy. Powyżej wysoka, dwukondygnacyjna attyka ozdobiona w dolnej partii półkolistymi niszami oddzielonymi od siebie pilastrami a w górnej grzebieniem, w którym umieszczono wnęki z rzeźbami przedstawiającymi postacie Chrystusa, Matki Boskiej, Jana Chrzciciela i św. Bartłomieja
pod św. Mikołajem i pod św. Krzysztofem, kamienice braci Przybyłów: Mikołaja i Krzysztofa. Dwukondygnacyjne kamienice mieszczą się przy rynku. Gotyckie budynki zostały przebudowane ok. 1615 r. i ozdobione dużymi płaskorzeźbami przedstawiającymi świętych, patronów braci, umieszczonymi na tle boniowanych elewacji wśród innych, bogatych motywów rzeźbiarskich. Powyżej wysokie attyki podzielone gzymsami na dwa poziomy. W niższej części podział i zdobienia attyk są do siebie zbliżone - pola oddzielone pilastrami zdobią płaskorzeźby. Górne części attyk różnią się wyraźnie: kamienica pod św. Krzysztofem zwieńczona jest delikatnym grzebieniem złożonym ze sterczyn o zróżnicowanej wysokości, kamienica pod św. Mikołajem masywniejszą dekoracją złożoną z pól zwieńczonych trójkątnymi tympanonami oddzielonymi od siebie płaszczyznami z fantazyjnym ornamentem.
b) Jarosław
Kamienica Orsettich - jedna z najpiękniejszych późnorenesansowych kamienic mieszczańskich w Polsce. Wzniesiona w ostatniej ćwierci XVI wieku, murowana, ze sklepionymi pomieszczeniami w parterze i piwnicach. Masywną bryłę ozdobiono w XVII wieku wysokim grzebieniem attyki, a w dolnej kondygnacji wprowadzono podcienia.
Kamienica Rynek 14 zw. Rydzikową - wzniesiona na początku XVII wieku, od nazwiska pierwszego właściciela Wojciecha Rydzika nazywana Rydzikową. Jest najlepszym przykładem późnorenesansowej oryginalnej wiatowej kamienicy mieszczańskiej, z zachowaną w stanie nienaruszonym wielką izbą, krytą modrzewiowym stropem belkowym. Tego typu rozwiązanie przestrzenne jest charakterystyczne wyłącznie dla tzw. typu kamienicy jarosławskiej. Z uwagi na kupiecki charakter miasta i rozwój handlu, dostosowana była w skali i programie do funkcji „domu handlowego", któremu służyło zaplecze w postaci wielokondygnacyjnych piwnic.
Kamienica Rynek 6 zw. Gruszewiczowską - wzniesiona w 1 poł. XVII wieku na reliktach budynku gotyckiego, od 1633 roku własność aptekarza Adriana Gruszewicza, a następnie jego syna Jana, stąd nazwa Gruszewiczowska. Pierwotnie dwukondygnacjowa z podcieniami, z szeroką sienią na osi, wiatą i wielką izbą oraz trzema kondygnacjami piwnic. W XIX wieku przebudowana i rozbudowana. Wielka izba kryta sklepieniem z lunetami i XVII. wieczną dekoracją malarską ze scenami pasyjnymi, wizerunkami czterech ewangelistów oraz sztukateriami.
c)Lwów
Kamienica Królewska we Lwowie- renesansowa kamienica na lwowskim Rynku, zbudowana w 1580 dla greckiego kupca Konstantego Korniakta, później w posiadaniu Jakuba Sobieskiego, a po jego śmierci - króla Jana III Sobieskiego, który przebudował ją na pałacową rezydencję z okazałymi komnatami i salą audiencjonalną. Kamienica została przebudowana z dwóch wcześniejszych, gotyckich kamienic, stąd jej podwójna szerokość. Wejście zdobi bogaty portal. Wewnątrz znajduje się arkadowy dziedziniec, a elewację wieńczy attyka, w której umieszczono figury przedstawiające postać króla w koronie i orszak zbrojnych rycerzy.
Czarna Kamienica- zbudowana w latach 1585-1589 dla poborcy ceł, Włocha Tomasza Albertiego. Fasada kamienicy pokryta ciemniejącym z wiekami piaskowcem (pozbawiona obecnie naturalnej barwy z powodu pomalowania jej czarną farbą) jest uważana za jeden z najcenniejszych zabytków budownictwa mieszczańskiego z epoki renesansu.
8. Renesansowe miasto idealne: Zamość, Brody (SLAJD 19 i 20).
Miasto idealne - założenie z dziedziny projektowania urbanistycznego, zakładające teoretyczne lub praktyczne całościowe planowanie osiedli ludzkich podporządkowane czynnikom gospodarczym, społecznym i politycznym (w tym ideom utopijnym) oraz nierzadko wywiedzione z wyobrażeń estetycznych.
Miasta idealne powstawały przede wszystkim w okresie renesansu - przykładem może być włoska Palma Nova czy polski Zamość. Za ich podstawową wadę uznaje się często występującą alternatywę: albo rozwój aglomeracji albo zachowanie "idealności". Renesansowe miasto projektowano na planie idealnie symetrycznym, który nie ma wiele wspólnego ze strukturą kształtowaną przez bieżące potrzeby miejskiego życia. Jego wszystkie budynki mają klasyczne elementy: arkady oraz kolumnady.
Założenia idealnego miasta:
ma być zbudowane na dwóch niezależnych od siebie poziomach: poziom niższy, który służy do obsługi wszelakiej działalności, zaś poziom wyższy służy szlachcie i mieszczaństwu aby bez przeszkód mogli poruszać się po mieście;
poniżej tych poziomów znajdują się kanały żeglowne dla ułatwienia komunikacji i transportu;
szerokość ulic powinna stanowić co najmniej połowę wysokości przyległych pałaców;
jego piękność powinna być symbolem funkcjonalności.
a)Zamość
Za sprawą unikalnego zespołu architektoniczno-urbanistycznego Starego Miasta bywa nazywany "Perłą Renesansu", "Miastem Arkad" i "Padwą Północy". Zamość zbudowany został od podstaw w latach 1579 - 1600 na planie siedmioboku. W centrum zlokalizowano Rynek Wielki z ratuszem a dwa rynki pomocnicze (Rynek Solny i Wodny) w osi północ-południe. Na zachód od centrum, także w osi symetrii, zaplanowany został pałac Zamoyskich i kolegiata (obecnie katedra). Przy ulicach zaplanowanych na siatce prostokątów wybudowano kamienice z podcieniami i attykami (rozebranymi w XIX wieku, częściowo przywróconymi). Całość otoczono siedmiobastionowymi fortyfikacjami. W murach obronnych umieszczono trzy bramy: Janowicką (Starą Lubelską), Szczebrzeską i Lwowską.
b)Brody (niestety nic nie znalazłem, nie wiadomo w ogóle o jakie Brody chodzi)
9. Ekonomiczne przyczyny upadku miast w Polsce przełomu XVI i XVII wieku. (nic nie mogłem znaleźć na ten temat ale wydaje mi się że chodzi o to)
W Rzeczypospolitej dominująca (ok. 10% ludności) szlachta dążyła do ograniczenia roli miast w życiu gospodarczym, społecznym i politycznym. Mieszczanin w Rzeczypospolitej (z wyjątkiem Prus Królewskich) nie czuł się członkiem stanu mieszczańskiego ani tym bardziej obywatelem państwa, a tylko własnego miasta, nie wytworzyła się więź łącząca społeczności miejskie. Wspomniana uchwała sejmu bydgoskiego były kontynuacją rozpoczętego w końcu XV w. ustawodawstwa antymieszczańskiego. Już w 1496 r. zakazano im dzierżawienia dóbr ziemskich, a kolejne sejmy w XVI w. (1538, 1552) przypominały tę uchwałę. Szlachta starała się też wyeliminować miejskie pośrednictwo w handlu zbożem. Z drugiej strony szlachta także chętnie nabywała nieruchomości w miastach na własne rezydencje, a na obrzeżach miast tworzyła jurydyki.
Kolejną istotną cezurą była połowa wieku XVII, gdy to w wyniku wojen (w tym "Potopu") zniszczeniu i zubożeniu uległo większość centrów urbanizacyjnych. Dla Wielkopolski szacuje się, że w miastach blisko 2/3 domów opustoszało w wyniku pożarów, kontrybucji, głodu i epidemii, które towarzyszyły działaniom wojennym. Ubytek ludności miejskiej po wojnach szwedzkich ocenia się między 60 a nawet 80%. Pozostali mieszkańcy miast ubożeją i w coraz większym stopniu zaczynają uprawiać role. W tym okresie zmienia się struktura społeczna miasta, wzrasta liczba mieszczan-rolników, a także biedoty miejskie, dochodząc nawet w niektórych ośrodkach do 40%.
10. Rozwój miast prywatnych.
W ciągu XVI w. w wyniku postępującej urbanizacji, jak się szacuje, blisko 25% ludności mieszkało już w miastach. Zakładanie nowych miast trwało nadal, aż do poł. XVII w. W tym okresie przeważnie lokowane były miasta prywatne. Były to czasy pomyślnego rozwoju mieszczaństwa, dzięki udziałowi w dochodach z eksportu zboża. Do miast przybywały też nowe grupy osadników z Niemiec, Niderlandów czy Anglii, byli to zwykle wyznawcy innych religii; odrębną grupę stanowili natomiast Żydzi, a ich liczebny wzrost w miastach Korony w ciągu XVII i XVIII w. był znaczny.
11. Listwa lubelska w polskiej architekturze sakralnej XVI wieku: Kazimierz Dolny, Pułtusk, Zamość, Lwów.
12. Niderlandyzm w manierystycznej architekturze Gdańska: Antonio van Obberghen, Abraham van den Blocke.
SŁOWNICZEK
cdn