Bilansowanie środków gospodarczych i źródeł ich pochodzenia.
Podstawowym składnikiem sprawozdania finansowego przedsiębiorstwa jest bilans, czyli zestawienie aktywów i finansujących ich pasywów. Jest to dokładna fotografia stanu przedsiębiorstwa w określonym dniu, zwanym dniem bilansowym. Uważna analiza bilansu pomaga w ocenie zarządzania spółką oraz w ustaleniu źródeł strat i zysków spółki.
Bilans jest sprawozdaniem o sytuacji majątkowej i kapitałowej przedsiębiorstwa. Zasadniczo dzieli się na dwie części:
aktywa - będące wykazem posiadanych przez dane przedsiębiorstwo majątku,
pasywa - zawierające informacje na temat źródeł finansowania majątku.
Bilans, w odróżnieniu od rachunku wyników, ma charakter statyczny: pokazuje informacje o przedsiębiorstwie według stanu na dzień sporządzenia sprawozdania (podczas gdy rachunek wyników obejmuje cały okres, np. kwartał czy rok).
Konstrukcja bilansu
AKTYWA |
MAJĄTEK TRWAŁY |
MAJĄTEK OBROTOWY |
ROZLICZENIA MIĘDZYOKRESOWE |
PASYWA |
KAPITAŁ WŁASNY |
REZERWY |
ZOBOWIĄZANIA |
ROZLICZENIA MIĘDZYOKRESOWE I PRZYCHODY PRZYSZŁYCH OKRESÓW |
Aktywa
Majątek trwały obejmuje te składniki majątku rzeczowego, które są przeznaczone do długookresowego używania: budynki, maszyny i urządzenia, środki transportu. W tej kategorii mieszczą się także wartości niematerialne i prawne: prawa autorskie, patenty, licencje prawa do projektów, programy komputerowe i podobne składniki majątkowe o przewidywanym okresie użytkowania dłuższym niż rok i przeznaczone na własne potrzeby jednostki. Do majątku trwałego zalicza się również inwestycje finansowe o charakterze długoterminowym (np. udziały w jednostkach zależnych) oraz należności długoterminowe, których okres spłaty na dzień bilansowy jest dłuższy niż rok.
Na majątek obrotowy składają się: zapasy, należności i roszczenia, papiery wartościowe przeznaczone do obrotu oraz środki pieniężne.
W aktywach bilansu ujmowane są również rozliczenia międzyokresowe czynne kosztów. Jest to kwota poniesionych już kosztów, które jednak nie dotyczą bieżącego okresu. przykładem może być opłacenie prenumeraty gazet na rok następny. Powoduje to ubytek środków pieniężnych (pozycji majątku obrotowego). Koszt ten nie dotyczy jednak roku bieżącego i wobec tego nie zmniejszy wyniku finansowego, który stanowi część pasywów - strona pasywów i aktywów nie byłyby równe. Ponadto koszt ten stanowi pewien majątek podmiotu, bowiem reprezentuje roszczenie o otrzymanie gazet przez cały następny rok. Stąd też powinien zostać ujęty w aktywach bilansu.
Pasywa
Na kapitały własne składają się: kapitał akcyjny, kapitał zapasowy, kapitały rezerwowe. Kapitał akcyjny jest równy sumie wartości nominalnej wszystkich wyemitowanych przez spółkę akcji. Pokazuje on wielkość potencjalnych roszczeń akcjonariuszy do majątku spółki. Jeżeli akcje są emitowane po cenie przewyższającej wartość nominalną akcji, to nadwyżka jest już składnikiem kapitału zapasowego. Na kapitał zapasowy wpływają również zyski zatrzymane w przedsiębiorstwie (czyli nie wypłacone w formie dywidend), jednak dopiero po podjęciu przez walne zgromadzenia akcjonariuszy odpowiedniej decyzji w tej sprawie. Generalnie przeznaczeniem kapitału zapasowego jest pokrywanie strat. Kodeks Handlowy przewiduje, że na kapitał zapasowy powinno być przelewane przynajmniej 8% zysku rocznego, do momentu, kiedy kapitał ten osiągnie wartość co najmniej jednej trzeciej kapitału akcyjnego. Statut spółki może również postanowić o tworzeniu kapitałów rezerwowych na pokrycie szczególnych strat lub wydatków. Kapitały w spółce pełnią głównie funkcje gwarancyjną, zwłaszcza z punktu widzenia wierzycieli spółki. Wiadomo jednak, że w istocie o wypłacalności spółki decyduje posiadany przez nią majątek.
Drugim - obok kapitałów własnych - najważniejszym źródłem finansowania są zobowiązania. Do kategorii tej zalicza się:
zobowiązania długoterminowe (o okresie spłaty dłuższym niż rok), czyli: kredyty, pożyczki, wyemitowane obligacje itp.
zobowiązania krótkoterminowe: kredyty kupieckie, krótkoterminowe kredyty bankowe, krótkoterminowe papiery dłużne wyemitowane przez spółkę, zobowiązania z tytułu wynagrodzeń, wobec ZUS itp.
fundusze specjalne.
Ciekawą kategorię pasywów stanowią rezerwy. Można powiedzieć, że są to potencjalne zobowiązania spółki, których wielkości nie można jednak dokładnie określić, a czasem nie można nawet powiedzieć czy kiedykolwiek powstaną. Mogą one wynikać z przewidywanych przez spółkę strat, które mogą powstać w przyszłości z tytułu prowadzonych przedsięwzięć (np.: udzielonych poręczeń, postępowań sądowych itp.) lub niespłacenia przez kontrahenta należności. Tworzenie rezerw polega na podwyższeniu pozostałych kosztów operacyjnych lub kosztów finansowych, co zmniejsza wypracowany zysk. Ponieważ jednak strata jeszcze nie powstała, a więc nie nastąpił jeszcze rzeczywisty ubytek w majątku spółki, kwotę rezerwy ujmuje się w pasywach bilansu. Tak więc z jednej strony mamy zmniejszenie pasywów (spadek zysku netto) a z drugiej - zwiększenie poprzez umieszczenie kwoty rezerwy w pasywach. Operacja taka nie zmienia łącznej wartości aktywów ani pasywów.
Rozliczenia międzyokresowe ujmowane po stronie pasywów (bierne) można określić jako rezerwy na wydatki przyszłych okresów. Jednostki dokonują rozliczeń międzyokresowych kosztów w wysokości przypadających na bieżący miesiąc:
ściśle oznaczonych świadczeń na rzecz jednostki, lecz jeszcze nie stanowiących zobowiązania
prawdopodobnych kosztów, których kwota lub data powstania nie są jeszcze znane, w szczególności z tytułu napraw gwarancyjnych i rękojmi za sprzedane, złożone produkty długotrwałego użytku.
Rozliczenia te mają charakter zobowiązań (jednak nie udokumentowanych fakturami), których wystąpienie jest pewne lub bardzo prawdopodobne. Rozliczenia międzyokresowe bierne dotyczą raczej przyszłych kosztów, a nie potencjalnych strat, jak to ma miejsce w przypadku rezerw.
Przychody przyszłych okresów funkcjonują na podobnej zasadzie, jak rozliczenia międzyokresowe czynne, tyle, że dotyczą przychodów a nie kosztów. Spółki niekiedy inkasują należności za świadczenia, które będą wykonane w następnych okresach sprawozdawczych. Ponieważ nie dotyczą one okresu bieżącego, nie mogą być ujęte w rachunku zysków i strat. Jednak w aktywach bilansu pojawiają się środki pieniężne lub należności z tytułu jeszcze nie wykonanych przez spółkę świadczeń. Zobowiązania do wykonania tych świadczeń należy więc ująć w pasywach bilansu.
Bilans może dotyczyć wielkości planowanych (bilans planowy) lub wielkości faktycznych (bilans sprawozdawczy). Bilans jednostki (firmy) jest częścią składową sprawozdania finansowego jednostki prowadzącej rachunkowość. Sporządza się go na podstawie zamkniętych ksiąg rachunkowych (na dzień zamknięcia ksiąg rachunkowych), zgodnie z przepisami ustawy o rachunkowości, z uwzględnieniem rozwiązań przyjętych w zakładowym planie kont. W bilansie wykazuje się stan aktywów i pasywów jednostki (firmy) na dzień bilansowy. W bilansie znajduje odzwierciedlenie podstawowa zasada, na której opiera się księgowość podwójna: „ogólna suma aktywów jednostki prowadzącej rachunkowość jest zawsze równa ogólnej sumie pasywów tej jednostki”. Dzięki temu bilans jako sprawozdanie finansowe jednostki jest ważnym źródłem informacji potrzebnym do oceny sytuacji finansowej jednostki
Oprócz tego bilans jest ważnym dokumentem dla rachunkowego zamknięcia okresu sprawozdawczego jednostki. Zwany jest wówczas bilansem zamknięcia lub bilansem końcowym. Równocześnie bilans zamknięcia jest dokumentem dla otwarcia drugiego, kolejno następującego okresu sprawozdawczego jednostki, dla którego staje się bilansem otwarcia lub bilansem początkowym. Bilans zamknięcia jednego okresu sprawozdawczego, będąc jednocześnie bilansem otwarcia dla następnego okresu, pozwala na zachowanie tzw. ciągłości bilansowej, stanowiącej jedną z głównych zasad, na których opiera się rachunkowość. Przy spełnieniu określonych warunków - jak np. niezmienność układu i zawartości merytorycznej poszczególnych pozycji bilansu - ciągłość bilansowa pozwala na porównanie i ocenę działalności jednostki (firmy) oraz jej efektów finansowych w kolejnych okresach sprawozdawczych.
2