Na ostatnich zajęciach zajęliśmy się pojęciem konwencji terminologicznej. Zagłębiając się w sprawę (tak jak świnki w gnój), okazuje się, że nie jest tak łatwo i prosto. Poincare wprowadził pojęcie konwencji terminologicznej do filozofii w związku z pewnymi pojęciami matematycznymi, które możemy znaleźć, np., w geometrii (o tym było już mówione). „Aksjomat taki, że przez dwa punkty może przechodzić jedna tylko prosta”. Terminy „prosta”, „punkt”, „przechodzi przez”… Aksjomat jest oparty na postanowieniu, by te terminy były nazwami obiektów, które spełniają warunek aksjomatyczny (przypomina to kręcenie się w kółko, nie?).
„Tego rodzaju umowy terminologiczne nie są całkiem arbitralne” - mówi Poincare - „pewną rolę przy postanowieniach odgrywają dane doświadczenia, ponadto motywy estetyczne, względy wygody czy prostoty” (podobnie jest w konwencjonalizmie - trzy kryteria, czyli wygoda, estetyka, prostata, khe, prostota).
Poincare mówił niekiedy, że konwencje są zdaniami ściśle prawdziwymi, jeśli są prawdami niewłaściwymi (hmmmm…). Niezbyt to jasne. Można rozumieć to tak: Prawdziwość konwencji zapewniają pewne postanowienia terminologiczne. Skoro nie mówią jednak nic o rzeczywistości, nie mogą być z nią zgodne, lub niezgodne. Są one prawdami, gdzie „prawda” rozumiana jest jako (założenie) zgodność z danym postanowieniem terminologicznym. Konwencjonalistyczne pojęcie prawdy jest jednym z nieklasycznych jego ujęć. I nadal jest niejasne…
Słowo „konwencja” u Poincarego niekiedy oznacza nie pewien typ zdań, ale decyzję nadania danemu słowu określonego znaczenia, niekiedy też decyzję terminologiczną. Wieloznaczność w pracach Poincarego spowodowała sporo kontrowersji i nieporozumień.
Dopiero w latach pięćdziesiątych XX wieku, Kazimierz Ajdukiewicz ostro rozgraniczył pojęcie konwencji. Proponował rozumienie konwencji wyłącznie jako postanowienia, co do sposobu używania pewnych terminów. Jego zdaniem konwencje terminologiczne mogą występować w sformułowaniu syntaktycznym, bądź semantycznym. Mogą dotyczyć stosunku między dwoma wyrażeniami, lub między pewną nazwą, a jej denotacją.
Konwencja syntaktyczna: Postanowienie użycia słowa „centymetr” jako równoznacznego z wyrażeniem „setna część metra”.
Konwencja semantyczna: „Słowo centymetr będzie nazwą długości równej setnej części metra”.
Zdania uzasadnione za pomocą konwencji terminologicznej, to zdania analityczne.
Zagadnienie uzasadniania zdań analitycznych, Język i poznanie, Tom 2, str. 308-321. Celem tego artykułu jest odpowiedzieć na pytanie, „czy konwencje terminologiczne stanowią wystarczające uzasadnienie dla zdań analitycznych”.
Odpowiedź jest negatywna. Konwencje terminologiczne i prawa logiki nie wystarczają do uzasadnienia zdań analitycznych w sensie syntaktycznym, ani semantycznym. Jedyny wyjątek to same prawa logiki. Dla uzasadnienia zdania analitycznego, nie będącego prawem logiki, niezbędna jest przesłanka egzystencjalna.
Ciekawa rzecz: zdania w matmie są analityczne. Jeśli wysłowimy je w konwencji semantycznej, to potrzebna nam teza egzystencjalna, tak? Zatem czy, i jak, istnieją przesłanki egzystencjalne dla tych zdań?
W przypadku niektórych zdań analitycznych, w sensie semantycznym, do ich uzasadnienia niezbędne jest odwołanie się do wyników doświadczenia.
Pojawił się kierunek w metodologii i przyrodoznawstwie, określany jako Konwencjonalizm. Przełom - XIX-XX wiek. Jego intencje - wskazanie, że twierdzenia i terminy naukowe dla nauk fizykalnych (fizyka, chemia, itd.), uchodzące za produkt doświadczenia, są faktycznie konwencjami. To znaczy, że są przyjmowane nie dlatego, że zbliżają do wiedzy o świecie, odpowiadającej jemu rzeczywistemu stanowi, ale dlatego, że albo spełniają inne kryteria (ekonomia myślenia, wygody, prostoty), albo realizują pewne wartości estetyczne. Niektórzy ze zwolenników konwencjonalizmu, zwłaszcza Poincare, H. Dingler i P Duhem, twierdzą, że istnieje wiele teorii i praw, które są w sobie sprzeczne, a wszystkie odwołują się do tych samych faktów rzeczywistości. Wybór między tymi prawami (sprzecznymi i niesprzecznymi w sobie) nigdy nie jest przesądzony doświadczeniem (wszystkie mają to samo doświadczenie, od którego wychodzą), lecz dokonuje się na mocy innych kryteriów.
Druga grupa, reprezentowana przez E. le Roy'a, twierdzi, że większość praw w fizyce to definicje, a one są zdaniami analitycznymi. Nie są przeto zdaniami doświadczalnymi.
Ajdukiewicz: skrajny, radykalny konwencjonalizm. Pod koniec życia zaczął się jednak wycofywać z większości skrajności.
Konwencjonaliści zwracali też uwagę, że w nauce nigdy nie mamy do czynienia z czystymi faktami obserwacyjnymi, bowiem opis każdego „faktu” zakłada z góry liczne twierdzenia ogólne, lub wręcz całe teorie. Stąd też nie istnieje w nauce weryfikacja w tradycyjnym sensie - powiedzą - a więc sprawdzenie teorii przez odwołanie się do (urywamy na chwilę transmisję, bo przynudza…)
korespondencyjno-fizyczna teoria prawdy. Mówi się o weryfikacji cyklicznej (koherencyjnej - ale Bóg jeden raczy wiedzieć co to takiego). Zdanie nie odnosi się do rzeczywistości, ale do innych zdań. Wszystkie zdania muszą być spójne (niesprzeczne ze sobą i w sobie). W konsekwencji, klasyczne pojęcie prawdy jest niestosowalne w nauce (a to dlaczego?...). Niekiedy rozszerza się pojęcie „konwencjonalizmu” na oznaczenie wszelkich poglądów, które podkreślają wagę elementów konwencjonalnych w poznaniu i wartościowaniu.
Postawę konwencjonalistyczną charakteryzujemy w następujący sposób:
Aksjomaty teorii przyrodniczych (zasady mechaniki Newtona, i takie tam inne) pełnią rolę definicji arbitralnych, definiujących aksjomatycznie podstawowe pojęcia teorii (no jak babcię kocham, to kręcenie się w kółko).
Dla tych samych faktów istnieje więcej niż jedna teoria wyjaśniająca. O wyborze takiej, a nie innej teorii, decyduje wzgląd na elegancję i prostotę.
W przypadku niezgodności teorii z doświadczeniem, można dokonać uzgodnienia przez:
Zmianę definicji
Przyjęcie dodatkowych hipotez.
Oba rozwiązania, 1 i 2, są poprawne teoretycznie, ale pierwszy jest praktycznie uciążliwy, a drugi - wolny od niedogodności.
Postępowanie według powyższych punktów jest stosowane w praktyce naukowej i akceptowane teoretycznie nie tylko przez metodologów konwencjonalistów. Ostatnich wyróżnia położenie akcentu na aspekty nauki, dostrzegane z innych stanowisk (ale pomijane, najwyraźniej). Chodzi o:
Pozytywną ocenę strategii dopuszczalnej w przypadku przyjęcia dodatkowych hipotez.
Protekcjonistyczne nastawienie wobec zagrożonych przez doświadczenie teorii.
Uciekanie się do hipotez, stawiany ad hoc, by ratować zagrożoną doświadczeniem teorię, jest procedurą logicznie poprawną, ale zdaniem krytyków - bezpłodną dla rozwoju.
Akcentowanie prostoty i elegancji jako kryterium wyboru między teoriami.