Stylistyczna organizacja warstwy znaczeniowej tekstu.

Zbiór wyrazów używanych w danym języku, to słownik, leksyka.

Właściwe znaczenie zostaje dopiero nadane słowom z podstawowego zasobu leksykalnego dopiero przez kontekst reszty komunikatu - kontekst pomaga wybrać jedno ze znaczeń wyrazu wieloznacznego.

Słowa - klucze - zajmują wyższą pozycję w rankingu słownictwa używanego przez pisarza. Autor może mieć czynny albo bierny stosunek do zasobów leksykalnych.

„podważanie zaufania” do słowa, przyjmowanie słowa bez żadnych zastrzeżeń,

przekształcanie go, tworzenie nowych przyjmowanie znaczenia wyłącznie słownikowego

słów

Charakterystyka jakościowa słowników:

1. Neologizmy - inaczej nowotwory językowe.

• Przyjęcie nowego wyrazu do systemu leksykalnego może się dokonać tylko przy spełnieniu dwóch warunków:

- społecznej potrzeby nowego wyrazu;

- zgodności kształtu tego wyrazu z charakterem i zasadami słowotwórczymi języka.

Neologizm artystyczny - powstaje z konieczności artystycznej danego utworu (rzadko trafia do słownika).

Istnieją również neologizmy z funkcją archaizmu.

2. Makaronizmy - inaczej barbaryzmy, to wyrazy obce w stosunku do zasobów leksykalnych języka, wprowadzane do wypowiedzi w oryginalnym kształcie.

• Makaronizmu nie należy mylić z wyrazami obcymi, będącymi zapożyczeniami z innych języków (typu: profesor, aktywność), ponieważ one przyjęły się już w polszczyźnie.

• Wyraz obcy wprowadzono do języka nie dla wyeliminowania słowa rodzimego (makaronizm), ale dla odmiennego znaczenia, szerszego bądź węższego.

• Makaronizm zastępuje w tekstach słowa rodzime, głównie w celach ekspresywnych, jak również, jako zaspokojenie próżności.

3. Archaizmy - wyrazy nienależące do słownictwa, którego używamy współcześnie - archaizm - wyraz obcy współczesnej normie językowej.

• Dzielą się na:

- te, których zaniknęły desygnaty, np. uzbrojenie (archaizmy rzeczowe)

- te, których desygnaty istnieją

- archaizmy fonetyczne - wiesiele (wesele)

- archaizmy fleksyjne - ptakowie, króle

- archaizmy frazeologiczne - mało przedtem

- archaizmy składniowe - uwidoczniane w szyku zdania (konstrukcjach składniowych)

4. Dialektyzmy - dialektyzm - element słownikowy obcy słownictwu literackiemu, pochodzący z zasobów leksykalnych takiego, czy innego dialektu, stanowiący w warstwie leksykalnej wypowiedzi moment bardzo charakterystyczny.

• Mogą pełnić następujące funkcje:

1. charakteryzować język postaci, a przez to określać ją socjalnie;

2. oddawać koloryt lokalny;

3. pełnić doraźne funkcje estetyczno - ekspresywne.

Funkcje te służą stylizacji.

5. Regionalizmy - regionalizm należy do języka ogólnego danego regionu, a nie do jakiejś określonej gwary, czy dialektu.

6. Żargon - język zamkniętych grup społecznych (zawodowych, przestępczych, itp.), silnie odcinający się od języka literackiego, zwłaszcza w słownictwie, które chętnie przejmują inne grupy społeczne - funkcja ekspresywna.

7. Prozaizmy - o jego istocie stanowi kontekst nadający mu walor estetyczny i emocjonalny - te same wyrazy umieszczone w innym kontekście, przestają się kwalifikować, jako prozaizmy; wyrażenie odróżniające się rażąco prozaicznym charakterem od poetyckiego kontekstu.

8. Związki frazeologiczne - utarte wyrażenia i zwroty, których wartość semantyczna nie jest sumą znaczeń wyrazów tworzących je tzn. poza tym kontekstem wyrazy wchodzące w ich skład mają zupełnie inne znaczenie.

9. Synonimy - z gr. synonymus - współzmienny, współznaczący - wyrazy bliskoznaczne, odnoszące się do jednego desygnatu, albo na zasadzie tożsamości, albo częściowego pokrywania się zakresów znaczeniowych.

10. Homonimy - „odwrotność” synonimu - wyraz posiadający więcej niż jedno znaczenie (np. zamek).

Słowotwórcze środki stylistyczne:

1. Deminutywy - zdrobnienia (funkcje: zmniejszenie wartości; pieszczotliwa, czyli hipokorystyczna).

2. Hipokorystykum - spieszczenie (głównie imiona).

3. Augmentatywum - zgrubienie (np. wąsiska).

4. Kompozytum - złożenie dwóch wyrazów w jedną całość znaczeniową (np. złotowłosy).

Fleksyjne środki stylistyczne:

Pozwala na nie głównie czasownik - operowanie czasem, trybem, stroną.

Słowo ma trzy wymiary:

- słownikowy (rozszerzający)

- zawężający (kontekstualny)

- przenośny (metaforyczny)

langue - system językowy/kod

parole - konkretna wypowiedź/tekst/komunikat

langage - akt mówienia

O wyborze elementów językowych decydują:

- czynniki subiektywne

- sytuacja

- cel

- temat

- gatunek

Tropy stylistyczne.

Tropy stylistyczne - ustalone sposoby dokonywania przekształceń semantycznych w zakresie ekspresji językowej (z gr. tropos - zwrot, obrócenie). Sens słowa zależny od słów, którego otaczają.

1. Epitet - przymiotnik, imiesłów, rzadziej rzeczownik, dodane do rzeczownika, w funkcji charakteryzującej jego cechę.

• Funkcje epitetu:

- obrazotwórcza - tworzy obraz przedmiotu, jego wyglądu.

- indywidualizująca - wymienione cechy nie mogą odnosić się do wszystkich innych przedmiotów.

• Epitet, więc zawęża zakres znaczeniowy danego przedmiotu - w epice.

• W liryce epitet nie mówi o tym, jakie jest zjawisko, czy przedmiot, ale o tym, jaki jest stosunek podmiotu lirycznego do owego przedmiotu, zjawiska.

Epitet stały - w starożytności odnosił się do postaci, w polszczyźnie spotykany rzadko - czarny bór, sina rzeka.

Epitet metaforyczny - transformuje dany wyraz określany często na zasadzie animizacji, antropomorfizacji, czyli nadania cech ludzkich.

2. Porównanie - zestawienie dwu przedmiotów, zjawisk, z których jedno określa drugie na podstawie jakiejś łączącej je cechy wspólnej. Cechy te mogą być bezpośrednio wskazane lub łatwo domyślne z kontekstu lub cech przedmiotu porównywanego. Formalnym wskaźnikiem porównania są zazwyczaj spójniki: jak, jakby, jakoby, niby, wyrażenie: podobnie jak, tak i itp.

Porównanie zaprzeczone.

Porównanie homeryckie - rozbudowanie porównania w samodzielny obraz poetycki tego elementu tropu, do którego się daną rzecz porównuje.

Porównanie tautologiczne - porównanie zjawiska lub przedmiotu do niego samego.

3. Metafora.

Metafora.

Metafora - z gr. metaphora - przeniesienie - przenośnia - takie zespół wyrazów, który tworzy kontekst odbierający poszczególnym wyrazom ich pierwotne znaczenie, w zupełności albo częściowo. Metafory, jej zawartości znaczeniowej nie da się przełożyć na żaden inny zwrot, żadną inną wypowiedź.

• Funkcje metafory:

- funkcja poznawcza - uwypuklenie jakiejś cechy, zwrócenie uwagi, poznajemy sposób myślenia autora, narzucenie interpretacji;

- funkcja obrazotwórcza

- funkcja estetyczna

• Klasyfikacja metafor:

- metafora dosłowna - wszystkie wyrażenia, które uważamy za niemetaforyczne (zw. frazeologiczne, leksykalne) - odnoszące się do normalnego zjawiska; wyraz rozumienia takiego, a nie innego, rzeczywistości, więc metafora dosłowna nie jest dosłowna.

- metafora rozszerzona (obrazowa) - rozszerza pierwotne znaczenie, zwraca uwagę swoją odmiennością.

- metafora orientacyjna

- metafora strukturalna - argumentowanie, to wojna - jedno oddziałuje na drugie.

- metafora ontologiczna - rzecz, substancja, określanie.

- metafora martwa

- metafora żywa

• Typy metafor:

1. Metonimia (zamiennia) to w literaturze figura retoryczna mająca na celu zastąpienie nazwy jakiegoś przedmiotu lub zjawiska nazwą innego, pozostającego z nim w uchwytnej zależności. Z figury tej korzysta się także często w codziennym języku.

• Rodzaje metonimii:

- metonimia przyczyny, np. czytam Słowackiego zamiast czytam utwory Słowackiego;

- metonimia skutku, np. pot zamiast wysiłek

- metonimia miejsca, np. Biały Dom ogłosił... zamiast Prezydent USA ogłosił...

- metonimia narzędzia, np. najlepsza trąbka w historii zamiast najlepszy trębacz w historii

- metonimia zawartości, np. kufel zamiast piwo

- metonimia oznaki, np. berło zamiast król

- metonimia konkretu, np. głowa zamiast rozum

2. Synekdocha - figura stylistyczna polegająca na określeniu całości przez część (np. "dziesięć szabel" zamiast "dziesięciu kawalerzystów"), części przez całość (np. "wygrała Polska" zamiast "wygrała drużyna polska"), rodzaju przez gatunek ("armia" zamiast "wojsko"), gatunku przez rodzaj ("młode stworzenie" zamiast "młoda dziewczyna"), przedmiotu przez materiał, z którego jest wykonany ("płótno historyczne") pars pro toto

3. Animizacja - (z łac. anima - dusza) inaczej ożywienie, literacki środek stylistyczny polegający na nadaniu przedmiotom nieożywionym lub pojęciom abstrakcyjnym cech istot żywych, np. morze ryczy. Zbliżona do animilizacji.

4. Antropomorfizacja (z gr. anthropos - człowiek), (uosobienie, personifikacja) - to rodzaj przenośni, polegajacy na nadawaniu przedmiotom, pojęciom, zjawiskom, zwierzętom itp. cech ludzkich np. "kot spojrzał na mnie z wyrzutem". Odmiana animizacji. Inaczej personifikacja (uosobienie).

5. Depersonifikacja - nadanie człowiekowi cech rzeczy lub nazywanie go imionami pospolitymi.

6. Oksymoron - wyrażenie złożone z dwóch przeciwstawnych znaczeniowo składników, zwykle z rzeczownika i określającego go epitetu, a także rzeczownika lub czasownika, czasownika i przysłówka - ukazujące właściwości, stany, działania itp. o charakterze paradoksalnym, łączącym w jedną całość sprzeczności, stosując pozorną nielogiczność w celu podkreślenia złożoności obrazu lub pojęcia.

7. Katechreza - rozszerzenie znaczenia słów na przedmioty nienazwane - jeśli wypełniam lukę semantyczną; łączenie odległych pojęć - ząb czasu / u stóp góry.

8. Peryfraza - wprowadzenie zamiast jednego słowa kilku słów - omówienie.

9. Eufemizm - wyraz zastępujący inne na zasadzie świadomego złagodzenia treści i znaczenia - z gr. przystojne wyrażanie się np. mijać się z prawdą, chuligan zamiast bandyta, przestępca, zamiast złodziej.

10. Hiperbolizacja - przesadnia, inaczej wyrażanie czegoś z przesadą, za pomocą hiperboli stylistycznej, czyli przesadni, która polega na spotęgowaniu cech przypisywanych przedmiotom, wyolbrzymieniu, przesadzie, np. oszalały z gniewu.

11. Symbol - wiele znaczeń. Nie wywodzi się z tradycji, ale jest znakiem umownym, w różnych kulturach może mieć inne znaczenie.

12. Alegoria - polega na tym, że pojęciu, najczęściej abstrakcyjnemu, opisanemu, czy nazwanemu przedmiotowi, przypisuje się inne znaczenie. Ukierunkowanie ma zawsze charakter jednoznaczny. W przeciwieństwie do symbolu znaczenie alegorii jest ustalone przez tradycję, a zatem właściwe jej odczytanie wymaga znajomości tejże tradycji.

13. Ironia - wynika ze zderzenia zawartości semantycznej jakiegoś wyrazu i intencji (zgoła odmiennych niż to sugeruje dany wyraz) tego, kto wyrazu użył bądź też z przypisania cechy, której najwyraźniej adresat, przedmiot nie posiada.

---