PIGMALION

GEORGE BERNARD SHAW

AKT PIERWSZY

Londyn, noc, godzina 11.15. Ulewny, letni deszcz. Słychać trąbki samochodów, niecierpliwe nawoływania i gwizdy na taksówki i do­rożki. Przechodnie w biegu chronią się pod portyk kościoła Świę­tego Pawła na Covent Garden/*1, obok warzywno-owocowych hal targowych. Wśród nich dama z córką w strojach wieczorowych. Wszyscy wpatrują się ponuro w strugi deszczu, z wyjątkiem je­gomościa odwróconego tyłem do reszty, który zda się być całkowi­cie zajęty zapisywaniem swoich uwag czy wrażeń w dużym no­tatniku. Zegar kościelny bije kwadrans po jedenastej.

CÓRKA stoi między głównymi filarami, oparta o lewy

Zziębłam do kości. Gdzież się podział ten Fred, już dobre dwa­dzieścia minut, jak poszedł...

MATKA stojąca tuż przy niej z prawej strony

Ach, przesadzasz, moje dziecko, kwadransa nie ma... Ale już po­winien był dostać jakiś wóz w tym czasie.

PIERWSZY Z GAWIEDZI stojący dalej na prawo

Nie chwyci tera, paniusiu, nie prędzyj jak o pół na dwunastą, skoro poodwożom państwo tyatrowe...

MATKA

Ależ musimy dostać taksówkę... nie możemy tak długo czekać...

okropność!

PIERWSZY Z GAWIEDZI

Nie moja wina, paniusiu...

CÓRKA

Żeby Fred miał trochę oleju w głowie, to by złapał wóz przed

teatrem...

MATKA

Widocznie nie mógł... biedne dziecko.

CÓRKA

Jak to nie mógł, kto chce, ten może...

Z potoków deszczu wynurza się F r e d od strony Southamston Street, przemoczony do kostek. Wchodząc pod portyk otrząsa parasol. Jest to młodzieniec lat dwudziestu, w smokingu.

CÓRKA

Masz dorożkę?

FRED

Nie ma żadnej, ani na lekarstwo.

MATKA

Et, pleciesz, żeby nie można było dostać taksówki... pewnie nie szukałeś...

CÓRKA

Coś strasznego! Więc mamy same iść po taksówkę?

FRED

Powiedziałem ci, że wszystkie zajęte... nikt się deszczu nie spodziewał... Zlatałem się jak pies... byłem przy Charing Cross, nic... zawróciłem w stronę Ludgate Circus... także nic.

MATKA

Czy byłeś na Trafalgar Square?

FRED

Nie było...

CÓRKA

Ale czy byłeś?

FRED

Przecież mówię, że dobiegłem aż do stacji Charing Cross... Mia­łem może pędzić na drugi koniec miasta, do Hammersmith?...

CÓRKA

W ogóle nigdzie nie byłeś!...

MATKA

Jesteś naprawdę niezaradny, Fredziu... idź jeszcze raz i bez

taksówki nie wracaj...

FRED

Zmoknę tylko, bo i tak nic z tego nie wyjdzie...

CÓRKA

A my co? Mamy tu stać do rana w tym przeciągu, tak ubrane? Egoista wstrętny.

FRED

och, dobrze już, dobrze... idę... idę.

Otwiera parasol i rusza w stronę Strandu; na samym środku ulicy zderza się z młodą kwiaciarką, która trzymając w obu dłoniach płytki kosz z kwiatami, przebiega w stronę portyku; pod wpływem zderzenia kosz wypada jej z rąk. Oślepiająca błyskawica i ogłuszający grzmot towarzyszą temu incydentowi.

KWIACIARKA

Fe, Fred! Gdzie leziesz, kochasiu...

FRED

Przepraszam.

Znika w głębi.

KWIACIARKA zbierając rozrzucone kwiaty i układając je na

plecionce

Panicz zakichany... dwa bukiety fiołków wrypać w błoto...

Siada u stóp filara po prawej stronie damy i porządkuje kwiaty. W jej postaci nie ma nic romantycznego. Wygląda na lat osiemnaście lub najwyżej dwadzieścia. Na głowie ma mały kapelusik z czarnej słomki, nie czyszczony od dawna; jej włosy domagają się umycia, a ich mysi kolor nie wygląda naturalnie. Ma na sobie czarne, wytarte palto, sięgające do kolan i wcięte w pasie, brunatną spódnicę, gruby fartuch i bardzo zniszczone obuwie. Jej czystość jest niewątpliwie taka, na jaką ją stać, ale w porównaniu z damami stojącymi obok, dziewczyna jest po prostu brudna. Rysy jej nie są gorsze od rysów dam, lecz stan jej twarzy pozostawia wiele do życzenia, podobnie jak i zęby.

MATKA

Przepraszam cię, moje dziecko, skąd ty znasz imię mojego syna?

KWIACIARKA

To paniusi synek, ten gagatek? Żebyś go paniusia jako matka uczciwiej podchowała... To nie sztuka spaskudzić co — i w nogę... zapłaci mi to paniusia?

CÓRKA

Niech mama się nie waży... także pomysł...

MATKA

Pozwól, Klaro, masz jakie drobne?

CÓRKA

Nie mam drobniejszych niż sześć pensów...

KWIACIARKA ożywiona nadzieją

Wydam paniuchnie, jak się patrzy...

MATKA do Córki

Proszę cię, daj mi sześć pensów... Córka podaje niechętnie. Matka do Kwiaciarki.

Masz, to za te kwiaty...

KWIACIARKA

Ślicznie dziękuję, królowo...

CÓRKA

Niech wyda resztę, te bukieciki po pensie sztuka...

MATKA

Cicho bądź, Klaro!... Jak ci nie wstyd! (do Kwiaciarki) Zatrzymaj, nie trzeba...

KWIACIARKA

Ślicznie dziękuję paniuchnie...

MATKA

Ale za to powiedz mi, skąd wiesz, jak na imię temu młodemu panu?

KWIACIARKA

Nie wiem.

MATKA

Tylko proszę się nie wypierać, słyszałam wyraźnie, żeś go nazwała po imieniu...

KWIACIARKA z żywym protestem

Co się mam wypierać? Fred czy Karol, co za różnica?... Ja tak przez grzeczność, jak się należy obcemu... paniuchna rozumie?

CÓRKA

Znowu sześć pensów jak w błoto... można było oszczędzić Fredowi tej indagacji...

Cofa się z niesmakiem za filar. W tej samej chwili wpada starszy jegomość o wyglądzie sympatycznego wojskowego zamykając ociekający parasol. Podobnie jak Fred, ma spodnie przemoczone do kostek. Strój wieczorowy — smoking, lekka narzutka. Zajmuje miejsce opuszczone przez Klarę. ..

JEGOMOŚĆ O WYGLĄDZIE WOJSKOWYM

Uff!

MATKA zwracając się do niego

Czy jest jaka nadzieja, że przestanie padać?

JEGOMOŚĆ O WYGLĄDZIE WOJSKOWYM

Wątpię, przed chwilą zaczęło lać jak z cebra...

Podchodzi do filara, przy którym siedzi Kwiaciarka, umieszcza stopę na jego podstawie i opuszcza mankiet spodni.

MATKA

Ach, Boże...

Cofa się w głąb ku Córce.

KWIACIARKA wykorzystując sąsiedztwo Wojskowego próbuje nawiązać z nim rozmowę

Jak tak lunęło, to zara przestanie... ten do koloru, kapitanie.

Pan kupi od bidnej dziewczyny...

JEGOMOŚĆ O WYGLĄDZIE WOJSKOWYM

Przepraszam, nie mam drobnych.

KWIACIARKA

Zmienię, wydam, kapitanie...

JEGOMOŚĆ O WYGLĄDZIE WOJSKOWYM

Z dwudziestu szylingów? Nie mam drobniejszych...

KWIACIARKA

O, rety... jednego, kapitanku... mogie wydać z dwóch szylingów... cały ten kram dwa pensy tylko...

JEGOMOŚĆ O WYGLĄDZIE WOJSKOWYM

Ach nie nudź, powtarzam ci, że nie mam drobnych, (szuka po kieszeniach) Czekaj... o, półtora pensa, to wszystko, jeśli ci się przyda na co, masz...

Cofa się do innego filaru.

KWIACIARKA bierze, rozczarowana, uważając jednak, że półtora pensa jest lepsze niż nic

Dziękuję panu, kapitanie.

PIERWSZY Z GAWIEDZI do Kwiaciarki

Dej pozór... ciśnij ta w niego jakiem kwiatkiem... pod ścianą jakiściś skieł stoi i kużde twoje słówko do książki wpisuje...

Wszyscy zwracają się w stronę, gdzie stoi Jegomość z notatnikiem.

KWIACIARKA zrywa się przerażona

Rany boskie, a cóżem, do cholery, takiego zrobiła, żem się odezwała do tego pana? Moje prawo sprzedać kwiaty... legularne prawo mam. (histerycznie) Jak Boga kocham, jestem przyzwoita dziewczyna... przecie nic innego, do cholery, nie mówiłam, ale żeby co kupił.

Gwar głosów przeważnie wyrażających współczucie dla Kwiaciarki, ale krytykujących jej przesadną wybuchowość. Okrzyki:

„Przestań cholerować!", „Kto cię rusza?", „Nie bój się, nie damy ci krzywdy zrobić!", „Czego się rzucasz?", „Wolnego!" itd. padają z ust starszych, spokojniejszych gapiów, którzy pocieszająco klepią ją po ramieniu. Inni, mniej cierpliwi, każą jej „zamknąć jadaczkę'' albo szorstko pytają się: „O co chodzi?" Grupa ludzi, stojących na dalszym planie i nie wiedzących, co się właściwie stało, tłoczy się w kierunku Kwiaciarki, zwiększając zamieszanie pytaniami i odpowiedziami w rodzaju: „O co poszło?", „Co zrobiła?", „Gdzie, który?", „Szpicel ją zapisywał?", „Któren, ten?", „No; ten tam, widzisz go?", „Buchnęła forsę temu panu!" itd.

KWIACIARKA z dzikim płaczem przepychając się w kierunku Jegomościa o wyglądzie wojskowym

Panie szanowny, niech pan nie pozwoli, aby mnie zaskarżył! Ludzie kochane, co by to była za hańba dla mnie! Oni odbierą mi dobre imię i na ulice wywleką za zaczepianie. Oni…

JEGOMOŚĆ Z NOTATNIKIEM podchodząc ku niej, tłum napiera za nim

Te, te, te, te, ugryzł cię kto, głupia kozo... Za kogóż to mnie bierzesz?

PIERWSZY Z GAWIEDZI

Juści, pomyłka się stała, to nie łypek... dość pożreć na buty...

(objaśniająco) Dziewczysko myślało, że pon skieł...

JEGOMOŚĆ Z NOTATNIKIEM z nagłym zainteresowaniem

Co to znaczy skieł?

PIERWSZY Z GAWIEDZI biedząc się z określeniem

Ano... wiadomo... skieł to.... niby skieł... ano... gatonek jak to mówiom — szpicla... z policyi niby...

KWIACIARKA ciągle histerycznie

Na rany Jezusa przysięgam, żem ani słóweczka...

JEGOMOŚĆ Z NOTATNIKIEM przerywając jej z humorem

Przestań skrzeczeć... czy ja wyglądam jak agent policji?

KWIACIARKA wcale nie przekonana

A to po co mnie pan zapisał? Czy mnie pan rychtyk odnotował?

Pokaż pan, co tam stoi...

Jegomość otwiera notatnik i podsuwa go prawie pod nos dziewczynie, choć nacisk tłumu, usiłującego poprzez jego ramię zajrzeć do notatnika, byłby w stanie zachwiać ręką słabszego mężczyzny.

KWIACIARKA po chwili

Cóż to za zakrętasy? To nie legularne pismo, nic z tego nie mogie wyczytać...

JEGOMOŚĆ Z NOTATNIKIEM

A ja mogę, posłuchaj... (recytuje na głos naśladując jej wymowę) „Ten do koloru, kapitanie. Pan kupi kwiatka od bidney dziewczyny..."

KWIACIARKA zafrasowana

To niby przez to, żem go kapitanem wołała? Czy to taki despekt? (zwracając się do Jegomościa o wyglądzie wojskowym) Panie złoty, nie pozwól mnie skarżyć za takie jedno słówko... przecie to...

JEGOMOŚĆ O WYGLĄDZIE WOJSKOWYM

Ależ uspokój się, dziewczyno... (do Jegomościa z notatnikiem) Mój panie, jeżeli pan jest detektywem, nie potrzebuje mnie pan bronić .przed zaczepkami młodych kobiet, dopóki. ja o to nie poproszę. Wszyscy obecni mogą zaświadczyć, że dziewczyna nie miała żadnych występnych zamiarów...

GAWIEDŻ ULICZNA demonstrując przeciw policji

Oczywista, że możemy! Co się to miszać w cudze sprawy! Swojego nosa patrzeć! Przysłużyć się drań kce, dla awansu. Pisać, co ludziska mówią! Dziewczyna marnego słówka mu nie rzekła! A gdyby nawet, to co? Ładne rzeczy, żeby dziewczyna nie miała prawa schronić się przed deszczem.

Bardziej współczujący z gawiedzi odprowadzają ją z powrotem. na miejsce. Dziewczyna siada walcząc ze wzruszeniem.

PIERWSZY Z GAWIEDZI

Toć to nie skieł. Jakiściś zatracony frajer, co pcha nos w nieswoje drzwi, ot co! Po butach poznać, że nie łypek...

JEGOMOŚĆ Z NOTATNIKIEM zwracając się wesoło do mówiącego

A jak się też powodzi waszym krewniakom i znajomkom w okolicy Selsey?

PIERWSZY Z GAWIEDZI podejrzliwie

A niby skąd wiadomość, że ja z Selsey?

JEGOMOŚĆ Z NOTATNIKIEM

Mniejsza o to, ale zgadłem, prawda? (zwracając się do Kwiaciarki) A ty, dzierlatko, skąd się tu wzięłaś? Wszak pochodzisz z północno-zachodniej dzielnicy miasta, z Lisson Grove?

KWIACIARKA oburzona

Och, rany boskie, co panu do tego, żem się wyniosła z Lisson Grove... Świnia by nie strzymała w takim chlewie, a cztery i pół szylingów trzeba było bulić gospodyni co tydzień, (wybucha płaczem) Oh-hoo-hoo-oo...

JEGOMOŚĆ Z NOTATNIKIEM

A mieszkaj sobie, gdzie chcesz, tylko nie bucz...

JEGOMOŚĆ O WYGLĄDZIE WOJSKOWYM do Kwiaciarki

Cicho, cicho, nikt ci tu krzywdy nie zrobi, wolno ci mieszkać, gdzie ci się żywnie podoba...

SARKASTYK Z GAWIEDZI wpychając się między obu jegomościów

W Park Lane na ten przykład, co? Ochotnie bym, panie tego, porozmawiał z dobrodziejem, niby co się tyczy kwestii mieszkaniowej.

KWIACIARKA siada z powrotem przy kwiatach, z miną zgnębioną, mówiąc głośno, lecz raczej do siebie

Jestem przyzwoita dziewczyna, nie żaden wycieruch...

SARKASTYK z GAWIEDZI nie zważając na nią, do Jegomościa z notatnikiem

A chciałbym wiedzieć, panie tego, skąd ja niby jestem?

JEGOMOŚĆ Z NOTATNIKIEM szybko

Z Huxton.

Poruszenie. G a w i e d ź parska śmiechem, widocznie zainteresowana coraz więcej tym niezwykłym przedstawieniem.

SARKASTYK Z GAWIEDZI zdziwiony

Zgadł, psiajucha... jakiś wszechwiedny...

KWIACIARKA nie uspokojona jeszcze, litując się nad sobą

Choćby... To i tak nie ma prawa mnie napastować...

PIERWSZY Z GAWIEDZI do Kwiaciarki

Pewnie, swego nie daruj... (do Jegomościa z notatnikiem) A wam, panie, jakie prawo znać ludzi, co was na oczy nie widzieli... ani z wami świń nie pasali?

KWIACIARKA

Niech mówi, co chce, nie chcę się z takim zadawać.

PIERWSZY Z GAWIEDZI

Warn się, panie, widzi, że skoro my bidota sama, to z nas wolno dudków stroić? Czemu się zaś jego nie czepicie?

Wskazuje na Jegomościa o wyglądzie wojskowym,

SARKASTYK Z GAWIEDZI

Właśnie, panie tego, jak już pan taki wróżbita, to niech pan zgadnie, skąd ten dobrodziej...

JEGOMOŚĆ Z NOTATNIKIEM

Wychowany w Cheltenham, studia w Cambridge, a służba wojskowa w Indiach...

JEGOMOŚĆ O WYGLĄDZIE WOJSKOWYM

Wszystko prawda...

Powstaje ogólny śmiech, wyrażający uznanie dla Jegomościa z notatnikiem, przerywany okrzykami w rodzaju: „Zgadnie w mig", „Kuty na cztery nogi", „Słyszeliście, ludzie, jakom to koronkę odmówił" itp.

JEGOMOŚĆ O WYGLĄDZIE WOJSKOWYM

Przepraszam, czy pan się tym trudni w cyrku?

JEGOMOŚĆ Z NOTATNIKIEM

Myślałem już o tym — może któregoś dnia... Deszcz ustał, stojący dalej zaczynają się rozchodzić.

KWIACIARKA niezadowolona ze zmiany nastroju w tłumie na. korzyść Jegomościa z notatnikiem

Pan zakichany... czepiać się bidnej dziewczyny.

CÓRKA tracąc cierpliwość, przeciska się ku przodowi, potrącając-Jegomościa z notatnikiem, który usuwa się z kurtuazją

Ach, co ten Fred sobie myśli, na pewno dostanę zapalenia płuc w tym przeklętym przeciągu...

JEGOMOŚĆ Z NOTATNIKIEM notując szybko, do siebie

Earl's Court!/*2

CÓRKA gwałtownie

Może by pan raczył schować dla siebie te impertynenckie uwagi.

JEGOMOŚĆ Z NOTATNIKIEM

Czy tak głośno powiedziałem? Nie miałem zamiaru, najmocniej przepraszam! Matka pani niezawodnie z Epsom/*3?

MATKA podchodząc ku mówiącemu

Ależ to niesłychane... istotnie, wychowałam się w Epsom, w willi „Babie Łono"...

JEGOMOŚĆ Z NOTATNIKIEM wybucha serdecznym śmiechem

Ha, ha, ha, ha, tam do diabła, cóż za rozkoszna nazwa, (do Córki) Przepraszam, panie czekają na taksówkę, może...

CÓRKA przerywając

Proszę sobie oszczędzić trudu...

Cofa się w głąb wyniośle.

MATKA

Ależ, Klaro, cóż to za sposób, (do Jegomościa z notatnikiem) Łaskawemu panu byłybyśmy istotnie wdzięczne, nie możemy się doczekać dorożki... Jegomość z notatnikiem wyjmuje gwizdek.

Och, dziękuję, bardzo dziękuję... Wraca do Córki. Jegomość z notatnikiem gwiżdże przeraźliwie.

SARKASTYK Z GAWIEDZI

Przecie wiedziałem, że to tajniak.

PIERWSZY Z GAWIEDZI

Ni, to nie policyjski świstek, to sportowy...

KWIACIARKA zaabsorbowana jeszcze ciągle swoją przygodą

Wara komu mnie zniesławiać, mnie moja sława to samo co i kużdej damie z piórkiem...

JEGOMOŚĆ Z NOTATNIKIEM

Czyście państwo nie spostrzegli, że deszcz ustał zupełnie od kilku minut?...

PIERWSZY Z GAWIEDZI

W samej rzeczy, tak lepi trza było zaraz powiedzieć, a nie zawracać w głowie bidnego narodu.

Rusza w stronę Strandu.

SARKASTYK Z GAWIEDZI

Tera ja niby powiem, skąd dobrodziej... widzi mi się, panie tego, że z Chanwell, od czubków, szczęśliwego powrotu.

JEGOMOŚĆ Z NOTATNIKIEM usłużnie

Hanwell/*4.

SARKASTYK Z GAWIEDZI udając wytworną wymowę

Dziękuję, profesorze! ha, ha, kłaniam się...

Dotyka czapki z udanym szacunkiem i odchodzi wolnym krokiem. KWIACIARKA

Żeby takiego pietra ludziom napędzić! Smakowałoby mu to, żeby tak jego kto?...

MATKA

Istotnie, Klaro, przejaśniło się zupełnie, możemy podejść do autobusu, szkoda czekać...

Unosi suknię powyżej kostek i pośpiesznie odchodzi w stronę Strandu.

CÓRKA Ależ taksówka...

MATKA nie słyszy

Oszaleć można.

Rusza za Matka podrażniona. Równocześnie rozchodzi się reszta. Pod portykiem zostają obaj jegomoście i Kwiaciarka, która porządkuje kwiaty i od czasu do czasu rozwodzi swe żale, stłumionym głosem.

KWIACIARKA

Pieska dola! Mało się natyram, cholera, na to życie, a tu jeszcze męczą człowieka...

JEGOMOŚĆ O WYGLĄDZIE WOJSKOWYM zbliżywszy się do Jegomościa z. notatnikiem

Jak pan to robi, jeśli wolno spytać?

JEGOMOŚĆ Z NOTATNIKIEM

Bardzo prosto, drogą doświadczeń fonetycznych. Językoznawstwo, a zwłaszcza psychologia porównawcza mowy ludzkiej, to mój zawód i moja jedyna namiętność. Należę do tych szczęśliwców, którym ich namiętność zabezpiecza byt. Pan rozpozna Irlandczyka lub mieszkańca hrabstwa Yorkshire po właściwościach dialektu; ja potrafię dokładnie określić miejsce pobytu każdego w promieniu dziesięciu kilometrów, a jeśli chodzi o Londyn — w promieniu trzech kilometrów, a czasem nawet kilku sąsiednich ulic.

KWIACIARKA

Wstydziłby się, babski tchórz...

JEGOMOŚĆ O WYGLĄDZIE WOJSKOWYM

Rozumiem, ale czy to może zapewnić byt?

JEGOMOŚĆ Z NOTATNIKIEM

Nawet bardzo dostatni. Widzi pan, żyjemy w epoce szybkich przeobrażeń klasowych. Ludzie ze sfery handlowo-przemysłowej rozpoczynają w małym mieście lub na przedmieściu, a kończą w Park Lane jako milionerzy. Rzecz prosta, usiłują wtedy zataić swe pochodzenie. Lecz, niestety, zdradza ich każde otwarcie ust. Otóż ja mogę nauczyć...

KWIACIARKA ...Pilnowałby swego nosa, a nie ruszał bidnej dziewczyny...

JEGOMOŚĆ Z NOTATNIKIEM z wybuchem

Skończysz ty z tym ohydnym brzęczeniem, babo! Albo poszukaj, sobie przedsionka innego kościoła...

KWIACIARKA tracąc poprzednią pewność siebie

Takie moje prawo tu być, jak i pańskie...

JEGOMOŚĆ Z NOTATNIKIEM

Stworzenie, które wydaje ze siebie takie ohydne i przygnębiające dźwięki, nigdzie nie ma prawa być, nie ma prawa żyć! Pamiętaj, że jesteś istotą ludzką, obdarzoną duszą i tym cudownym darem bożym, jakim jest artykułowana mowa ludzka, że twoja mowa ojczysta była językiem Szekspira, Miltona i Biblii... więc przestań skrzeczeć... jak nadęty gołąb.

KWIACIARKA zupełnie oszołomiona, patrzy nań spode łba szeroko rozwartymi oczami, w których maluje się zdumienie połączone z zupełnym ogłupieniem

Ah-ah-ah-au-au-au-oo!

JEGOMOŚĆ Z NOTATNIKIEM szybko wyciągając notatnik Boże! Co za dźwięki! (zapisuje, po czym, trzymając notatnik w wyciągniętej dłoni, odtwarza jak najwierniej) Ah-ah-ah-au-au-au-oo!

KWIACIARKA rozbawiona. Śmiejąc się mimo woli

Hi-hi-hi-hi! A to ci heca!

JEGOMOŚĆ Z NOTATNIKIEM

Widzi pan tę kreaturę z jej bełkotem ulicznego ścieku? Ta jej gwara uwięzi ją na całe życie w rynsztoku. Otóż ja za trzy miesiące mógłbym wprowadzić to coś jako księżnę na przyjęcie do pierwszej lepszej ambasady. Mógłbym nawet przygotować ją do objęcia posady pokojowej albo ekspedientki — co wymaga znacznie lepszej angielszczyzny.

KWIACIARKA

Coooo? Co pan powiedział?

JEGOMOŚĆ Z NOTATNIKIEM

A żebyś wiedziała, ty rozkwaszony liściu kapuściany! ty pokrako obrażająca szlachetną architekturę tych filarów! ty wcielona obelgo mowy angielskiej! Mógłbym cię tak oszlifować, że wzięto by cię za królową Saby(! (do Jegomościa o wyglądzie wojskowym) Da pan wiarę?

JEGOMOŚĆ O WYGLĄDZIE WOJSKOWYM

Oczywiście. Sam jestem badaczem narzeczy indyjskich...

JEGOMOŚĆ Z NOTATNIKIEM ożywiony

Tak? Zna pan może pułkownika Pickeringa, autora „Wymowy sanskrytu"?

JEGOMOŚĆ O WYGLĄDZIE WOJSKOWYM

Owszem, pozwoli pan, że się przedstawię, jestem pułkownik Pickering... z kim mam zaszczyt?

JEGOMOŚĆ Z NOTATNIKIEM

Henryk Higgins, autor „Alfabetu powszechnego".

PICKERING z radością

Toż ja właśnie przybyłem z Indii, żeby pana poznać...

HIGGINS

A ja dla poznania pana wybierałem się do Indii.

PICKERING

Gdzie pan mieszka?

HIGGINS

Wimpole Street 27. Niechże mnie pan zaraz jutro odwiedzi.

PICKERING

A ja w hotelu „Carlton", może pan pozwoli do mnie, pogawędzimy przy kolacji...

HIGGINS

Doskonale, z największą ochotą.

KWIACIARKA do Pickeringa, w momencie kiedy przechodzi koło niej

Niech pan co kupi, złociutki panie, bryndza taka, że na komorne nie starczy.

PICKERING Naprawdę nie mam drobnych, przepraszam.

Wychodzi.

HIGGINS oburzony na żebractwo dziewczyny

Kłamczuch, mówiłaś, że z dwóch szylingów możesz wydać...

KWIACIARKA zrywając się z desperacją

A żebyś pękł! (rzuca cały koszyk pod nogi Higginsa) Może se pan to wszystko wziąć za sześć pensów i kazać się wypchać tem zielem...

Zegar na wieży bije wpół do dwunastej.

HIGGINS biorąc to za głos Boga, karcącego go za faryzejski brak miłosierdzia wobec biednej dziewczyny

Przypomnienie!

Podnosi uroczyście kapelusz, po czym, rzuca garść pieniędzy na koszyk i podąża za Pickeringiem.

KWIACIARKA podnosząc dwu i pół szylingową monetę Ah-au-ooh! (zbierając monety dwuszylingowe) Aaah-au-ooh! (zbierając inne, złote, półfuntowe) Aaaaaah-au-ooh! (podnosząc złotą, dwudziestoszylingową) Aaaaaaaaaaaah-au-ooh"!

Nadjeżdża taksówka z F r e de m.

FRED wyskakuje z taksówki

Nareszcie złapałem auto przy King Street... Halo! (do Kwiaciarki) Gdzie te dwie panie, co tu stały?

KWIACIARKA

Na piechty podyrdały; jak się ta pompa skończyła...

FRED

Masz tobie, cóż ja teraz zrobię z tym autem. Ech, do stu diabłów!

KWIACIARKA z wyższością

Nie szkodzi, młody człowieku. Wracam do domu automobilem.

Oddala się w stronę taksówki. Kierowca zakłada ręce w tył i przytrzymuje drzwiczki. Rozumiejąc jego nieufność, dziewczyna pokazuje mu garść pieniędzy.

Zapłata za kurs to furda dla mnie, Karolku! Kierowca uśmiecha się i otwiera drzwiczki.

Dobra — jeszcze kosz.

KIEROWCA Daj no tu — będzie dwa pensy ekstra.

ELIZA

Nie, to nie na pokaz, (wciska kosz do taksówki i ląduje się sama, ciągnąc dalej konwersację przez okno) Serwus, Fredziu!

FRED oszołomiony uchyla kapelusza

Do widzenia.

KIEROWCA

Dokąd?

ELIZA

Na zamek.

KIEROWCA

Jaki zamek?

ELIZA

Nie wiesz, jaki? Ten w parku, gdzie król zamieszkuje. Pa, Fredziu, nie chcę cię zatrzymywać. Pa, pa.

FRED

Do widzenia. Odchodzi.

KIEROWCA

Te, co to za gadanie o zamku? Jaki twój interes do zamku?

ELIZA

Żaden. Alem nie frajerka, żeby to przy nim powiedzieć. Do domu tera.

KIEROWCA

A to gdzie?

ELIZA

Baraki Angel Court, Drury Lane, obok naftowego sklepiku Józka.

KIEROWCA

Tak trzeba było od razu, Maniu!

Odjeżdża.

****

Podążmy i my za taksówką do Angel Court, wąskiego zaułka położonego między dwoma sklepikami, z których jeden to właśnie sklepik naftowy Józka. Taksówka staje. E l i z a wysiada ciągnąc za sobą kosz.

ELIZA

Ile?

KIEROWCA wskazuje licznik

Czytać nie potrafisz? Szylinga.

ELIZA

Szylinga za dwie minuty?'.

KIEROWCA

Dwie albo dziesięć — to jedno.

ELIZA

To nie jest w porządku, wedle mnie.

KIEROWCA

Siedziałaś już kiedyś w taksówce?

ELIZA z godnością

Sto tysięcy razy, mój panie!

KIEROWCA pokpiwając z niej

Szczęściara z ciebie, Maniu! Zatrzymaj szylinga, kochasiu, z najlepszymi życzeniami od całej familii. Wszystkiego dobrego!

Odjeżdża.

ELIZA poniżona

Bezczelność!

Dźwiga kosz i drepce wzdłuż zaułka do swego mieszkania: małego pokoiku obitego starymi tapetami, odstającymi od ścian w miejscach wilgotnych. Stłuczona szyba zalepiona papierem. Portret popularnego aktora i kolorowa kartka z żurnalu, fantastycznie przekraczającymi możliwości biednej E l i z y — zdobią ściany. Obie te ozdoby zostały wyrwane z jakichś pism. Klatka w oknie — choć mieszkaniec jej już dawno nie żyje — wisi tu jako pamiątka. Takie oto są jedyne zbytki dające się dostrzec okiem. Reszta to absolutne minimum konieczne dla zaspokojenia potrzeb biedoty. Nędzne łóżko przykryte stosem szmat różnego autoramentu, obiecujących bodaj odrobinę ciepła; przykryta szmatą skrzynia drewniana z miednicą i dzbankiem, lusterko nad skrzynią; stół, krzesło i parę garnków z jakiejś podmiejskiej kuchni; amerykański budzik na półce nad kominkiem, w którym się nigdy nie pali. Ogrzewanie i oświetlenie tego pokoju stanowi lampa gazowa, która pali się dopiero po wrzuceniu jednego pensa do automatu/*6. Czynsz — cztery szylingi tygodniowo.

Tu oto siedzi E l i z a, doszczętnie wyczerpana, ale zbyt podniecona, by iść spać. Przelicza swoją świeżą fortunę marząc i planując, jakby ją wydać. Lampa gaśnie i po raz pierwszy w życiu dziewczyna rozkoszuje się możliwością wrzucenia bez żalu drugiego pensa do automatu. Ten nastrój marnotrawstwa nie jest jednak tak silny, aby przyciszyć w niej całkowicie nurtującą ją potrzebę oszczędzania, aby zagłuszyć w niej kalkulację, że przecież w łóżku będzie taniej i cieplej marzyć i planować niż siedząc w pokoju bez ognia. Zdejmuje więc szal i spódnicę i rzuca je na kupę różnorodnej pościeli. Zrzuca buciki i tak jak stoi, włazi do łóżka.

AKT DRUGI

Następnego dnia. Godzina jedenasta rano. Pracownia H i g g i n s a przy Wimpole Street. Jest to pokój od ulicy na pierwszym piętrze, zasadniczo przeznaczony na salon. Pośrodku, ściany w głębi podwójne drzwi. W kącie pokoju, po prawej stronie osób wchodzących tymi drzwiami — dwie wysokie szafy-kartoteki oparte o ścianę i ustawione do siebie pod kątem prostym. W tymże kącie — gładkie biurko, na którym znajduje się: fonograf, laryngoskop, szereg rurek z miechami i mnóstwo szklanych tub z palnikami. Tubki służą do produkowania „Śpiewających płomieni"'. Palniki są połączone gumowymi przewodami z kurkiem gazowym w ścianie. Szereg kamertonów różnej wielkości leży na biurku, na którym stoi naturalnej wielkości model głowy ludzkiej w przekroju pionowym, ukazujący organy głosowe i skrzynka z woskowymi cylindrami do fonografu.

W głębi pokoju, po tej samej stronie, kominek, przy którym, bliżej drzwi, stoi wygodny fotel kryty skórą i skrzynka na węgiel. Na kominku zegar. Pomiędzy kominkiem i biurkiem pulpit na gazety. Po drugiej stronie środkowych drzwi, na lewo od osób wchodzących do pokoju, płytka komódka z telefonem i książką telefoniczną. Kąt za kominkiem i prawie całą Ścianę boczną zajmuje fortepian ustawiony tak, że klawiatura znajduje się najdalej od drzwi. Przy fortepianie ławeczka na całą długość klawiatury. Na fortepianie waza pełna owoców i słodyczy, przeważnie czekoladek.

Środek pokoju pusty. Oprócz fotela, ławeczki przed fortepianem i dwóch krzeseł przy biurku z fonografem — w pokoju znajduje się jeszcze jedno krzesło ustawione przy kominku. Na ścianie sztychy, przeważnie Piranesiego lub portrety wykonane mezzotintą*/2. Żadnych obrazów. Pickering siedzi przy stole odkładając na bok jakieś kartki i kamertony, które właśnie miał w użyciu. Higgins stoi przy komódce wsuwając szuflady. W rannym świetle widać, że jest to krewki, żywotny mężczyzna około czterdziestki lub nieco więcej, ubrany w czarny tużurek. Ma na sobie biały płócienny kołnierzyk i czarną jedwabną krawatkę. Jest to typ energicznego naukowca, serdecznie, a nawet namiętnie interesującego się wszystkim, co może stanowić obiekt badań naukowych, mający za nic i siebie, i ludzi łącznie z ich uczuciami. W istocie, pominąwszy jego lata i wzrost, podobny jest raczej do porywczego dziecka, reagującego na wszystko z impetem i hałasem i wymagającego prawie takiej samej jak dziecko opieki, aby go powstrzymać od brojenia. Jego sposób bycia jest bardzo urozmaicony: od dobrotliwej tyranii do grzmiących wybuchów, kiedy coś nie jest po jego myśli. Ale jest przy tym tak szczery i pozbawiony złośliwości, iż niepodobna go nie lubić, nawet w chwilach, kiedy jest najbardziej nierozsądny.

HIGGINS zamykając ostatnią szufladę

Zdaje mi się, że to wszystko.

PICKERING

Rzeczy istotnie zdumiewające; muszę wyznać, że drobną część zaledwie zdołałem słuchem uchwycić.

HIGGINS

Może powtórzymy jeszcze kilka doświadczeń?

PICKERING idzie w stronę kominka i staje tyłem do ognia

O nie, dziękuję, nie w tej chwili; mam dosyć na dziś...

HIGGINS zbliża się ku niemu i zajmuje miejsce po lewej ręce Pickeringa

Zmęczyło pana słuchanie tych dźwięków?

PICKERING

Nie przeczę, rzecz wymaga skupienia i natężenia uwagi... Byłem dumny z siebie, że mogę odtworzyć dwa tuziny dźwięków samogłoskowych, ale cóż to znaczy wobec pańskich stu trzydziestu! Jestem zupełnie oszołomiony. Toteż nic dziwnego, że nie mogłem uchwycić różnicy brzmienia pokaźnej ich części.

HIGGINS śmiejąc się z zadowoleniem, odchodzi w stronę fortepianu i je słodycze

To tylko kwestia ćwiczenia i wprawy. W pierwszej chwili istotnie nie słyszy się odrębności dźwiękowej. Lecz po dłuższym wsłuchiwaniu się różnica występuje tak wyraźnie jak między głoskami A i B.

Pani Pearce, gospodyni Higginsa, ukazuje się w drzwiach.

A co tam?

PANI PEARCE z wahaniem, niepewna siebie

Jakaś młoda dziewczyna chce się z panem widzieć...

HIGGINS

Dziewczyna? Młoda? Czego chce?

PANI PEARCE

Ano właśnie, proszę pana, w tym cała rzecz, że nie chce powiedzieć. Mówi tylko, że pan będzie zadowolony, jak pan usłyszy, o co chodzi. Jakaś prostaczka, istotnie bardzo pospolita. Chciałam ją odprawić, ale pomyślałam, że może pan ją zamówił, aby gadała do pańskich maszyn... spodziewam się, że chyba nie postąpiłam niewłaściwie... pan często przyjmuje takie dziwne osoby...

HIGGINS

Dobrze już, dobrze... czy jej wymowa jest interesująca?

PANI PEARCE

Okropna, proszę pana, uszy bolą słuchać... Nie rozumiem, jak to może pana interesować...

HIGGINS do Pickeringa

Warto się przekonać, (do P ani Pearce) Proszę ją tu przysłać.

Podbiega do biurka i wybiera cylinder do fonografu.

PANI PEARCE

Słucham pana, skoro pan sobie życzy...

Wychodzi.

HIGGINS

Mamy szczęście! Zobaczy pan zaraz moją metodę badania. Każę jej mówić dużo, cokolwiek, i będę równocześnie chwytał dźwięki aparatem Bella, potem dokonam transkrypcji romikiem*/3 i utrwalę na płycie fonograficznej, tak że po jej odejściu będzie można do woli jej słuchać, mając notatki przed sobą.

PANI PEARCE wracając

Oto ta dziewczyna, proszę pana...

Wchodzi Kwiaciarka w odświętnej paradzie. Na głowie ma kapelusz słomkowy, przybrany trzema strusimi piórami koloru żółtego, niebieskiego i czerwonego; na spódnicy fartuch prawie czysty, a nędzne paletko zostało trochę odświeżone. Widok tej żałosnej postaci z jej niewinną próżnością i ważną minką wzrusza Pickeringa, który jeszcze przedtem na widok Pani Pearce wyprostował się na krześle, jak przystało na dżentelmena w obecności kobiety. Co się tyczy Higginsa, to jedyna różnica w jego zachowaniu się wobec kobiet polega na tym, ze jeśli ich nie tyranizuje i nie woła do niebios o odwrócenie jakiegoś (piórkowej wagi!) krzyża, przymila się do nich jak dziecko do piastunki, gdy chce coś od niej wydostać.

HIGGINS ostro, poznając ją z nieukrywanym rozczarowaniem i natychmiast jak dzieciak robiąc z tego tragedię

Co? Toż to kwiaciarka, której kilka słów zanotowałem wczoraj wieczorem! Nic mi po niej! Znam dokładnie wszystkie cechy żargonu z Lisson Grove, szkoda nowej płyty i cylindra. Możesz się zabrać, skądeś przyszła, nie przydasz mi się na nic.

KWIACIARKA

Co się pan tak ciska, anim gęby nie otwarła, co się tyczy interesu. (do Pani Pearce, która stoi nie opodal drzwi) Powiedziała paniusia, żem autotaksem zajechała?

PANI PEARCE

Głupstwo, moja droga, co to może obchodzić takiego pana jak pan Higgins?...

KWIACIARKA

Cie, cie... aleśmy hardzi... ten pan jest od dawania nauki... przecie się sam przechwalał wczora. Ale na puste gadanie nie mam czasu. Jak mu moje pieniążki śmierdzą, to się lepsi znajdą...

HIGGINS

Jakie pieniądze, za co?

KWIACIARKA

Moje, za naukie... już pan wi? Czy się mam wyraźniej wysłowić? Po naukie tu przyszłam, lekcyje brać u pana... no i forsę bulić... nie ma strachu.

HIGGINS nieco zbity z tropu

No, wiecie państwo!!! (odzyskuje kontenans) Czego się spodziewasz?

KWIACIARKA

Żeby pan był taki, jak przystało na prawdziwego pana, to by mnie pan prosił siadać... przecie mówię, że mam interes.

HIGGINS

Jak pan myśli, Pickering? Czy ją poprosimy, żeby raczyła usiąść, czy wyrzucimy to pudło przez okno na ulicę?

KWIACIARKA uciekając przerażona w stroną fortepianu, za który się chowa

Ah-ah-ah-au-au-au-oo! (nagle dotknięta w swej dumie) Wypraszam sobie to pudło, skorożem się ofiarowała płacić jak pani...

Znieruchomiali panowie patrzą na nią z drugiego końca pokoju z szalonym zdumieniem.

PICKERING grzecznie i uprzejmie

Wytłumacz jasno, o co ci chodzi.

KWIACIARKA

Chce być panną sklepową w sklepie z kwiatamy, bo mi już, cholera, dojadło sprzedawać na bruku. Ale przecie mi nie dadzą, póki nie będę aligancko mówiła. Ten pan mówił wczoraj, że takie pouczenie to jego interes. Przecie nie chcę za darmo, a on mnie jak ścierkie poniewiera...

PANI PEARCE

Szalona jesteś, dziewczyno, myśląc, że będzie cię stać na zapłacenie pana Higginsa.

KWIACIARKA

Niby dlaczego? Dobrze wiem, co się płaci za naukie, i także samo zapłacę...

HIGGINS

Wiele?

KWIACIARKA wychodząc zza fortepianu, tryumfalnie

Tera pan mówi jak człowiek. Myślałam sobie, że pan będzie nie od tego, by sobie odbić co nieco z tego, co mi pan wczora na kosz cisnął, (na ucho) Musiał pan być ululany, no nie?

HIGGINS z uprzedzającą grzecznością

Proszę siadać...

KWIACIARKA

Jak pan co złego ma na myśli, to...

BIGGINS grzmiąco

Siadaj!!

PANI PEARCE surowo

Usiądź, dziewczyno, słuchaj i rób, co ci pan każe...

KWIACIARKA

Ah-ah-ah-au-au-oo!

Stoi, na wpół zbuntowana, na wpół oszołomiona.

PICKERING bardzo kurtuazyjnie

Czy zechce pani zająć miejsce? Stawia krzesło niedaleko kominka między sobą i Higginsem.

ELIZA

Mogie usiąść.

Siada. Pickering wraca do kominka.

HIGGINS

Jak się nazywasz?

KWIACIARKA

Eliza Doolittle.

HIGGINS zaczyna deklamować patetycznie

Eliza, Elżbieta, Betsy i Bess

Pobiegły do lasu szukać ptasich gniezd.

PICKERING

Znalazły gniazdko, w gniazdku czworo jaj,

HIGGINS

Zabrały jedno, troje pieścił maj...

Śmieją się obaj serdecznie ze swego dowcipu.

ELIZA

Nie róbcie z siebie wariatów.

PANI PEARCE stojąc za krzesłem E li z y

Nie można się tak o panach wyrażać...

ELIZA

To czemu nie mówią do rzeczy?

HIGGINS

Do rzeczy, do rzeczy! Wiele myślisz płacić za lekcje?

ELIZA

Ja się znam na rzeczy! Jedna pani, co to się przyjaźni ze mną, płaci za francuskie naukie półtora szylinga od godziny, a Francuz prawdziwy, nie farbowany. Przecie pan nie byłby tak czelny, aby liczyć tyle samo za ojczystą wymowę. Dam szylinga... to moje ostatnie słowo.

HIGGINS chodząc po pokoju, z rękami w kieszeniach spodni, podzwaniając kluczami i drobną monetą

Widzi pan, Pickering, jeśli ocenimy tego szylinga jako procent dochodów tej dziewczyny, to suma przez nią ofiarowana równa się sześćdziesięciu lub siedemdziesięciu funtom milionera.

PICKERING

Jak to? Nie rozumiem...

HIGGINS

Niech pan rozważy. Milioner ma około stu pięćdziesięciu funtów dziennego dochodu; ta dziewczyna zarabia dziennie najwyżej dwa i pół szylinga...

ELIZA z miną obrażoną

Ale kto to panu powiedział, że ja...

HIGGINS przerywając jej

Proponując szylinga za lekcje, ofiarowuje dwie piąte swego dziennego dochodu. Dwie piąte dziennego dochodu milionera wynosi około sześćdziesięciu funtów. Czyż nie tak? Ależ to niesłychane warunki, to najlepsza oferta, jaką mi kiedykolwiek zrobiono!

ELIZA wstając przerażona

Sześćdziesiąt funtów? Co pan plecie? Ani mi się śniło, skądże bym ja...

HIGGINS

Ach, stul pysk...

ELIZA ze łzami

Ale skąd ja wezmę sześćdziesiąt funtów, och...

PANI PEARCE

Nie płacz, niemądra, bo nie ma czego; nikt nie dotknie twoich groszy, siadaj...

HIGGINS

Ty lepiej uważaj, żeby ciebie kto nie dotknął, i to rózgą! To się łatwo może przydarzyć, jak nie przestaniesz beczeć, siadaj!...

ELIZA siadając powoli

Ah-ah-ah-au-oo! Myślałby kto, że pan jest moim ojcem...

HIGGINS

Jeśli się podejmę cię uczyć, to wiedz, że będę gorszy od dwóch ojców... bierz, trzymaj.

Podaje jej jedwabną chusteczkę;.

ELIZA

A to na co?

HIGGINS

Obetrzyj oczy i twarz, bo już cała zamazana... i uważaj, to chustka, a to twój rękaw, nie mieszaj jednego z drugim... pamiętaj, że panna sklepowa nie może robić takich pomyłek...

E l i z a, zupełnie zniewolona i ogłupiała, patrzy nań bezradnie.

PANI PEARCE

O, przepraszam pana, panie Higgins, niewłaściwie pan do niej mówi, ona pana nie rozumie. Poza tym myli się pan, ona wcale nie używa rękawa do tego celu.

Zabiera chustkę z rąk E l i z y.

ELIZA wyrywając ją z ręki Pani Pearce

Niech pani odda z powrotem! On mnie ją dał, nie pani!...

PICKERING śmiejąc się

Słusznie, pani Pearce, trzeba ją uważać za własność Elizy.

PANI PEARCE zrezygnowana

Dobrze panu tak!

PICKERING

Wie pan, ta sprawa zaczyna mnie interesować; przypomina mi się, co pan wspomniał wczoraj o przyjęciu w ambasadzie. Jeśli pan zdoła tego dokonać, uznam pana za największego z żyjących pedagogów! Gotów jestem założyć się o całe koszta tego eksperymentu, oświadczam również gotowość złożenia sumy należnej za lekcje.

ELIZA

Pan to naprawdę morowy! Dziękuję, panie kapitanie.

HIGGINS zainteresowany, mierzy E l i z ę badawczym spojrzeniem

Hm, kusi mnie ta myśl nieodparcie... ten rozkosznie niski poziom tego stworzenia, ten jej odrażający brud...

ELIZA z gwałtownym protestem

Ah-ah-ah-ah-au-au-oo-oo! Nie jestem, brudna, umyłam twarz i ręce, zanim żem tu przyszła.

PICKERING śmiejąc się

Nie ma obawy, widzę, aby jej pan przewrócił w głowie pochlebstwem.

PANI PEARCE widocznie zaniepokojona

Och, przepraszam pana bardzo, niech pan tak nie mówi, są i inne sposoby bałamucenia dziewcząt, a trzeba przyznać, że pan Higgins to mistrz w tych sprawach, choć może na serio tego nie robi. Spodziewam się, że pan nie pozwoli mu na żadne szaleństwa.

HIGGINS podniecając się, w miarę jak ten pomysł nabiera kształtu

Czymże jest życie, jeśli nie szeregiem natchnionych szaleństw? — Trzeba tylko umieć je popełniać! A pierwszy warunek: nie pomijać żadnej sposobności, bo nie zdarzają się co dzień. Oświadczam, że zrobię księżniczkę z tej wywłoki ulicznej.

ELIZA dotknięta do żywego

Ah-ah-ah-au-au-oo!

HIGGINS w uniesieniu

Tak! Za sześć miesięcy! Za trzy miesiące, o ile ta koza posiada bystry słuch i giętki język, podejmuję się wprowadzić ją do każdego towarzystwa, pod każdą postacią. Zaczynamy od dziś, od zaraz — w tej chwili! Pani Pearce, proszę ją zabrać do kuchni, rozebrać, oczyścić, oskrobać, wymaglować, a jakby nie chciało puszczać, użyć jakichś kwasów albo benzyny. Czy duży ogień w piecu kuchennym?

PANI PEARCE tonem protestu

Owszem, proszę pana, ogień jest, ale...

HIGGINS przerywając, despotycznie

Zdjąć z niej wszystkie łachy i spalić, zaraz!!! Zatelefonować w tej chwili do magazynu Whiteleya lub gdzie indziej po nowe. Tymczasem, nim to przyniosą, owinąć ją w papier do pakowania.

ELIZA

Świntuch z pana! Mówić takie rzeczy! Jestem przyzwoita dziewczyna i znam się na takich gagatkach...

HIGGINS

Słuchaj, dziewczyno, musisz zapomnieć o całej tej pruderii z Lisson Grove i zrozumieć, że rozpoczynasz naukę zachowywania się jak księżniczka. Proszę ją wziąć do kuchni, pani Pearce, gdyby stawiała opór, to wyłoić dobrze wałkiem...

ELIZA zrywając się i biegnąc do Pani Pearce i Pickeringa

Nie, bo zawołam policję! Jak Boga kocham!

PANI PEARCE

Ale ja nie mam miejsca dla niej...

HIGGINS Dać ją do kubła na śmiecie.

ELIZA

Ah-ah-ah-au-au-oo!!

PICKERING

Ach, cóż znowu, niechże pan będzie rozsądny, Higgins.

PANI PEARCE ośmielona tymi słowy

Bardzo słusznie, pan musi być rozsądny, panie Higgins; do czego to podobne, nie można tak każdym pomiatać...

Higgins, przywołany do porządku, uspokaja się. Po burzy wieje zefir pobłażliwego zdziwienia.

HIGGINS modulując glos z fachową subtelnością

Pomiatać? Droga pani Pearce, kochany pułkowniku, nigdy nie miałem najmniejszego zamiaru pomiatać kimkolwiek. Ja proszę tylko o odrobinę przychylności dla tego biednego dziewczęcia, o poświęcenie jej baczniejszej uwagi, niezbędnej w chwili, w której ta istota staje na progu nowego życia. Jeśli zaś nie wyraziłem się poprzednio dość jasno, to jedynie z troski o to, by nie urazić jej lub waćpaństwa delikatności.

E l i z a, uspokojona, skrada się z powrotem do swojego krzesła.

PANI PEARCE do Pickeringa

Czy pan szanowny słyszał kiedy coś podobnego?

PICKERING

Śmiejąc się serdecznie Nie, pani Pearce, nigdy...

HIGGINS cierpliwie

O co znowu chodzi?

PANI PEARCE

Chodzi o to, że pan nie może uważać tej dziewczyny za swoją własność, to nie kamyk, znaleziony przy drodze...

HIGGINS

Dlaczego nie, kochana pani? Dlaczego?

PANI PEARCE

Ach, mój Boże, przecież pan nic o niej nie wie, kto ona, skąd, kim są jej rodzice?... Przy tym może zamężna...

ELIZA

A guzik...

HIGGINS

O, właśnie, doskonale dziewczyna odpowiedziała: guzik! Czyż pani nie wiadomo, że kobiety z tej sfery wyglądają na dobrą pięćdziesiątkę w rok po zamążpójściu?

ELIZA

A kto by ta mnie chciał?

HIGGINS nagle, swoim najbardziej uwodzicielskim, niskim głosem

Ależ Elizo, za kilka miesięcy całe ulice zaścielą się trupami mężczyzn, którzy z twej przyczyny tuzinami będą sobie w łeb strzelać...

PANI PEARCE

Niedorzeczność, nie można dziewczynie mówić takich rzeczy.

ELIZA wstając, stanowczo

Idę stąd. On jest pomylony, jak Boga jedynego... nie potrzebuję nauki od kopniętego...

HIGGINS trafiony w najczulsze miejsce obojętnością dziewczyny na czar jego głosu

Tak? Za wariata mnie uważasz? Dobrze. Pani Pearce, nie trzeba posyłać po stroje, wyrzucić ją precz w tej chwili.

ELIZA ze łzami i złością

Wolnego! Nikt nie ma prawa mnie tykać!

PANI PEARCE

Widzisz, co znaczy obrażać pana... (wskazując drzwi) Tędy, proszę...

ELIZA prawie z płaczem

Nie prosiłam o żadne łachy ani bym ich nie wzięła, (odrzuca chustkę jedwabną) Stać mnie na moje suknie...

HIGGINS zręcznie tąpiąc chustkę i zagradzając jej drogę, podczas gdy ona ociągając się idzie w stronę drzwi

Jesteś nieznośna niewdzięcznica, to tak mi się odpłacasz za to, że cię chciałem z błota wyciągnąć, ubrać pięknie i zrobić z ciebie panią?

PANI PEARCE

Niech pan da pokój, panie Higgins... to pan jest nieznośny. Wracaj do domu, dziewczyno, i powiedz rodzicom, żeby więcej o ciebie dbali...

ELIZA

Nie mam żadnych rodziców. Oni mnie wygonili, żem to już duża. Żebym się sama żywiła.

PANI PEARCE

A gdzież twoja matka?

ELIZA

Nie mam żadnej matki. Ta, co mnie wygnała, to szósta z rzędu macocha... Ale dałam se radę bez nich i jestem przyzwoita dziewczyna.

HIGGINS

No, proszę, i po co ten cały harmider! Dziewczyna nie należy do nikogo, nikomu niepotrzebna, a mnie się może przydać, (podchodzi do Pani Pearce i zaczyna przymilać się do niej) Pani ją może zaadoptować, pani Pearce; jestem przekonany, że córka byłaby dla pani wielką pociechą. No, proszę nie grymasić, proszę ją zabrać do kuchni i...

PANI PEARCE

Słucham pana, tylko ośmielę się zapytać, w jakim charakterze ma ona tu zostać? Czy się jej będzie co płacić? Niechże pan pomyśli.

HIGGINS

Ach, niech pani jej płaci, jeśli to konieczne, i proszę te wydatki wpisać do rachunków gospodarskich, (niecierpliwie) Ciekawym, po kiego licha jej pieniądze? Żarcia i strojów będzie miała w bród... rozpiłaby się tylko, gdyby miała pieniądze.

ELIZA obruszając się na niego

Potwór z pana! to kłamstwo! Nikt jeszcze nie poczuł żadnego ankoholu ode mnie! (do Pickeringa) Panie kapitanie, pan jest kurturalny, niech mu pan zabroni tak mówić.

PICKERING z humorem

Czy nie przyszło panu na myśl, Higgins, że ta dziewczyna może mieć swoją godność?

HIGGINS przyjrzawszy się jej krytycznie

Nie sądzę, w każdym razie nie taką, która by była zawadą w pracy, (wesoło) A cóż ty myślisz o tym, Elizo?

ELIZA

Mam swoją godność jak każden inny...

HIGGINS do Pickeringa

Widzi pan trudności, jakie nas czekają?

PICKERING

Jakie trudności?

HIGGINS

Nauczyć ją gramatycznego języka. Sama dykcja jest błahostką.

ELIZA

Nie chcę gramatycznego języka. Chcę mówić jak panienka z kwiaciarni.

PANI PEARCE

Przepraszam pana, że jeszcze raz zapytani, na jakich warunkach ta dziewczyna ma tu zostać i czy ma dostawać pensję? Co się z nią stanie, jak się skończy czas jej nauki? Pan powinien teraz o tym pomyśleć.

HIGGINS niecierpliwie

A co się z nią stanie, jeśli ją zostawię w rynsztoku? Niech mi kochana pani odpowie na to pytanie?

PANI PEARCE

To do pana nie należy, panie Higgins, to już jej sprawa...

HIGGINS

W porządku, wyrzucimy ją z powrotem do rynsztoka, jak z nią skończę, a co się z nią potem stanie, to już będzie jej sprawa... więc nie ma się o co martwić...

ELIZA

Żadnego serca czującego pan nie posiada. Sam tylko siebie kocha! (wstaje mówiąc energicznie) No, dość mam tego! Idę...(kieruje się ku drzwiom) wstyd i hańba... fe...

HIGGINS chwytając czekoladkę z fortepianu, z oczami nagle rozbłysłymi swawolą

Może czekoladkę, Elizo?

ELIZA patrząc na słodycze pożądliwie

Czy ja wiem, co do nich domieszane? Słyszałam o dziewczynach, co im tacy jak pan dawali środki...

Higgins wydobywa scyzoryk, przecina czekoladkę na pół, jedną połowę bierze w usta, drugą podaje Elizie.

HIGGINS

Na dowód, że nie zatrute, ja zjem jedną połowę, ty drugą.

Gdy dziewczyna otwiera usta, żeby coś odpowiedzieć, Higgins wkłada jej czekoladkę do ust. I wiedz o tym, że będziesz miała całe pudełka, pudła i beczki i będziesz się żywiła tylko czekoladkami... Więc jak?

ELIZA połykając czekoladkę, którą się o mało nie zakrztusiła

Bym nie zjadła, ale zbyt dobrze wychowana jestem, aby wypluć.

HIGGINS

Słuchaj no, Elizo, zdaje mi się, żeś tu przyjechała autem?.

ELIZA

No to co? Takie moje prawo, nie wolno?

HIGGINS

Ależ oczywiście, że wolno; chcę ci tylko powiedzieć, że jeśli tu zostaniesz, będziesz miała automobil na każde zawołanie... będziesz sobie jeździć do woli, naprzód, w tył i w kółko, jak ci się spodoba... Zastanów się!

PANI PEARCE

Przepraszam pana, panie Higgins, to się nie godzi! Pan wyraźnie wodzi na pokuszenie tę dziewczynę. Ona powinna pomyśleć poważnie o swej przyszłości.

HIGGINS

Co też pani plecie, kochana pani Pearce, w tak młodym wieku? O przyszłości czas myśleć, gdy się teraźniejszość skończy. Nie, nie, Elizo, czyń tak, jak ta dobra pani czyni w tej chwili: myśl o przyszłości innych, lecz nigdy o swojej... Zaś co do siebie, myśl o czekoladkach, automobilach, złocie i brylantach...

ELIZA

Nie potrzebuję złota i brylantów... jestem porządna dziewczyna. Siada z powrotem, usiłując nadać sobie wyraz godności.

HIGGINS

I taką pozostaniesz pod czujnym okiem pani Pearce. Nikt twojej cnoty nie naruszy i wyjdziesz za mąż za oficera gwardii z pięknym wąsem. Ojciec jego, co najmniej markiz, zagrozi synowi wydziedziczeniem, ale poznawszy twoją uczciwość i urok twej piękności, zmięknie jak wosk i udzieli swego błogosławieństwa...

PICKERING

Przepraszam, Higgins, muszę się wtrącić. Moim zdaniem, pani Pearce ma rację. Jeśli ta dziewczyna ma się oddać w ręce pańskie na przeciąg pół roku jako materiał do pedagogicznego eksperymentu, powinna rozumieć, co czyni.

HIGGINS

Wykluczone. Ona i tak nic nie rozumie. Zresztą, czy ktokolwiek naprawdę rozumie swoje czyny? Ileż to czynów zostałoby nie dokonanych, gdybyśmy znali naprzód ich rezultaty?

PICKERING

Bardzo sprytnie, Higgins, ale nie do zastosowania w danym wypadku, (do E l i z y) Panno Doolittle...

ELIZA osłupiała

Ah-ah-au-au!!

HIGGINS

Masz pan, to wszystko, co pan wydobędzie... z panny Doolittle: Ah-ah-au-au! Komentarz zbyteczny! Jako zawodowy wojskowy powinien pan dostrzec od razu, że jedyną rzeczą potrzebną temu stworzeniu jest rozkaz! Elizo, baczność!! Zostaniesz w tym domu przez sześć miesięcy. Będziesz się uczyć poprawnej i pięknej wymowy, jakiej się wymaga od panny w wielkim magazynie kwiatowym. Jeśli okażesz pilność i posłuszeństwo, będziesz spać w pięknym pokoju, na miękkim i wygodnym łóżku, będziesz miała kupę żarcia, pieniądze na czekoladki i auto na zawołanie. Jeśli się okażesz leniwa i krnąbrna, będziesz spała z karaluchami w komórce koło kuchni, a pani Pearce będzie cię maglować wałkiem. Po sześciu miesiącach udasz się w pięknym stroju powozem do królewskiego pałacu. Jeśli król orzeknie, że nie jesteś w każdym calu piękną lady, policja zamknie cię w londyńskiej wieży, a kat zetnie ci głowę toporem ku przestrodze innych ambitnych kwiaciarek. Jeżeli wyrok okaże się pomyślny, otrzymasz na własność siedem i pół szylinga jako kapitał zakładowy na nowe życie. Skończyłem! Dodam tylko, że jeśli odrzucisz tę propozycję, będziesz najniewdzięczniejszą z istot, jakie żyją pod słońcem, i aniołowie będą płakać nad tobą. (do Pickeringa) Cóż, zadowolony pan, Pickering? (do Pani Pearce) Czy można całą sprawę wyrazić jaśniej i piękniej, kochana pani Pearce?

PANI PEARCE cierpliwie

Ja myślę, że lepiej będzie, jeśli pan raczy pozwolić, abym ja pomówiła na osobności z dziewczyną w odpowiedni sposób. Nie wiem, czy się podejmę opieki nad nią, ale rozumiem, że pan nie chce jej krzywdy. A że pan nie dba o to, co się może w przyszłości wydarzyć, to już dla mnie zwyczajna rzecz. Zawsze tak jest, ile razy pana zajmuje to, co pan nazywa akcentem u ludzi. Chodź ze mną teraz, Elizo.

HIGGINS

Brawo, pani Pearce, dziękuję pani. A teraz żwawo, do kąpieli, do kąpieli...

ELIZA wstając powoli, podejrzliwie

Pan to lubi poganiać. Nie zostanę tu, jak mi się co nie spodoba. I wara komu mnie wałkować. Ani nie chcę iść do królewskiego pałaca, ani policji nic do mnie, co to, to nie! Jestem porządna dziewczyna...

PANI PEARCE

Nie odpowiadaj, ty nie rozumiesz pana profesora, chodź ze mną...

Kieruje się ku drzwiom, otwiera je i czeka na E l i z ę.

ELIZA zdąża powoli ku drzwiom

Tyle powiem... nie pójdę do króla, choćby mnie nawet w kawałki posiekali. Żebym wiedziała, w co tu wdepnę, to bym nie przyszła. Zawsze byłam porządna dziewczyna, nie zaczepiałam go i nic mu nie jestem winna. Nie dbam... ale pomiatać sobą nie dam. Taki mój honor jak i jego...

Pani Pearce zamyka drzwi, tak że skargi E l i z y cichną,

Ku największemu zdumieniu E l i z y Pani Pearce zabiera ją na trzecie piętro zamiast, jak się spodziewała, do komórki przy kuchni. Na górze Pani Pearce otwiera drzwi do gościnnego pokoju.

PANI PEARCE

Będę musiała umieścić cię tutaj - to będzie twoja sypialnia.

ELIZA

Ojej, paniusiu! Przecie bym za nic na świecie tu spać nie mogła... Toć ja jeszcze nie jaśnie pani.

PANI PEARCE

Będziesz musiała stać się tak czysta jak ten pokój, a wtedy nie będziesz się go bała. I powinnaś mnie nazywać panią Pearce, a nie „paniusią".

Otwiera drzwi do garderoby, obecnie przemienionej na nowoczesną łazienkę.

ELIZA

Rany Julek! A to co? To tu wielkie pranie robicie? Strasznie śmieszna balia...

PANI PEARCE To nie jest balia. W tym się ludzie myją... zaraz i ciebie w tym umyję.

ELIZA

To ja mam wliźć w toto i cała się zamoczyć? Nie ma frajerów! Żebym się, na ten przykład, na śmierć przestudziła? Znałam kobitę, co to każdą sobotę na noc się moczyła, i kipła z tego całego moczenia.

PANI PEARCE-

Profesor Higgins ma inną łazienkę na dole i co dzień rano bierze zimną kąpiel.

ELIZA

Uhhhhh! Ten człowiek musi być z żelaza.

PANI PEARCE

Jeśli chcesz siedzieć z profesorem i pułkownikiem w jednym pokoju i uczyć się, to będziesz musiała robić to samo... inaczej twój zapach by ich odstraszył. Ale nie musisz się kąpać w zimnej wodzie, możesz sobie puścić gorącej do woli. Widzisz te dwa kurki? Jeden jest na gorącą, drugi na zimną wodę.

ELIZA z płaczem

Nie mogie... przysięgam... boję się... to nie jest normalne... przecie to będzie mój koniec. Jak żyję na świecie, tak się nie kąpałam....nie tak jak tu.

PANI PEARCE

No, a czy nie chciałabyś być czysta, pachnąć słodko i pięknie i wyglądać jak prawdziwa dama? Pamiętaj, że nie możesz być przyzwoitą dziewczyną i być czystą wewnątrz tak długo, jak jesteś na zewnątrz brudna flądra.

ELIZA

Buhhhhuu!!

PANI PEARCE

No, dość tych beków! Idź do swego pokoju, zdejm ze siebie wszystko, owiń się w to (podaje jej płaszcz kąpielowy) i wróć tu do mnie. Tymczasem przygotuję kąpiel.

ELIZA cała we łzach

Nie mogie, złociutka... nie chcę... przyzwyczajona nie jestem... Jak żyję na świecie, nie rozebrałam wszystkiego, co mam na sobie. Przecie to nie wypada... Ani nie jest przyzwoite!

PANI PEARCE

Co ty za głupstwa pleciesz, dziecko! A czyż nie zdejmujesz ze siebie ubrania co noc przed pójściem do łóżka?

ELIZA szczerze zdziwiona

Pewnie, że nie... także coś! A po co miałabym zdejmować? Przecie to pewna śmierć! Naturalnie rozbieram spódnice...

PANI PEARCE

Czy chcesz powiedzieć, że śpisz w tej samej bieliźnie, którą nosisz w dzień?

ELIZA

A w jakiej inszej miałabym spać?

PANI PEARCE

Nie zdarzy się to więcej tak długo, jak tu będziesz. Postaram się o koszulę nocną dla ciebie.

ELIZA

Cooo? I miałabym się przebrać w zimne rzeczy i klapać zębami przez pół nocy? Za nic!.... Zawzięła się paniusia na moje życie, jak pragnę Boga!

PANI PEARCE

Chcę, abyś przestała być flądrą i stała się czystą, porządną dziewczyną, która by się nadawała do siedzenia z panami w jednym pokoju. Czy zaufasz mi i zrobisz, co ci każę, czy wolisz, żebym cię wyrzuciła z powrotem do twych kwiatów?

ELIZA

Ale paniusia nie wie, co to dla mnie zimno, jak ja się straśnie boję zimna!

PANI PEARCE

W tym domu nie będziesz spała w zimnym łóżku. Włożę ci pod kołdrę gorącą grzałkę, (popychając ją w kierunku sypialni) Jazda, rozebrać się!

ELIZA

Boże, żebym to wiedziała, co to za straśna rzecz ta czystość... nigdy bym tu nie przyszła... nie wiedziałam, jak mi było dobrze...nie.

Pani P e a r c e wpycha ją do pokoju, zostawiając jednak drzwi lekko uchylone na wypadek, gdyby jej więzień chciał uciec. Teraz Pani P e a r c e wkłada parę białych gumowych rękawiczek, napełnia wannę mieszając gorącą i zimną wodę i sprawdzając co jakiś czas temperaturę przy pomocy termometru. Następnie perfumuje wodę garstką soli kąpielowych i dodaje pełną garść gorczycy. Skończywszy tę czynność uzbraja się w odstraszającą szczotkę na długiej rączce i namydla ją bardzo obficie kawałkiem pachnącego mydlą. E l i z a wraca, nie mając na sobie nic oprócz szlafroka kąpielowego, ciasno owiniętego wokół jej ciała... politowania godna postać, pełna niewysłowionego przerażenia.

PANI PEARCE

No, chodź, chodź... nie bój się. Zdejm szlafrok.

ELIZA

Nie mogie, złociutka pani... naprawdę nie mogie... jak Boga kocham, nie mogie... Nigdy w życiu nic takiego nie zrobiłam.

PANI PEARCE

Nie bój się, dziecko, nic ci nie będzie... O, tak... teraz wejdź do wanny i powiedz mi, czy woda dobra. Czy dość gorąca?

ELIZA

Ah-oo! Ah-oo! Za gorąca!

PANI PEARCE zręcznie ściągając z niej szlafrok i dając jej lekkiego szturchańca w wannie, od którego dziewczyna się wywraca

No, nareszcie... nic ci nie będzie...

Zabiera się energicznie do pracy — uzbrojona w szczotkę. Wrzaski E l i z y zdolne byłyby poruszyć najzatwardzialsze serce.

***

Tymczasem pułkownik roztrząsa sprawę E l i z y z Higginsem. Pickering odchodzi od kominka, siada na krześle okrakiem, krzyżując ręce na poręczy i zabierając się do wybadania Higiginsa.

PICKERING

Wybacz pan, że zapytam szczerze i otwarcie, czy pan jest mężczyzną mocnego charakteru, gdy w grę wchodzi kobieta?

HIGGINS gderliwie

Czy pan spotkał kiedy mężczyznę mocnego charakteru, gdy w grę wchodzi kobieta?

PICKERING

Bardzo często.

HIGGINS opierając się o fortepian podnosi się na rękach, siada nań z impetem i mówi dogmatycznie

Ja nigdy. Wiem z doświadczenia, że jak tylko dopuszczam kobietę do poufałości, natychmiast staje się zazdrosna, wymagająca, podejrzliwa, i w ogóle zaczyna być przeklętą zawadą. I na odwrót, ile razy ja pozwalam sobie na zaprzyjaźnienie się z kobietą, staję się samolubny i despotyczny. Kobiety wszystko psują. Wystarczy wpuścić je do naszego życia, aby się przekonać, że kobieta chce jednego, a my drugiego.

PICKERING

Na przykład czego?

HIGGINS zeskakuje z fortepianu podrażniony

Bóg wie czego! Przypuszczam, że kobieta chce iść swoją drogą, a mężczyzna swoją, ale każde usiłuje popchnąć to drugie w niewłaściwym dla niego kierunku. Gdy jedno chce jechać na północ, to drugie marzy o południu; w rezultacie jadą razem na wschód, choć obojgu wiatr w oczy wieje, (siada na ławeczce przed fortepianem) I tak oto mocą tego przeświadczenia trwam w kawalerskim stanie...

PICKERING wstając, poważnie

Ach, nie o to mi chodzi... Pan rozumie, że popierając pański pomysł co do Elizy, jestem w pewnej mierze odpowiedzialny za jej los. Otóż mam nadzieję, że pozycja dziewczyny w tym domu nie narazi jej na żadne przykrości...

HIGGINS

Co, ten tłumok? Świętość, zapewniam pana! (wstaje, aby lepiej wyjaśnić}

Jej pozycja, jak się pan wyraża, zawarta jest w słowie: uczennica. Uczeń czy uczennica to dla mnie rzecz święta. Bez takiego pojęcia nie ma mowy o skuteczności nauczania. Nauczyłem mówić po angielsku kopy amerykańskich milionerek, w przeważnej części pięknych jak senne marzenie. Jestem uodporniony do tego stopnia, że jako kobiety znaczyły dla mnie tyle co kołki w płocie, co więcej, mam przekonanie, że musiały mieć o mnie podobne wyobrażenie jako o mężczyźnie. To kwestia...

W drzwiach ukazuje się Pani Pearce z kapeluszem Elizy w dłoni.

HIGGINS z ciekawością

Cóż, jakże tam, wszystko w porządku?

PANI PEARCE w drzwiach

Chciałam pana poprosić o chwilkę rozmowy, jeśli można...

HIGGINS

Oczywiście, bardzo proszę... .Pani Pearce wchodzi do pokoju.

Tego kapelusza niech pani nie pali... zachowam go na pamiątkę jako osobliwość...

Odbiera kapelusz z rąk Pani Pearce.

PANI PEARCE

Ostrożnie, proszę pana... Musiałam przyrzec dziewczynie, że go nie spalę, ale sądzę, że rozsądniej będzie wrzucić go do gorącego kotła na jakiś czas.

HIGGINS rzuca kapelusz na fortepian

O, dziękuję! Słucham, o cóż to chodzi?

PICKERING

Czy może przeszkadzam?

PANI PEARCE

Ależ broń Panie Boże... (do H i g g i n s a) Przyszłam z prośbą, żeby pan raczył uważać na sposób wysławiania się w obecności dziewczyny.

HIGGINS zdumiony

Przecież zawsze uważam. Czemu pani o tym mówi?

PANI PEARCE nieporuszona

O, przepraszam pana bardzo, wcale pan nie uważa na słowa, zwłaszcza gdy pan coś zarzuca albo gdy pan traci cierpliwość... o mnie, rzecz prosta, nie chodzi, ja już przywykłam, ale nie powinien pan kląć przy tej dziewczynie.

HIGGINS oburzony

Ja?! (z naciskiem) Ja nigdy nie klnę! Nie znoszę tego przeklętego zwyczaju. Co, do stu diabłów, ma pani na myśli?

PANI PEARCE z kamiennym spokojem

O właśnie, to mam na myśli! Pan za dużo i za często klnie. Ale już mniejsza o takie słowa jak — „przeklęty", „siarczysty" i „co, u diabła", „gdzie, u diabła", „kto, u diabła", „do stu diabłów"...

HIGGINS

Pani Pearce, co słyszę? Taka litania w ustach pani? No, wie pani!

PANI PEARCE ciągnie dalej, bynajmniej nie wzruszona

Natomiast jest jedno słowo, którego stanowczo nie powinien pan używać przy dziewczynie. Właśnie to słowo wyrwało się jej z ust, kiedy spodobała jej się kąpiel. Ale jej trudno się dziwić, przywykła od dziecka, na kolanach matki się nauczyła i właśnie dlatego nie powinna takich słów słyszeć z ust pana.

HIGGINS wyniośle

Nie mogę sobie przypomnieć, bym się aż tak kiedy wyraził.

Pani Pearce patrzy mu prosto w oczy. Pokrywając nieczyste sumienie, Higgins dodaje z miną prawodawcy

Chyba w chwili niezwykłego i uzasadnionego uniesienia.

PANI PEARCE

Nie dalej jak dziś rano użył pan tego słowa mówiąc o butach, maśle i razowym chlebie...

HIGGINS

Ach, to tylko dla ćwiczenia w epitetach, kochana pani Pearce, ot, zwyczajnie jak poeta...

PANI PEARCE

Jakkolwiek się panu spodoba to nazwać, proszę, żeby dziewczyna nie słyszała takich słów od pana...

HIGGINS

Doskonale, doskonale... czy to już wszystko?

PANI PEARCE

Nie, proszę pana, chodzi jeszcze o to, że trzeba będzie bardzo uważać na czystość przy tej dziewczynie...

HIGGINS

Bardzo słusznie, rzecz wielkiej wagi...

PANI PEARCE

Chodzi mi o to, aby nie być niechlujnym i nie rozrzucać rzeczy po mieszkaniu.

HIGGINS podchodząc do niej, uroczyście

O, właśnie, sam chciałem zwrócić na to uwagę... (przechodzi do Pickeringa, który świetnie bawi się tą rozmową) To właśnie te drobnostki stanowią o wszystkim, Pickering... „ziarnko do ziarnka..." mówi przysłowie, które z równym powodzeniem można zastosować do pieniędzy jak i do zwyczajów osobistych.

Zatrzymuje się przed kominkiem z miną człowieka w pozycji nie do zdobycia.

PANI PEARCE

Wielką prawdę pan powiedział, ale czy wobec tego można poprosić, aby pan był łaskaw nie schodzić na śniadanie w szlafroku, a w każdym razie, aby pan nie uważał szlafroka za serwetkę, jak to pan ma zwyczaj. Gdyby pan jeszcze do tego wszystkiego przestał jadać różne potrawy z tego samego talerza i nie stawiał rondla z owsianką na czystym obrusie, to by dziewczyna szybko się nauczyła odpowiedniego postępowania. Pan pamięta, jak to w zeszłym tygodniu o mało się pan nie udławił ością rybią, która dziwnym sposobem znalazła się w konfiturach.

HIGGINS wytrącony z niewzruszonej pozycji przy kominku, przechodząc z powrotem do fortepianu

Takie rzeczy mogą mi się czasem zdarzyć w chwilach szczególnego roztargnienia, ale chyba nie robię tego stale... (ze złością) Ale, ale, mój szlafrok cholernie pachnie benzyną.

PANI PEARCE

Nic dziwnego, proszę pana. Ale skoro pan musi wycierać w niego ręce...

HIGGINS wrzeszcząc

Doskonale, doskonale, od dziś będę wycierał palce we włosy...

PANI PEARCE

Mam nadzieję, że pan się nie czuje obrażony...

HIGGINS oburzony, że można go posądzić o coś podobnego

Ani trochę, ani trochę! Przyrzekam pani uroczyście, że będę uważał wobec dziewczyny. Czy to już wszystko?

PANI PEARCE

Nie, proszę pana, zapytam jeszcze, czy mogę ubrać dziewczynę w jedną z tych japońskich sukien, które pan przywiózł z podróży. Przecież nie może po kąpieli włożyć swoich łachów.

HIGGINS

Bez wątpienia, niech pani nimi rozporządza jak swoją własnością... czy to już wszystko?

PANI PEARCE

Dziękuję panu, to wszystko. Wychodzi.

HIGGINS

Ta kobieta ma najprzewrotniejsze pojęcie o mnie... Siedzę tu w tych czterech ścianach, zahukany. Bogu ducha winien człowieczyna, przecież ja w ogóle nie czuję się dorosły i ważny jak inni, a to babsko jest przekonane, że jestem jakimś nieprzejednanym despotą... Coś niepojętego!...

W drzwiach ukazuje się znowu Pani Pearce.

PANI PEARCE

Kłopot się zaczyna, proszę pana. W kuchni czeka śmieciarz, nazwiskiem Alfred Doolittle. Chce się z panem widzieć... mówi, że tu jest jego córka.

PICKERING wstając z krzesła

Phi, to ci historia!

HIGGINS porywczo

Dać tu tego łotra, tego rzezimieszka, w tej chwili!

PANI PEARCE

Och! Słucham pana!

Wychodzi.

PICKERING

Skąd tak od razu rzezimieszek, Higgins?

HIGGINS

Musi być drań spod ciemnej gwiazdy, i basta!

PICKERING

Tak czy owak, przypuszczam, że będzie z nim kłopot nie lada...

HIGGINS zupełnie spokojnie

Najmniejszego. Jeśli kto, to on będzie miał kłopot ze mną. Co najwyżej, usłyszymy z jego ust coś interesującego...

PICKERING

O dziewczynie?

HIGGINS

Ach, skądże znowu, mam na myśli jego gwarę i akcent...

PICKERING

No, wie pan...

PANI PEARCE stojąc w drzwiach

Doolittle, proszę pana.

Wpuszcza przybyłego i wychodzi.

Alfred Doolittie, starszawy, ale krewki śmieciarz uliczny w zawodowym stroju, włączając w to nakrycie głowy z rondem od tylu przykrywającym szyję i ramiona. Ma silnie pooraną, ale ciekawą twarz i robi wrażenie człowieka pozbawionego zarówno strachu, jak i sumienia. Obdarzony jest wyjątkowo przekonywającym, głosem — skutek zwyczaju dawania żywiołowego upustu uczuciom. W tej chwili jest uosobieniem zranionej godności i decyzji.

DOOLITTLE przy drzwiach, niepewny, do którego z tych dwóch ma przypuścić atak

Profesor Higgins?

HIGGINS

Dzień dobry. Siadajcie.

DOOLITTLE

Uszanowanie, prezesie, (siada z rozmachem) Przyszłem do prezesa w ważkiej sprawie...

HIGGINS do Pickeringa

Wychowany w Hounslow, matka prawdopodobnie z Walii. (Doolittle rozdziawia usta z widocznym zdumieniem, Higgins ciągnie dalej) O co wam chodzi, Doolittle?

DOOLITTLE groźnie

O córkie chodzi, ot, co! Jasne?

HIGGINS

Rozumiem, przecież jesteście jej ojcem! Nie sądzicie chyba, że komu innemu chodzi o nią, co? To ślicznie, cieszy mnie bardzo, żeście zachowali iskrę ojcowskiego uczucia. Córka wasza jest na górze, proszę ją w tej chwili zabrać.

DOOLITTLE zrywając się z krzesła z osłupieniem

Co?! Jak to niby?

HIGGINS

Powtarzam: zabrać ją w tej chwili! Czy myślicie, że będę ją utrzymywać za was?

DOOLITTLE zmieniając ton i postawę

Te, te, te... powoli, prezesie... Czy to się godzi? Czy to przystojnie tak człowieka wykorzystać? Córka moja! Pan ją ma. Gdzie tu ja do tego interesu?

Siada z powrotem.

HIGGINS

Córka wasza miała odwagę przyjść do mnie z prośbą, żebym ją nauczył wzorowej wymowy, która by jej umożliwiła otrzymanie zajęcia w kwiaciarni. Obecny tu pan pułkownik i moja gospodyni byli świadkami, (tonem, którego celem jest zmącić pewność siebie Doolittle'a) Więc jakim prawem przychodzicie tu mnie szantażować? Wyście ją tu z rozmysłem przysłali!

DOOLITTLE protestując

Daję słowo, prezesie!

HIGGINS

Na pewno! Skądże byście inaczej wiedzieli, że tu jest?

DOOLITTLE

Niech się prezes zlituje nad człowiekiem.

HIGGINS

Będziecie mieli do czynienia z policją. To jest ukartowany spisek na wyciągnięcie pieniędzy za pomocą pogróżek. Zatelefonuję po policję.

Stanowczym krokiem podchodzi do telefonu i bierze książkę telefoniczną.

DOOLITTLE

A czyżem nadmienił bodaj o złamanym szelągu? (do Pickeringa) Radca świadek, czy była mowa o forsie...

HIGGINS odrzucając książkę telefoniczną i podchodząc do Doolittle'a

Więc po coście tu przyszli?

DOOLITTLE słodziutko

To, panie prezesie, inna sprawa — po co by człek przychodził... Niech prezes spojrzy po ludzku.

HIGGINS rozbrojony

Powiedz prawdę, Alfredzie, nasłałeś ją?

DOOLITTLE

Jak babcię kocham, nie! Na ewangelię przysięgam, żem dziewuchy już od dwóch miesięcy nie widział...

HIGGINS Więc skąd wiedzieliście, że jest tutaj?

DOOLITTLE melancholijnie

Powiem, prezesuniu, wszystko, dokumentnie opowiem, jak tylko mi prezes da do słowa dojść. Życzę sobie opowiedzieć, pragnę opowiedzieć, czekam na tę chwilę... kiedy będę mógł opowiedzieć.

HIGGINS

Pickering, czy pana nie uderza, że ten cap ma przyrodzony zmysł retoryki; niech pan zwróci uwagę na to stopniowanie:

„Życzę sobie, pragnę, ja czekam na tę chwilę..." Ta sentymentalna retoryka zdradza jego walijskie pochodzenie i wyjaśnia żebraczą i nieuczciwą naturę tego franta.

PICKERING

O, przepraszam, zbyt śmiałe uogólnienie. Ja sam pochodzę z zachodniej części Anglii... (do Doolittle'a) Jakim sposobem dowiedzieliście się, że córka wasza jest tutaj, jeśli jej nie przysłaliście?

DOOLITTLE

Ano, było to tak. Dziewucha zabrała ze sobą do autotaksa małego brzdąca, żeby mu frajdę zrobić. Syn jej gospodyni ten mały. No, dobrze. Jak tu zajechali, bąk nie kwapił się odejść, bo się spodziewał jazdy z powrotem, niby do domu. Dziewucha, jak się dowiedziała, że tu ma zostać, tak wysłała pędraka po rzeczy, zaś trafunek sprawił, żem się ze smarkiem zderzył prawie na rogu Long Acre i Endell Street...

HIGGINS

Aha, koło szynku?

DOOLITTLE

Klub, panie prezesie, dla biedaków, przecie nie grzech...

PICKERING do Higginsa

Niech skończy...

DOOLITTLE

Ano, malec wygadał się, co i jak. Czy do dziw, że się we mnie serce i powinność ojcowska odezwały? „Zmiataj — mówię do brzdąca — i mnie te rzeczy do ręki oddaj."

PICKERING

Czemużeście sami po nie nie poszli?

DOOLITTLE

Czyby mi to gospodyni zawierzyła? Nie wydałaby mi ani igły, wiadomo, co ona za jedna. A i temu pętakowi grosz do łapy żem dać musiał, żeby usłuchał... Sam przydźwigałem tu te graty, żeby się choć czym przysłużyć, no i niby przychylność prezesa pozyskać.

HIGGINS

Co to za rzeczy?

DOOLITTLE

Takie tam babskie klamoty: mandolina, jakieś obrazki, trochę błyskotek i klatka na ptaszka. Ubrania, powiedziała, nie trza... i co niby miałem myśleć o sprawie, pytam prezesa jako ojciec?

HIGGINS

Aha! Przyszliście ją uchronić od tego, co gorsze od śmierci?

DOOLITTLE z wdzięcznością, ucieszony, że tak dobrze został zrozumiany

Właśnie, prezesuniu, w tym sedno.

PICKERING

Ale dlaczego przynieśliście tu jej rzeczy, jeśli waszym zamiarem było zabrać stąd córkę?

DOOLITTLE

Kto mówi o zabraniu? Przecieżem ani pisnął.

HIGGINS stanowczo

Sprawa załatwiona, macie ją zabrać w tej chwili...

Idzie do kominka i naciska dzwonek.

DOOLITTLE wstając

Ale, prezesuniu, proszę tak nie mówić... Dziewczynie kariera się niby otwiera, to ja mam stawać jej w drodze?

Wchodzi Pani Pearce i zatrzymuje się przy drzwiach.

HIGGINS

Pani Pearce, to jest ojciec Elizy, przyszedł tu, żeby ją zabrać do domu. Proszę mu wydać córkę w tej chwili..

Wraca do fortepianu z miną człowieka umywającego ręce od całej tej sprawy.

DOOLITTLE

Ale to nieporozumienie, proszę posłuchać...

PANI PEARCE

W tej chwili to niemożliwe, proszę pana, dziewczyna nie miałaby w czym wyjść, gdyż stosownie do rozkazu, spaliłam jej rzeczy.

DOOLITTLE

No widzi prezes, przecie gołej nie wyprowadzę na ulicę, żeby paradowała jak niewypierzona gęś... sam pan przyzna...

HIGGINS

Ja wam przyznaję ojcowskie prawo, więc zabierzcie ją sobie; nie ma o czym mówić, jeśli dziewczyna nie ma ubrania, to jej kupcie, wasz obowiązek.

DOOLITTLE zrozpaczony

Tak? A w czymże tu przyszła? Goła? Czy ja spaliłem te rzeczy, czy też wasza pani?

PANI PEARCE

Jestem tu gospodynią, mój panie! Posłałam już po nowe rzeczy dla waszej córki, skoro je przyniosą, będziecie mogli zabrać dziewczynę, tymczasem możecie poczekać w kuchni, tędy, proszę.

Doolittle, stropiony i zafrasowany, zmierza powoli ku drzwiom, następnie zatrzymuje się, myśli chwilę, wreszcie zwraca się ku Higginsowi mówiąc swobodnie, niemal poufale.

DOOLITTLE

Chwileczkę, panie prezesie! Przecie my dwa tośmy ludzie światowe…

HIGGINS

O, to ciekawe, światowi ludzie, ej? Może lepiej będzie, jeżeli nas pani zostawi samych, pani Pearce.

PANI PEARCE

Ja też tak sądzę, proszę pana.

Wychodzi z godnością.

PICKERING

Słuchamy, Doolittle...

DOOLITTLE do Pickeringa

Bóg zapłać, radco (do Higginsa, który oszołomiony bliskością swego gościa, chroni się na ławeczkę przed fortepianem, bo Doolittle cuchnie śmieciami) Bogiem a prawdą, podoba mi się prezes, a jeżeli dzierlatka się prezesowi widzi, no to ja się tam upierać nie będę, aby ją do domu brać... pogodzimy się, Jako kobita jest dorzeczna, ale jako córka niewarta chleba, który je... mówię bez ceregieli. Mnie się rozchodzi o moje prawo ojcowskie... Przecie by mnie prezes za frajera miał, żebym ja dziewuchę z rąk darmo wypuścił. Toć prezes nie z tych, co to w bawełnę owijają. Więc chłopskim targiem. Wyasygnuje prezesunio pięć funciaków, a mnie nic do Elizy.

Siada z powrotem z miną sędziego wymierzającego sprawiedliwość.

PICKERING

Jesteście w błędzie,. Doolittle, zamiary pana Higginsa wobec Elizy są szlachetne i uczciwe...

DOOLITTLE

Oczywista, radco, że uczciwe. Jakbym myślał inaczej, tobym żądał pięćdziesiąt, nie pięć.

HIGGINS dotknięty do żywego

Co?! Czy to znaczy, że za pięćdziesiąt funtów gotowi byście córkę sprzedać?

DOOLITTLE

Tak, w ogólności rzecz biorąc, to nie, ale żeby się takiemu panu przysłużyć, tobym wiele zrobił, zapewniam pana...

PICKERING

Czy wy, człowieku, nie macie żadnej moralności?

DOOLITTLE niewzruszony

Nie stać mnie, prezesuniu... a i pan by nie miał, żeby pan był taki bidak... Nie, żebym co złego miał na myśli, Bóg broni, ale jak się tej smarkuli gratka trafia, to czemu i mnie nie ma co kapnąć?

HIGGINS w rozterce

Radź pan, Pickering, bo ja doprawdy nie wiem, co zrobić... Nie ma dwóch zdań, że ze stanowiska etyki, to po prostu zbrodnia dać mu cokolwiek... a jednak... nie mogę się oprzeć uczuciu, że na dnie jego żądania tkwi jakaś zasadnicza pierwotna słuszność!

DOOLITTLE

No widzi prezes, tośmy się na ostatku dogadali, było — nie było... ojcowskie serce...

PICKERING

Tak, uczucie uczuciem... ale naprawdę nie wydaje mi się to właściwe.

DOOLITTLE

Przepraszam, weźmiem rzecz z innej strony. Czym ja jestem, panowie moi? Pytam, czym jestem? Jeden z tych nie zasługujących na nic bidaków. Ot, czym jestem! Proszę sobie przedstawić, czym to dla człowieka pachnie. Całe życie musi się borykać z burżujską moralnością. Trafi się jaka gratka i człek się nadstawi, aby i jemu co kapło, to zawsze tą samą historię usłyszy: „nie zasłużyłeś, nie dla ciebie". A przecie mnie tyle samo trzeba co tej wdowie zasługującej, co to w jeden tydzień wycygani forsę z sześciu instytucji dobroczynnych za śmierć jednego męża nieboszczyka. A także samo ja nie potrzebuję mniej jak ten zasługujący! Mnie trza więcej. Przecie zjeść — zjem tyle samo co on, a wypić muszę więcej. A zabawić się tyż muszę, bom człowiek myślący. A jak mnie robak gryzie, to potrzebuję wesela, piosenki i orkiestry, a żądają za to ode mnie tyle samo co od zasługujących. Co to za zwierz ta burżujska moralność, pytam? Mydlenie oczu, aby człowiekowi nic nie dać! Dlatego proszę was jako dżentelmenów, nie bawcie się ze mną W te ciuciubabkie. Ja gram w otwarte karty. Nie udaję, żem z tych co zasługują. Jestem z tych, co nie zasługują, i takim chcę zostać. Tak mi jest dobrze, i na tym koniec! Ale czy wy, panowie, zechcecie wykorzystać naturę człowieka przeciw niemu i wykiwać go z należnej mu ceny za własną córkę, którą musiał wychować, wykarmić i przyodziać w pocie czoła, żeby wyrosła na pannicę jak ta lala dla was, panów? Pytam więc, czy pięć funtów za dużo? Oddaję się pod wasz sąd.

HIGGINS

Pickering, gdyby tak wziąć tego człowieka uczciwie w obroty, to po trzech miesiącach miałby do wyboru albo tekę ministerialną, albo kazalnicę w Walii...

PICKERING

Cóż wy na to, Doolittle?

DOOLITTLE

Co to, to nie, panie kochany; dziękuję pięknie! Jako człek myślący, dla którego polityka, religija i te tam — jak się to mówi — reformy społeczne to zabawa nie gorsza od każdej innej, nasłuchałem się dość i kaznodziejów, i samych premierów i powiem wam, że to pieskie życie tak czy inaczej, choć to niby honor. Mój gust to nie zasługujące ubóstwo!... Porównując moją pozycję społeczną z inszemi widzę, że tylko ona obiecuje życie z tym pieprzem, który ja lubię.

HIGGINS

Nie ma co, trzeba mu dać te pięć funtów.

PICKERING;

Obawiam się tylko, że źle użyje tych pieniędzy.

DOOLITTLE

Ja? To mnie prezes nie zna. Nie ma strachu, abym ich dusił albo do banku nosił, albo się rozpróżniaczył. Mogę się założyć, że do poniedziałku śladu po nich nie będzie i tak samo trza będzie iść robić, jakbym ich wcale nie miał... Jedna uczciwa biba dla mnie i dla kobity, przyjemność dla nas, dla innych zarobek, a dla prezesa satysfakcja, że pieniądze nie poszli na marne. Sam pan prezes lepiej by nie wydał.

HIGGINS wyciągając portfel i podchodząc do Doolittle'a

To jest nieodparte! Dajmy mu dziesięć.

Podaje dwa banknoty pięciofuntowe.

DOOLITTLE

Nie, dziękuję. Kobieta nie miałaby sumienia puścić dziesięć, a kto wi, czy i mnie by ręka nie drgnęła... Dziesięć funtów to już grosz, człek by się zrobił roztropny, a wtedy żegnaj się z radością... Prezes mi da tyle, ile proszę, ani mniej, ani więcej...

PICKERING

Słuchajcie, Doolittle, dlaczego wy nie weźmiecie ślubu z tą waszą kobitą? Nie pochwalam tego rodzaju niemoralności.

DOOLITTLE

Niech prezes jej to powie, nie mnie. Ja jestem gotów. To przecie ja cierpię, nie ona. Żadnej nie mam władzy nad nią. Kawalera muszę przed nią odstawiać, prezenta dawać, sukienki kupować... po prostu grzech. Za parobka przy niej jestem, a wszystko dlatego, żem nieślubny chłop. Dobrze ona to wie — kto by ją ta na małżeństwo nabrał! Prezesunio mnie posłucha i żeni się z Elizą, póki młoda i nie zna się na rzeczy. Bo jak nie, to prezes pożałuje, a jak tak — to ona pożałuje. Ale z dwojga złego niech już ona sobie w kasze pluje, a nie pan. Zawszeć pan chłop, a ona tylko baba, co i tak na przyjemności się nie wyzna.

HIGGINS

Dość, dość, dość!!! Pickering, jeśli dłużej będziemy słuchać tego człowieka, to z naszych przekonań, wierzeń i zapatrywań śladu nie zostanie! (do Doolittle'a wyjmując portfel) Więc pięć funtów, tak?

DOOLITTLE

Pięknie prezesowi dziękuję.

HIGGINS

Dziesięciu nie przyjmiecie?

DOOLITTLE

Nie dzisiaj, może drugą razą...

HIGGINS wręczając mu banknot pięciofuntowy

Proszę.

DOOLITTLE

Bóg zapłać, kłaniam się prezesowi.

Śpieszy w kierunku drzwi, aby się czym prędzej wynieść ze swą zdobyczą. W drzwiach zderza się z elegancką, czystą, młodą damą japońską, ubraną w proste niebieskie płócienne kimono, chytrze ozdobione białym kwiatem jaśminu. Pani P e a r c e jest przy niej. Ustępuje jej z drogi uniżenie ze słowami: „Bardzo przepraszam."

ELIZA

A kuku!... Co to, rodzonej córki nie poznajesz?

DOOLITTLE

Tam do licha, przecie to Eliza...

HIGGINS

Co?!

PICKERING

Na Jowisza!

ELIZA

Czy nie wyglądam głupio?

HIGGINS

Głupio?!

PANI PEARCE stojąc nie opodal drzwi

Tylko bardzo pana proszę nie mówić nic takiego, co by dziewczynę mogło wbić w zarozumiałość...

HIGGINS z namaszczeniem

Zupełnie słusznie, pani Pearce. (do E l i z y) Tak. Diablo głupio!

PANI PEARCE

Proszę pana!...

HIGGINS poprawiając się To jest... chciałem powiedzieć, niezwykle głupio...

ELIZA

Może... dlatego, że bez kapelusza... w kapelusie zaraz będzie inaczej...

Bierze kapelusz z fortepianu, stroi się weń i przechadza po pokoju z miną modnisi.

HIGGINS

Nowa moda, coś potwornego!...

DOOLITTLE z ojcowską dumą

Rany Julek! Nigdy nie myślałem, że ona się da oskrobać na taką przystojniaczkie. Przecie mi zaszczyt przynosi, no nie?... he-he...

ELIZA

Tu się oskrobać to frajer! Wrząca woda albo zimna jak lód leje się z kurków do woli... bawełniane ręczniki i lniane, jakie chcecie... a na końcu trza się omotać w takie końskie prześcieradło naparzone, że palce pali... moc szczotek do skrobania ciała i mydło w drewnianej miseczce... pachniące jak pierwiosnki. Tera wiem, czemu damy takie białe i pachniące... Myć się to frykas dla nich; żeby tak wiedzieli, co to jest dla takich jak my.

HIGGINS

Cieszę się, że ci się łazienka tak podobała...

ELIZA

Nie podobała... nie wszystko, i każdemu to powiem... Pani Pearce wie.

HIGGINS

Co się stało, pani Pearce?

PANI PEARCE łagodnie

Nic, proszę pana, nie ma o czym mówić...

ELIZA

Chciałam toto porozbijać... przecie to wstyd. Nie wiedziałam, w którą stronę patrzeć... ależem wreszcie ręcznikami pozakrywała...

HIGGINS

Ale co takiego?

PANI PEARCE

Lustro, proszę pana...

HIGGINS

Doolittle, wychowaliście waszą córkę nazbyt surowo...

DOOLITTLE

Ja? Ani mi się śniło ją wychowywać, tylko tyle, że ją czasem pasem liznąłem. To już nie moja wina, że taka dzika. Nie przywykła, w tem cała rzecz... ale w try miga nauczy się waszego luźnego życia...

ELIZA

Jestem porządna dziewczyna i żadnych luźnych życiów uczyć się nie będę.

HIGGINS

Elizo, jeśli jeszcze raz powiesz, żeś porządna dziewczyna, ojciec w tej chwili zabierze cię do domu.

ELIZA,

A jakże! To pan go nie zna... Przecie on tu tylko przyszedł na forsę naciągnąć, aby się miał za co urżnąć;

DOOLITTLE

Też się wybrała! A niby na co mi pieniądze, może na kościelną tacę mam rzucić, co?

E l i z a pokazuje mu język, co doprowadza go do takiej furii, że Pickering musi ich rozdzielić.

A jadaczki tu na mnie nie rozpuszczaj, na tego pana tyż nie! Bo ze mną będziesz miała sprawę, kapujesz?

HIGGINS

Może macie co więcej do powiedzenia córce przed odejściem, Doolittle, może jej udzielicie błogosławieństwa ojcowskiego?

DOOLITTLE

Obejdzie się, prezesie, ja nie z tych, co dzieciom całą swoją mądrość na siłę do głowy pakują... Skaranie z nimi i bez tego. Tyle powiem, że jak prezes chce ją wykształcić, to pasa nie żałować... kłaniam się...

Chce odejść.

HIGGINS poważnie

Czekajcie jeszcze... proszę, żebyście tu co pewien czas przychodzili, to wasz obowiązek... mój brat, który jest księdzem, ułatwi wam zawsze rozmowę z córką...

DOOLITTLE wymijająco

A jakże, prezesuniu, przyjdę... ale nie w tym tygodniu, bo mi się robota szykuje na wyjezdnem... ale później można na mnie polegać, kłaniam się, panowie, uszanowanie pani! Dotyka czapki żegnając Panią P e a r c e, która pomija ten gest wzgardliwie i wychodzi. Mruga na Higginsa uważając go prawdopodobnie za współofiarę humorów Pani P e a r c e i wychodzi za nią.

ELIZA

Niech pan nie wierzy staremu lisowi, jemu ksiądz gorszy od wściekłego psa... Nieprędko się tu pokaże.

HIGGINS

Tym lepiej, czy cię to martwi?

ELIZA

Mnie? Ja go na oczy nie chcę widzieć... Wstyd i hańba taki ojciec... woli śmiecie wywozić, jak uczciwie w swoim fachu pracować...

PICKERING

A jaki zawód twego ojca, Elizo?

ELIZA

Na gębę forsę wycyganiać z cudzych kieszeni do swoich! A tak naprawdę — to kanalarzem jest z fachu i czasami idzie do roboty. Żeby nie wyjść z wprawy — powiada — i dobrze zarabia... Czy nie powie pan na mnie drugi raz „panno Doolittle"?

PICKERING

O, przepraszam, panno Doolittle, tak mimo woli mi się wyrwało...

ELIZA

Nie szkodzi, ale to tak elegancko... Chciałabym teraz przejechać się do rogu Tottenham Court Road, tam wysiąść, kazać sioferowi poczekać i pokazać frajerkom, co tam handlują, język. Pewnie, że gadać z nimi nie będę...

PICKERING

Może by lepiej zaczekać, aż przyniosą te nowe, modne suknie?

HIGGINS

Zresztą nie wypada pysznić się wobec dotychczasowych przyjaciółek: jest to brzydka wada, która się nazywa snobizmem.

ELIZA

Te wycieruchy nie nazywają się tera moje przyjaciółki, mam nadzieję. Przecie się naśmieli ze mnie dość z byle czego — a teraz ja się chcę odbić! Ale jak mam mieć modne sukienki, to zaczekam. Tak bym chciała mieć modne sukienki! Gosposia mówi, że na noc dostanę inne sukienki jak na dzień. Czy to nie wyrzucony pieniądz, jak za to można kupić co na pokaz, nie do spania? Ani nie wiem, co to za przyjemność przebrać się na noc w zimie...

PANI PEARCE wchodząc

Chodź, Elizo, trzeba przymierzyć nowe suknie, właśnie przyniesiono...

ELIZA

Ah-au-oo-ooh!

Wybiega.

PANI PEARCE

Spokojnie, dziewczyno, tak nie można...

Zamyka drzwi za sobą.

HIGGINS

No, Pickering, czeka nas diablo trudne zadanie...

PICKERING z przekonaniem

O tak, Higgins.

****

Jesteście ciekawi, jak wyglądały lekcje Higginsa z E l i z ą? Oto próbka: pierwsza lekcja.

Wyobraźcie sobie E l i z ę, ubraną jak z igły, czującą się trochę niewyraźnie po dobrym obiedzie, kolacji i śniadaniu, do których nie jest przyzwyczajona, usadowioną w pracowni pomiędzy Higginsem i pułkownikiem, jak pacjent podczas pierwszej wizyty przed konsylium lekarzy. W dodatku Higgins, który nie potrafi usiedzieć na miejscu, denerwuje ją swoim niespokojnym kręceniem się po pokoju i gdyby nie uspokajająca obecność pułkownika, którego uważa za przyjaciela, uciekłaby stąd, gdzie pieprz rośnie, nawet do swego okropnego mieszkania.

HIGGINS

Powtórz alfabet.

ELIZA

Ale ta, ja umie alfabet. Pan myśli, że ja nic nie umie - nie jestem dzieckiem.

HIGGINS wrzeszczy

Powtórz alfabet!

PICKERING

Proszę powtórzyć, panno Doolittle. Zaraz pani zrozumie, o co chodzi. Proszę robić to, co profesor pani każe, i pozwolić mu uczyć siebie po swojemu.

ELIZA

Jak tak, to mogie. A, by, cy, dy...

HIGGINS ryczy jak zraniony lew

Dość!! Słyszałeś, Pickering? Oto za co wyciągają z nas pieniądze na powszechne nauczanie! Ten nieszczęsny stwór spędził dziewięć lat w szkole na nasz koszt, aby się nauczyć mówić językiem Szekspira i Miltona. A rezultat... A, by, cy, dy. (do E l i z y) Powiedz: A, be, ce, de.

ELIZA prawie z płaczem

Przecie mówię... A, by, cy...

HIGGINS

Dość. Powiedz: „herbata".

ELIZA

Chierbata.

HIGGINS

Nie ściskaj gardła — otwórz usta szerzej... i powiedz „herbata".

ELIZA

Nie mogie.... ch…ch... herbata.

PICKERING

Doskonale, doskonale, panno Doolittle.

HIGGINS

Do kaduka! Powiedziała za pierwszym razem. Pickering, zrobimy z niej księżnę! (do E l i z y) A teraz pamiętaj: „herbata". Nie chierbata, rozumiesz! Jak jeszcze raz wydasz ze siebie te zwierzęce dźwięki, to cię złapię za włosy i zamiotę tobą pokój trzy razy! (fortissimo) h, h, h, h.

ELIZA płacząc

Nie widzę żadnej różnicy, chyba że to u pana wychodzi delikatniej.

HIGGINS

Jeżeli potrafisz usłyszeć tę różnicę, to czego, u diaska, ryczysz? Pickering, daj jej czekoladkę.

PICKERING

Nie trzeba. Niech się pani trochę wypłacze, panno Doolittle. Robi pani wielkie postępy i lekcje nie będą takie straszne. Obiecuję, że mu nie pozwolę ciągnąć panią za włosy.

HIGGINS

A teraz marsz do pani Pearce i opowiedz jej o tym, co tu było. I ćwicz się sama. Trzymaj język swobodnie w ustach, zamiast próbować go połknąć. Następna lekcja po południu o wpół do piątej. Już cię nie ma. E l i z a wybiega z płaczem.

Taką to udrękę biedna E l i z a będzie musiała znosić przez długie miesiące, zanim ją znowu spotkamy podczas jej debiutu towarzyskiego w londyńskim salonie mieszczańskiej inteligencji.

AKT TRZECI

Dzień przyjęć Pani Higgins. Nikogo z gości jeszcze nie ma. Salon Pani Higgins w jej mieszkaniu w dzielnicy Chelsea*/1 nad Tamizą ma troje drzwi balkonowych wychodzących na rzekę. Sufit w tym pokoju nie jest taki wysoki jak w starszych domach o podobnych pretensjach. Drzwi balkonowe są otwarte i prowadzą na balkon z kwiatami w doniczkach. Stojąc twarzą do balkonu, ma się kominek po lewej i drzwi w ścianie po prawej, w samym kącie.

Pani Higgins wychowała się na poezji Morrisa i malarstwie Burne-Jonesa.*/2 Pokój jej, różniący się bardzo od pokoju jej syna przy Wimpole Street, nie jest przeładowany meblami, małymi stolikami lub drobiazgami. Duża otomana ustawiona w środku, dywan, tapety i kretonowe zasłony na okna, według wzorów Morrisa, brokatowa narzuta na otomanę i brokatowe poduszki — oto jedyne ozdoby tego pokoju. Są to rzeczy zbyt piękne, aby je psuć dodatkiem różnego rodzaju nieużytecznego bric-a-brac*/3. Na ścianach kilka dobrych obrazów olejnych kupionych na wystawach w Grosvenor Galery*/4 jakieś trzydzieści lat temu (w stylu Burne-Jonesa, a nie Whistlera*/5). Jedyny pejzaż wśród nich to obraz Lawsona na miarę Rubensa*/6. Poza tym portret Pani Higgins z czasów młodości, kiedy to ubierała się na przekór modzie, ukazujący panią domu w jednym z tych pięknych strojów a la Rossetti*/7, które małpowane przez ludzi bez pojęcia doprowadziły do absurdów powszechnego estetyzmu w siedemdziesiątych latach ubiegłego stulecia. W kącie salonu, na ukos od drzwi, eleganckie, choć proste biureczko z dzwonkiem do naciskania, przy którym siedzi Pani Higgins. Jest to kobieta po sześćdziesiątce, której się już nie chce podążać za modą. Krzesło chippendale*/8 stoi w głębi, między nią a balkonem, ale bliżej Pani Higgins. Po drugiej stronie pokoju, dalej od Pani Higgins, krzesło elżbietańskie chropowato rzeźbione, w stylu Inigo Jonesa*/9. Po tej samej stronie fortepian z ozdobnego drzewa. Kąt pokoju między kominkiem i balkonem zajmuje kanapka kryta morrisowskim kretonem. Godzina — między czwartą i piątą po południu. Drzwi otwierają się gwałtownie i na progu staje H i g gin s w kapeluszu na głowie.

PANI HIGGINS niemile zdziwiona

Henryk? Ty tutaj? Dzisiaj? (karcąco) Przecież wiesz, że to mój dzień przyjęć... przyrzekłeś mi nie przychodzić... . Podczas gdy on nachyla się, aby ją ucałować, ona zdejmuje synowi kapelusz z głowy i podaje mu go.

HIGGINS

O Boże!

Rzuca kapelusz na biurko.

PANI HIGGINS

Wracaj natychmiast do domu.

HIGGINS całuje matkę

Wiem, mateczko, przychodzę w ważnej sprawie...

PANI HIGGINS

Czy koniecznie dzisiaj? Ja zupełnie serio mówię, Henryku. Obrażasz moich gości. Kto cię tu raz spotka, nie pokazuje się więcej...

HIGGINS

Ach, głupstwo, wiem, że nie mam zdolności do tych salonowych kawałów, ale ludzie już na to nie zważają...

Siada na kanapce.

PANI HIGGINS

Proszę, tak sądzisz? „Salonowe kawały"... a cóż twoje nie salonowe kawały? Nie, mój drogi, nie możesz tu zostać...

HIGGINS

Muszę, mateczko, mam robotę dla mamy, fonetyczny eksperyment, wie mama…

PANI HIGGINS

Nic ci w tym nie pomogę, wybacz... wiesz dobrze, że nic się nie rozumiem na twoich subtelnościach językowych. Nie przeczę, że z przyjemnością oglądam kartki, zapisane twoim patentowanym alfabetem fonetycznym, ale tekst odczytuję z kopii sporządzonej pismem zwyczajnym, którą jesteś łaskaw zawsze dołączyć...

HIGGINS

W tym wypadku nie chodzi właściwie o fonetykę...

PANI HIGGINS

Jak to, sam mówiłeś przed chwilą...

HIGGINS

Tak, ale pomoc, o którą chcę prosić, jest innej natury. Złowiłem młodą dziewczynę...

PANI HIGGINS

Czy to znaczy, że jakaś młoda dziewczyna złowiła ciebie?

HIGGINS

Ach, skądże znowu, nie o romans chodzi...

PANI HIGGINS

Co za szkoda...

HIGGINS

Dlaczego?

PANI HIGGINS

Bo jeszcze się nigdy nie zakochałeś w kobiecie poniżej czterdziestu pięciu lat. Ciekawam, kiedy nareszcie odkryjesz, że po świecie chodzi mnóstwo atrakcyjnych młodych kobiet?

HIGGINS

Et, nie mam cierpliwości do młódek... Mój ideał kobiety godnej miłości mama uzmysławia najpełniej... Nigdy nie zakocham się na serio w jakiejś młódce. Niektóre przyzwyczajenia tkwią zbyt głęboko w naturze, żeby je można zmienić, (wstaje i zaczyna chodzić po pokoju, pobrzękując pieniędzmi i kluczami) Zresztą, te młode to idiotki...

PANI HIGGINS

Czy wiesz, co byś zrobił, gdybyś naprawdę mnie kochał, Henryku?

HIGGINS

O Boże, co? Ożeniłbym się?

pani HIGGINS

Nie. Przestałbyś się kręcić i wyjąłbyś ręce z kieszeni.

Z gestem rozpaczy H i g g i n s poddaje się i siada z powrotem.

Grzeczne dziecko. A teraz opowiedz mi o dziewczynie.

HIGGINS

Wyjdzie tu z wizytą...

PANI HIGGINS Nie przypominam sobie, bym ją zapraszała...

HIGGINS

Ja ją zaprosiłem... mama nie zrobiłaby tego, gdyby mama ją znała...

PANI HIGGINS

Tak? Dlaczegóż to?

HIGGINS

Chodzi o to, że to zwykła uliczna kwiaciarka... wyłowiłem ją z mętów i szumowin miejskich...

PANI HIGGINS

I zaprosiłeś na moje przyjęcie!

HIGGINS wstając i podchodząc do niej przymilnie

Tylko niech się mama nie przeraża, wszystko w porządku; nauczyłem ją poprawnej wymowy, a co do zachowania się w towarzystwie ma jak najściślejsze wskazania i przepisy. W rozmowie wolno jej poruszyć tylko dwa tematy: stan pogody i zdrowie każdej osoby... „Jak się pan czy pani miewa?" Mama rozumie, o to można być spokojnym...

PANI HIGGINS

Spokojnym! Mówić o zdrowiu, o naszych wnętrznościach, a może i o naszym zewnętrznym wyglądzie? Co za pomysł! Jak można być tak niemądrym, Henryku?

HIGGINS niecierpliwie

Przecież musi o czymś mówić... (opanowuje się i siada znowu) Ach, zobaczy mama, że dziewczyna nie popełni nic niewłaściwego... pułkownik Pickering bierze także udział w tym eksperymencie. Między nami stanął zakład, że po sześciu miesiącach pracy wprowadzę Elizę jako księżniczkę na przyjęcie towarzyskie do jakiejś ambasady. Pracuję nad nią już od kilku miesięcy i powiem mamie, że rozwija się jak pożar na wietrze. Wygram zakład. Ma wspaniały słuch i łatwiej ją uczyć niż moich mieszczańskich uczniów, bo ona uczy się zupełnie nowego języka. Jej angielszczyzna jest już prawie tak poprawna jak twoja francuszczyzna, mateczko!

PANI HIGGINS

W takim razie możesz być z siebie zadowolony..,

HIGGINS

Hm, i tak, i nie...

PANI HIGGINS

Nie rozumiem...

HIGGINS

Widzi mama, chodzi nie tylko o to, jak się mówi, ale i to, co się mówi, a pod tym względem...

Wchodzi Pokojowa oznajmiając przybycie gości.

POKOJOWA

Pani Eynsford Hill z córką.

Wychodzi.

HIGGINS

Psiakrew, diabli nadali!...

Wstaje, porywa kapelusz ze stołu i idzie ku drzwiom. Matka przedstawia go, zanim dochodzi do drzwi. Przybyłe panie to Matka i Córka z pierwszego aktu pod portykiem kościoła Świętego Pawła. Matka jest kobietą dobrze wychowaną, spokojną, z wyrazem troski wynikającej z ograniczonych środków materialnych. Córka odznacza się wesołą pewnością siebie, która ma znamionować obycie towarzyskie, a właściwie jest brawurą pozłacanej nędzy.

PANI EYNSFORD HILL do Pani Higgins

Jak się pani miewa?

Powitalny uścisk dłoni.

KLARA

Witam panią.

PANI HIGGINS przedstawiając

Mój syn, Henryk...

PANI EYNSFORD HILL

Sławny syn drogiej pani? Tak dawno pragnęłam pana poznać, panie profesorze...

HIGGINS z rękami w kieszeniach, nie ruszając się z miejsca, mrukliwie i niewyraźnie

Bardzo mi przyjemnie.

Kłania się niedbale i niezgrabnie, cofając się w kierunku fortepianu.

Klara podchodząc ku niemu, familiarnie

Jak się pan miewa?

HIGGINS patrzy na nią bystro

Panią gdzieś już widziałem, do pioruna, zielonego pojęcia nie mam... ale słyszałem głos pani... och, wszystko jedno, proszę siadać.

PANI HIGGINS

Uprzedzam panie, że mój sławny syn nie uznaje zupełnie form towarzyskich, panie wybaczą..,

KLARA wesoło

Mnie się to podoba. Siada na elżbietańskim krześle.

PANI EYNSFORD HILL nieco zmieszana

O, nic nie szkodzi...

Siada na otomanie między Córką i Panią Higgins, która zajmuje krzesło, odwróciwszy je od biurka ku otomanie.

HIGGINS

Czy byłem niegrzeczny? Przepraszam, nie miałem zamiaru...Podchodzi do środkowych drzwi balkonowych, staje tyłem do zebranych i wpatruje się w rzekę i kwiaty w parku Battersea, jak gdyby to, co widział, było zamarłą pustynią. Pokojowa ukazuje się w drzwiach.

POKOJOWA Pułkownik Pickering...

Wychodzi.

PICKERING

Witam panią, pani Higgins.

PANI HIGGINS

Cieszę się, że pana widzę... państwo się nie znają? Pani Eynsford Hill... panna Eynsford Hill....

Wymiana ukłonów.

PICKERING przysuwa krzesło chippendale i siada pośrodku między Panią Hill i Panią Higgins

Czy Henryk mówił pani, co nas tu dziś sprowadza?

HIGGINS

Diabła tam, przerwano nam...

PANI HIGGINS

Ależ, Henryku, zastanów się, co mówisz...

PANI EYNSFORD HILL na wpół wstając

Czy może przeszkadzamy?

PANI HIGGINS sadowiąc ją z powrotem

Nic podobnego, przeciwnie, doskonale się składa. Pragnę, by panie poznały jedną z naszych nowych znajomych...

HIGGINS odwracając się, ucieszony

A w istocie, dobra myśl... dwie lub trzy osoby się przydadzą, a kto, to wszystko jedno... W drzwiach ukazuje się Pokojowa.

POKOJOWA

Pan Eynsford Hill.

Wychodzi.

HIGGINS prawie głośno, nie mogąc wytrzymać

Wielki Boże! Jeszcze jeden'

FRED witając się z Panią Higgins mówi niewyraźnie

... dobry... pani.

PANI HIGGINS

To pięknie, że pan o mnie nie zapomina... (przedstawiając) Pułkownik Pickering.

FRED z ukłonem

... dobry..,

PANI HIGGINS

Pan, zdaje się, nie zna mego syna, profesor Higgins...

FRED

kierując się w stronę Higginsa

Dzień dobry.

HIGGINS obserwując go jak złodzieja kieszonkowego

Założyłbym się, żem pana już gdzieś spotkał, ale ani rusz nie mogę sobie przypomnieć...

FRED

Ja również nie pamiętam...

HIGGINS

Pal diabli... siadaj pan. (Potrząsa dłonią F r e da tak silnie, że go prawie rzuca na otomanę twarzą do balkonu, sam przechodzi na drugą stronę otomany) No dobrze! (siada na otomanie po lewej stronie Pani Hill) Tylko powiedzcie mi, państwo, o czym, do stu fur beczek, będziemy mówili, nim Eliza przyjdzie?

PANI HIGGINS

Mój Henryku, jesteś duszą i ciałem zebrań Królewskiego Towarzystwa Nauk, ale zachowujesz się jak niesforny żak... przy skromniejszych okazjach.

HIGGINS

Naprawdę? Przepraszam najmocniej, (wydyma usta łobuzersko i parska) A wiecie panie, że mateczka ma rację, (z nagłym wybuchem) Ha-ha-ha-ha!

KLARA, która obserwuje Higginsa jako ewentualnego kandydata do stanu małżeńskiego

Współczuję. Nudzą mnie te banalności salonowe... Gdyby tylko ludzie chcieli mówić to, co naprawdę myślą...

HIGGINS znowu znudzony

Broń panie Boże!

PANI EYNSFORD HILL podejmując myśl Córki

Dlaczego, proszę pana?

HIGGINS

Rzecz jasna, to, co ludzie myślą, że powinni myśleć, to diabła warte, ale to, co istotnie myślą, zepsułoby na nic całą zabawę... Czy sądzi pani, że to byłoby przyjemne, gdybym ja tak wystrzelił z tym, co naprawdę myślę?

KLARA wesoło

Czy coś aż tak cynicznego?

HIGGINS

Co to, u kaduka, ma wspólnego z cynizmem? To po prostu nieprzyzwoite...

PANI EYNSFORD HILL poważnie

Ach, jestem przekonana, że pan tego na serio nie myśli, panie profesorze.

HIGGINS

Dlaczego, proszę pani? Wszyscy jesteśmy mniej lub więcej dzikusami... łudzimy się, że posiadamy cywilizację i kulturę, że każdy z nas rozumie dostatecznie poezję, filozofię, sztukę, naukę. Lecz kto z nas zdaje sobie sprawę choćby z treści tych wyrazów? (do Klary) Co pani wie o poezji? (do Pani Eynsford Hill) Co pani wie o nauce? (wskazuje F r eda) Co ten młody człowiek wie o nauce, sztuce lub czymkolwiek? A wreszcie, do stu rogatych diabłów, co ja wiem o filozofii?

PANI HIGGINS ostrzegawczo

Albo o formach towarzyskich, Henryku...

W drzwiach ukazuje się Pokojowa.

POKOJOWA

Panna Doolittle.

Wychodzi.

HIGGINS zrywa się i podchodzi do matki

Otóż i ona, mateczko.

Staje na palcach i ponad głową matki daje znaki Elizie, aby jej pokazać panią domu. Eliza jest tak wykwintnie ubrana i robi wrażenie tak niezwykle dystyngowanej i urodziwej, że wszyscy wstają zupełnie oszołomieni. Idąc za znakami Higginsa podchodzi do Pani Higgins z wystudiowanym wdziękiem.

ELIZA wymawia każde słowo z pedantyczną poprawnością, starając się o jak najczystsze brzmienie głosu

Jak się pani miewa, pani Higgins? (robi leciutką pauzę przed wymówieniem „Higgins", ale wymawia dobrze) Pan profesor upoważnił mnie do złożenia pani wizyty...

PANI HIGGINS serdecznie

Bardzo dobrze Henryk zrobił. Bardzo się cieszę, że panią widzę u siebie...

PICKERING

Witam panią, panno Doolittle!

ELIZA podając mu rękę

Pułkownik Pickering, wszak się nie mylę?...

PANI EYNSFORD HILL

Jestem najmocniej przekona, żeśmy panią już gdzieś poznały, panno Doolittle... oczy pani tak dobrze mi znane...

ELIZA

Dzień dobry pani.

PANI EYNSFORD HILL przedstawia

Moja córka Klara.

ELIZA

Dzień dobry pani.

KLARA impulsywnie

Dzień dobry.

Siada na otomanie obok E l i z y pożerając ją oczami.

FRED podchodząc do nich

Ja już na pewno miałem przyjemność.

PANI EYNSFORD HILL

Mój syn Fredzio.

ELIZA

Dzień dobry panu.

F r e d kłania się i siada na elżbietańskim krześle, zachwycony.

HIGGINS nagle

Ależ tak, tak, tak! Wszystko mi się teraz przypomina, cały obraz jak na dłoni! Wszyscy spoglądają na niego. Higgins z rozpaczą

Co za diabelny pech!

PANI HIGGINS

Henryku, proszę cię! Higgins zamierza usiąść na biurku.

Proszę cię, nie siadaj na biurku, bo możesz je złamać...

HIGGINS obrażony

Przepraszam!

Idzie do otomany, potykając się po drodze o obramowanie kominka i pogrzebacze; mruczy do siebie i kończy te fatalną pielgrzymkę rzucając się na otomanę z takim impetem, że o mało jej nie lamie. Pani Higgins patrzy na niego, ale nic nie mówi. Następuje długa i bolesna cisza.

PANI HIGGINS nawiązując w końcu rozmowę

Ciekawam, czy będzie padać.

ELIZA

Niż atmosferyczny z zachodu posuwa się bardzo powoli w kierunku wschodnim, opady umiarkowane, temperatura od siedemnastu stopni na wyżynach do dwudziestu trzech w środku kraju.

FRED

Ha, ha, ha! Świetny kawał!

ELIZA

O co chodzi, młody człowieku! Założę się, że się nie pomyliłam...

FBED

Coś bajecznego, niech mi pani wierzy...

PANI EYNSFORD HILL

Mam nadzieję, że nie będzie zimno, ludzie zaraz chorują na influencę... Każdej wiosny u nas w domu wszyscy po kolei zapadają na tę nieznośną chorobę...

ELIZA ponuro

Moja ciocia umarła na influencę, tak przynajmniej twierdziło jej najbliższe otoczenie.'

Pani Eynsford Hill mlaska współczująco językiem,

E l i z a ciągnie dalej tragicznym tonem. Ale w moim przekonaniu zakatrupili po prostu staruchę...

PANI HIGGINS uderzona niezwykłym wyrażeniem

Zakatrupili?...

ELIZA

A taaak, proszę paniusi... Nie pojmuję, dlaczego miała umrzeć na influencę. Rok przed śmiercią leżała na dyfteryt. Widziałam ją wtedy na własne oczy. Cała sina od tego była. Wszyscy już myśleli, że zmarła, ale mój ojciec tak długo wlewał jej gorzałkę do gardła, aż się ocuciła, i to tak nagle, że odgryzła kawał łyżki.

PANI EYNSFOHD HILL poruszona

O mój Boże!

ELIZA wzmacniając oskarżenie

Jakie prawo miała taka silna kobieta umrzeć na influencę? A gdzie jej nowy kapelusz słomkowy, który ja miałam odziedziczyć? Ktoś go buchnął! I mówię wam: te, co go buchnęli, zakatrupili ją.

PANI EYNSFORD HILL

Ale co pani rozumie przez „zakatrupili"?

HIGGINS pośpiesznie

O, to jest ten nowy styl rozmowy towarzyskiej. Zakatrupić — znaczy zabić kogoś!

PANI EYNSFORD HILL do Elizy, przerażona

Chyba nie sądzi pani, że ciocię zamordowano?

Eliza

A jakże, proszę pani! Te osoby, z którymi zamieszkiwała, zabiliby ją dla szpilki od kapelusza, nie mówiąc o całym kapeluszu...

PANI EYNSFORD HILL

Jednakże ojciec pani nie powinien był lać w nią tyle alkoholu. Przecież to mogło ją zabić...

ELIZA

Nie ją, proszę pani... Wódka była dla niej jak mleko matczyne dla niemowlęcia... a mój ojciec tyle tego wlał w siebie, że doskonale musiał znać jej leczniczą moc...

PANI EYNSFORD HILL

Czy pani chce przez to powiedzieć, że się oddawał pijaństwu?

ELIZA

Daję słowo, że tak...

PANI EYNSFORD HILL

Biedna pani!

ELIZA

Nie szkodzi, proszę pani. Nie widziałam, aby mu to kiedy szkodziło. Ale, ma się rozumieć, nie pił legularnie. (wesoło) Napadało go, można powiedzieć, od czasu do czasu. A zawsze był elegancki, jak miał w czubie. Ilekroć był bez pracy, matka dawała mu cztery pensy i wyprawiała z domu z poleceniem, aby nie wracał, póki się nie ulula na wesoło i na kochająco. Kupa kobiet musi upijać swoich mężów, żeby się nadawali do współżycia. (z zupełną swobodą) Widzi pani, to jest tak: jak człowiek ma kawałek sumienia, to ono zawsze wyłazi na trzeźwo i człowiek czuje się pogrążony. Kropelka gorzały w takiej chwili czyni go szczęśliwym, (do Freda, który skręca się od powstrzymywanego śmiechu) Czegóż pan ryczy?

FRED

Pęknę chyba, ten nowy styl rozmowy towarzyskiej! I pani robi to tak niezrównanie... Parska śmiechem w dalszym ciągu.

ELIZA

Jeśli tak, to nie rozumie, co się pan śmieje... (przechyla się w stronę Higginsa) Czy powiedziałam co nie tak, panie profesorze?

PANI HIGGINS ratując sytuację

Bynajmniej, panno Doolittle...

ELIZA

Całe szczęście. (z werwą) Zawsze mówiłam, że...

HIGGINS wstaje, wyjmuje zegarek i patrząc nań chrząka znacząco

Ahem!...

ELIZA patrzy w jego kierunku i chwyta w lot znaczenie

Aha! Muszę już iść.

Mężczyźni prócz Higginsa wstają; F r e d posuwa się w stronę j drzwi.

Do widzenia, pani Higgins, tak się cieszę, że panią poznałam.

PANI HIGGINS Ściskając ją za ręce

Do widzenia...

ELIZA

Do widzenia, panie pułkowniku.

Kłaniają się sobie.

PICKERING

Do widzenia, panno Doolittle...

Podają sobie ręce.

ELIZA żegnając siedzące panie skinieniem głowy

Żegnam panie...

FRED otwierając drzwi

Czy pani idzie może drogą przez park? W takim razie...

ELIZA bardzo wytwornie

Ja? Piechotą?! A gówno! (Sensacja) Za kogo mnie pan uważa? Ja tylko automobilem jeżdżę...

Wychodzi. Pickering łapie oddech i siada. F r e d idzie na balkon, aby ją jeszcze raz zobaczyć.

PANI EYNSFORD HILL zażenowana

Muszę się przyznać, że te nowe poglądy zupełnie mi się nie podobają...

KLARA rzucając się grymaśnie na elżbietańskie krzesło

Ach, mamo, trudno, nie można być tak zacofaną, ludzie pomyślą, że nigdzie nie bywamy, trzeba iść z postępem czasu...

PANI EYNSFORD HILL

Istotnie, muszę być bardzo zacofana, ale mam nadzieję, że nie zechcesz naśladować tych postępowych okropności, Klaro! Przyzwyczaiłam się już do tego, że inaczej nie mówisz o mężczyznach jak o „bydlakach", a wszystko u ciebie albo „zatracone", albo „świństwo", chociaż uważam, że to jest okropny język i zupełnie nieodpowiedni dla osoby z towarzystwa. Ale to ostatnie... przechodzi już wszystko... No, niech pan sam powie, panie pułkowniku.

PICKERING

Niech mnie pani o nic nie pyta... Mieszkałem dłuższy czas w Indiach, podczas mej nieobecności zaszły w obyczajach i zwyczajach takie zmiany, że czasami sam nie wiem, czy siedzę przy przyzwoitym stole, czy w mesie marynarskiej...

KLARA

To wszystko kwestia przyzwyczajenia. Nie ma w tym nic złego albo dobrego, po prostu słowa, które rzeczom nudnym i banalnym nadają interesujące pozory. Moim zdaniem, nowy styl rozmowy towarzyskiej jest rozkoszny i całkiem niewinny.

PANI EYNSFORD HILL wstając

Musimy już iść, moje dziecko, wszak wiesz...

Pickering i Higgins wstają.

KLARA

Ach, prawda, jeszcze trzy wizyty dzisiaj... do widzenia pani, do widzenia, pułkowniku, do widzenia, profesorze.

HIGGINS podchodzi z ponurą twarzą i odprowadza ją do drzwi, mówiąc

Niech pani koniecznie wypróbuje nowy styl rozmowy towarzyskiej na tych trzech wizytach. Niech się pani nie boi i wali na całego.

KLARA z uśmiechem

Postaram się... Co za niedorzeczność ta pruderia wiktoriańska */10...

HIGGINS judząc

Ma pani rację, psu na budę...

KLARA

Gówno!

PANI EYNSFORD HILL konwulsyjnie

Klaro!

KLARA

Ha, ha, ha...

Wychodzi rozpromieniona, przekonana, że jest bardzo nowoczesna. Słychać ją schodzącą ze schodów, w kaskadach srebrzystego śmiechu.

FRED wzywając niebiosa na świadka

No i proszę! (daje spokój i podchodzi do Pani Higgins) De widzenia pani.

PANI HIGGINS podając rękę

Do widzenia. Czy chciałby pan częściej widywać pannę Doolittle?|

FRED porywczo

Czułbym się bardzo szczęśliwy...

PANI HIGGINS

Więc niechże pan nie zapomina o moich dniach przyjęć, bardzo proszę...

FRED

Dziękuję serdecznie, do widzenia. Wychodzi.

PANI EYNSFORD HILL

Do widzenia, panie profesorze.

HIGGINS Do widzenia, do widzenia.

PANI EYNSFORD HILL do Pickeringa

Słyszał pułkownik, mnie by to słowo nie przeszło przez usta...

PICKERING

To nie jest obowiązujące, wie pani, i można żyć bez tego, niech mi pani wierzy...

PANI EYNSFORD HILL

Klara nie daje mi spokoju, jeżeli nie mówię najnowszym żargonem. Do widzenia.

PICKERING

Do widzenia pani...

PANI EYENSFORD HILL do Pani Higgins

Niech pani wybaczy Klarze.

Pickering domyślając się ze zniżonego tonu, że ta rozmowa nie jest dla jego uszu, dyskretnie wycofuje się i podchodzi do Higginsa przy balkonie.

Ale pani rozumie, nasze środki są tak ograniczone! Dziewczyna tak mało bywa, biedne dziecko...

Pani Higgins, widząc jej wilgotne oczy, ujmuje ją współ­czująco za rękę i odprowadza do drzwi.

Ale chłopak miły, prawda?

PANI HIGGINS

Bardzo miły, prosiłam go, żeby mnie częściej odwiedzał...

PANI EYNSFORD HILL

Och, dziękuję, droga pani...

Wychodzi.

HIGGINS niecierpliwe

No, cóż mama powie o Elizie, czy można ją ludziom pokazać? Ciągnie matkę do otomany i siada obok niej z lewej strony. Pickering wraca do swojego krzesła z prawej strony.

PANI HIGGINS

Ty dzieciaku, oczywiście, że nie! Ona jest tryumfem twojej sztuki i krawcowej. Ale jeżeli łudzisz się choć przez chwilę, że ona nie zdradza się każdym zdaniem, które wypowiada, to musiałeś kompletnie stracić dla niej głowę.

PICKERING

Ale czy nie sądzi pani, że coś się da zrobić? Mam na myśli wyeliminowanie tego krewkiego elementu z jej konwersacji.

PANI HIGGINS

Dopóki ta dziewczyna pozostanie w rękach Henryka, to niemożliwe...

HIGGINS zmartwiony

Czy mama chce powiedzieć, że mój język jest nieodpowiedni?

PANI HIGGINS

Nie, kochanie, byłby zupełnie odpowiedni, powiedzmy, na barce, ale już absolutnie nieodpowiedni dla niej na przyjęciu.

HIGGINS głęboko dotknięty

To już naprawdę przechodzi...

PICKERING przerywając

Chwileczkę, Higgins, poznaj siebie samego! Przyznam się, że nie słyszałem podobnego słownika, od czasu kiedyśmy ćwiczyli rekrutów w Hyde Parku dwadzieścia lat temu.

HIGGINS urażony

Niech i tak będzie, skoro to mówisz. Przypuszczam, że nie zawsze peroruję jak biskup z ambony.

PANI HIGGINS uspokajając syna dotknięciem ręki

Pułkowniku, niech mi pan powie, ale tak bez ogródek, jakie stosunki panują obecnie w domu Henryka?

PICKERING wesoło, biorąc to pytanie za zmiany przedmiotu rozmowy

Mieszkam z Henrykiem, bo razem studiujemy dialekty indyjskie; tak jest znacznie wygodniej.

PANI HIGGINS

Nie wątpię, co więcej, uważam to za doskonały pomysł. Ale nie o to mi chodzi... gdzie mieszka ta dziewczyna?

HIGGINS

No z nami, oczywiście, gdzieżby miała mieszkać?

PANI HIGGINS

Lecz w jakim charakterze? Czy jako służąca? Jakie jest jej stanowisko w tym domu?

PICKERING powoli

Domyślam się, o co pani chodzi...

HIGGINS

Niech mnie piorun trzaśnie, jeśli ja się domyślam... To jedno wiem, że przez trzy miesiące mordowałem się nad tą dziewczyną codziennie do siódmego potu, żeby ją doprowadzić do tego, czym dziś jest... poza tym jest dla mnie bardzo pożyteczna... wie najdokładniej o każdym drobiazgu, zna na pamięć rozkład moich lekcji, gdzie, kto, kiedy....

PANI HIGGINS

Jak się pani Pearce zachowuje wobec Elizy?

HIGGINS

Ależ uszczęśliwiona tym nabytkiem, przy tym to ulga dla starej. Przedtem sama musiała pamiętać o najdrobniejszej rzeczy i przypominać mi moje godziny... Ale ma jakieś plany w stosunku do Elizy... ,,Niech pan tylko dobrze pomyśli, brzęczy mi nad uchem bezustannie, czy nie tak, Pick?

PICKERING

Istotnie, każdą rozmowę o Elizie kończy formułką: „Niech pan tylko dobrze pomyśli."

HIGGINS

Jak gdybym ja choć na chwilę przestał myśleć o tej dziewczynie, o jej przeklętych samogłoskach i spółgłoskach... Jestem po prostu udręczony myślami o niej, o jej wargach, zębach, języku, nie mówiąc już o duszy, która jest najrozkoszniejsza z tego wszystkiego.

PANI HIGGINS

Już to trzeba przyznać, że jesteście parą dzieciaków igrających z żywą lalką...

HIGGINS

To nie igraszka, mateczko, to najtrudniejszy z moich dotychczasowych eksperymentów... Mama pojęcia nie ma, co to za rozkosz wziąć ludzką istotę i przekształcić ją w piękny okaz człowieczy, po prostu przez gruntowną zmianę języka i wymowy... Toż to w rezultacie wypełnienie tej głębokiej przepaści, która dzieli klasy społeczne i poszczególne dusze ludzkie.

PICKERING przysuwa się bliżej i pochylając się ku Pani H igg i n s, mówi z ożywieniem

Zapewniam panią, że nie ma nic bardziej zajmującego, i niech mi pani wierzy, że traktujemy Elizę bardzo poważnie... Każdy tydzień., ale co, każdy dzień niemal przynosi jakąś zmianę, (przysuwając się jeszcze bliżej) Notujemy skrzętnie najmniejszy objaw postępu i rozwoju, mamy całe stosy zdjęć i płyt fonograficznych...

HIGGINS szturmując matkę z drugiej strony Tak, tak, mateczko, powtarzam, że jest to jeden z najbardziej porywających eksperymentów... z jakim kiedykolwiek miałem do czynienia, ta dziewczyna wypełnia nam życie, czyż nie, Pick?

PICKERING

Nieustannie mówimy o Elizie...

HIGGINS

Uczymy Elizę...

PICKERING

Ubieramy Elizę...

PANI HIGGINS

Co?!

HIGGINS

Odkrywamy coraz nową Elizę...

Mówią jednocześnie.

HIGGINS

Czy mama uwierzy, że ona ma najwrażliwszy słuch, jaki w ogóle może posiadać tylko papuga; udało mi się z niej wydobyć wszystkie możliwe dźwięki, jakie ludzka istota może z siebie wydać; najbardziej charakterystyczne i indywidualne, najsubtelniejsze tony języków europejskich, narzeczy afrykańskich, bełkotu Hotentotów, spraw, nad których uchwyceniem męczyłem się całe lata, najdrobniejszy odcień dźwiękowy chwyta w lot i odtwarza, jak gdyby całe życie nic innego nie robiła...

PICKERING

Zapewniam panią, droga pani Higgins, że ta dziewczyna jest po prostu genialna; sztukę gry na fortepianie opanowała w sposób zdumiewający... braliśmy ją na koncerty muzyki klasycznej i do zwykłych music-hallów... słuchała wszystkiego z jednakim przejęciem, a po powrocie do domu grała ze słuchu tak samo Beethovena i Brahmsa, jak Straussa i Lehara pomimo, że jeszcze kilka miesięcy temu klawiatura była dla niej czymś zupełnie obcym i niepojętym...

PANI HIGGINS zatykając pod koniec tej przemowy uszy palcami, ponieważ dochodzą do tego, ze przekrzykują się: nawzajem niemiłosiernie

Dosyć, dosyć, dosyć na Boga!

PICKERING odsuwając się z krzesłem

Przepraszam panią...

HIGGINS

Mama wybaczy, ale jak Pickering zacznie tokować, to trudno dojść do słowa...

PANI HIGGINS

Przestań już... Czy pan nie rozumie, pułkowniku, że z chwilą gdy Eliza przestąpiła próg mieszkania Henryka, z tą chwilą weszło coś jeszcze do domu?

PICKERING

Owszem, nie tyle coś, ile ktoś... Niespodziewanie wkroczył jej ojciec, ale Henryk bajecznie się go pozbył...

PANI HIGGINS

Byłoby znacznie właściwiej, gdyby się matka zgłosiła, ale ponieważ tak się nie stało — zjawiło się coś innego.

PICKERING

Ale co, droga pani?

PANI HIGGINS

Pewien problem...

PICKERING

Rozumiem. Powstał problem, jak przygotować Elizę do wejścia w świat.

HIGGINS

To jest mój problem, zresztą jest już w połowie rozwiązany...

PANI HIGGINS

O wy, nieskończenie głupi mężczyźni! Problem, co z nią zrobić po skończeniu eksperymentu...

HIGGINS

Nie widzę w tym żadnego problemu. Zrobi ze sobą, co się jej będzie podobało, z tymi zaletami, które w niej rozwinę...

PANI HIGGINS

Zalety tego biednego stworzenia, które tu było przed chwilą? Dać jej maniery i nawyczki wielkoświatowej damy, zdyskwalifikować ją jako jednostkę zdolną zapracować na życie, nie dając jej w zamian środków wielkoświatowej damy! Czy to miałeś na myśli?

PICKERING pobłażliwie i trochę znudzony

Ach, pod tym względem nie ma się czym martwić, proszę pani... Wstaje.

HIGGINS wstając również

Wyszukamy dla niej jakieś łatwe zajęcie, i sprawa skończona.

.PICKERING

Główna rzecz, że dziewczyna czuje się dość szczęśliwa, nie ma się czym trapić, droga pani, do widzenia. Żegna się, jakby pocieszał przestraszone dziecko, i zmierza ku drzwiom.

HIGGINS

Niech mateczkę o to głowa nie boli, trudno, już się stało. Do widzenia, mateczko!

Całuje ją i zdąża za Pickeringiem, który zawraca jeszcze od drzwi, aby dorzucić ostatnie słowa pociechy.

PICKERING

Odpowiednich zajęć znajdzie się bez liku, wybierzemy najstosowniejsze. Żegnam kochaną panią!

HIGGINS do Pickeringa, podczas gdy obaj zmierzają ku wyjściu Wiesz co, trzeba ją zaprowadzić na wystawę Szekspirowską...

PICKERING

Świetna myśl, jej uwagi będą rozkoszne...

HIGGINS

Po powrocie będzie naśladowała wszystkich, kogo tam zobaczy.

PICKERING

Boki zrywać, ha, ha, ha! Wychodzą, jeszcze zza drzwi słychać wesołe ich śmiechy.

PANI HIGGINS wstaje podrażniona i wraca do pracy przy biurku. Odsuwa jakieś papiery, które jej zawadzają, nerwowym ruchem wyciąga kartkę papieru z pudełka, w którym znajduje się papier listowy, i próbuje pisać. Po napisaniu kilku słów daje spokój, rzuca pióro i chwytając gniewnie za biurko wybucha

Ach, wy mężczyźni! mężczyźni!! mężczyźni!!!

***

Oczywiście Flizie daleko jeszcze do księżny i zakład Higginsa pozostaje nie rozegrany. Ale nie ma przecież jeszcze sześciu miesięcy i właśnie przed samym upływem tego okresu E l i z a rzeczywiście zostaje pasowana na księżniczkę. Aby mieć pojęcie, jak to się stało, wyobraźcie sobie jakąś londyńską ambasadę pewnego letniego wieczoru... Ponad drzwiami wejściowymi baldachim, dywan przez chodnik do samej jezdni. Odbywa się tu wielkie przyjęcie. Tłum gapiów oblega chodnik, aby zobaczyć nadjeżdżających gości.

Przed ambasadą zatrzymuje się Rolls-Royce. Pickering w stroju wieczorowym i przy orderach wysiada i podaje ramię Elizie w wieczorowym płaszczu, balowej sukni, klejnotach, z wachlarzem, kwiatami i resztą akcesoriów. Za nimi wysiada H i g gin s. Samochód odjeżdża i nasza trójka wchodzi na schody, podczas gdy drzwi frontowe otwierają się przed nimi. Znajdują się teraz w obszernym hallu z galowymi schodami. Na lewo są garderoby męskie. Mężczyźni składają tam swoje narzutki i cylindry.

Na prawo drzwi prowadzące do garderoby damskiej. Damy wchodzą tam owinięte w płaszcze wieczorowe i wychodzą w blasku toalet balowych. Pickering szepce cos na ucho Elizie wskazując na garderobę damską. Ona wchodzi do tego pokoju. H i g g i n s i Pickering oddają płaszcze lokajowi i dostają za nie numerki.

Jeden z gości, zajęty tym samym, stoi odwrócony plecami. Otrzymawszy numerek, odwraca się. Jest to poważnie wyglądający młody mężczyzna o niezwykle zarośniętej twarzy. Nosi ogromne wąsy przechodzące w bardzo obfite bokobrody. Fale włosów spływają mu z czoła. Tył głowy, przystrzyżony na krótko, lśni pomadą. Pod każdym innym względem jest bardzo wytworny. Upstrzony szeregiem bezwartościowych orderów. Z daleka widać, że to cudzoziemiec. Można się w nim domyślić owłosionego pandura*/13 z Węgier. Ale mimo swych bujnych wąsów jest miły i przyjemny. Poznając Higginsa otwiera szeroko ramiona, podchodzi i wita się wylewnie.

BOKOBRODY

Maestro, maestro! (obejmuje Higginsa i całuje go w oba policzki) Pamięta mnie pan?

HIGGINS

Nie, nie pamiętam. Kto pan jest, do diabła?

BOKOBRODY

Uczeń pański, maestro, pierwszy uczeń, najlepszy i największy pański uczeń! To ja jestem mały Nepommuck, cudowne dziecko. Rozsławiłem pańskie imię po całej Europie. Pan mnie uczył fonetyki. Pan nie może zapomnieć MNIE.

HIGGINS

Czemu się pan nie goli?

NEPOMMUCK

Nie posiadam pańskiej uderzającej powierzchowności, pańskiej szczęki, pańskiego czoła. Nikt nie zauważa mnie, jak się golę. A tak jestem sławny: nazywają mnie — „włochaty dzik".

HIGGINS

I cóż pan tu robi pomiędzy tymi wszystkimi fiszami? "

NEPOMMUCK

Jestem tłumaczem. Mówię trzydziestoma dwoma językami. Jestem nieodzowny na tych międzynarodowych przyjęciach. Pan, wielki specjalista od cockneya, pan określi mieszkańca każdego zakątka Londynu, jak tylko usta otworzy... ja określę każdego człowieka w Europie.

Lokaj zbiega ze schodów i zbliża się do N e p o m m u c k a.

LOKAJ

Proszę pana na górę. Jego ekscelencja nie może zrozumieć greckiego dyplomaty.

NEPOMMUCK

Dziękuję! W tej chwileczce.

Lokaj odchodzi i gubi się w tłumie.

NEPOMMUCK do Higginsa

Ten grecki dyplomata udaje, że nie mówi i nie rozumie po angielsku. Ale mnie nie oszuka. Jest synem zegarmistrza z dzielnicy Clerkenwell. Jego angielski jest tak ohydny, że nie odważy się słowa powiedzieć, aby nie zdradzić swego pochodzenia. Pomagam mu udawać, ale musi za to suto bulić. Wszyscy muszą bulić. Ha, ha...

Wbiega na schody.

PICKERING

Czy ten facet naprawdę jest ekspertem? Czy potrafi zdemaskować Elizę i szantażować ją?

HIGGINS

Zobaczymy. Jeżeli się domyśli — przegrywam Zakład. E l i z a wychodzi z garderoby i zbliża się do nich.

PICKERING

No, Elizo, do dzieła! Jesteś gotowa?

ELIZA

Pan zdenerwowany, pułkowniku?

PICKERING

Potwornie! Czuję się zupełnie jak przed moją pierwszą bitwą. Tylko pierwszy krok jest zawsze straszny.

ELIZA

To nie pierwszy raz dla mnie, pułkowniku. Bywałam na takich przyjęciach mnóstwo razy, setki razy... w moich marzeniach sennych w tym potwornym pokoiku na Drury Lane. To jest jak sen w tej chwili. Niech pan nie pozwoli profesorowi Higginsowi mnie zbudzić, bo gdyby to zrobił, zapomnę wszystkiego, czego mnie nauczył, i wpadnę z powrotem w dawny żargon.

PICKERING

Ani słowa, Higgins! (do E l i z y) Czyś gotowa?

ELIZA

Gotowa.

PICKERING

Zaczynamy.

Wchodzą na schody, Higgins ostatni. Pickering mówi coś do Lokaja na pierwszym podeście.

LOKAJ Z PIERWSZEGO PODESTU

Panna Doolittle, pułkownik Pickering, profesor Higgins.

LOKAJ Z DRUGIEGO PODESTU

Panna Doolittle, pułkownik Pickering, profesor Higgins.

Na górze Ambasador z Żoną — Nepommuck przy jej boku — przyjmują gości.

PANI DOMU podając Elizie rękę

Bardzo mi miło.

PAN DOMU witając się z E l i z ą w podobny sposób

Witam panią. Jak się pan miewa, Pickering?

ELIZA z powagą, która przeraża Panią domu

Bardzo mi miło panią poznać.

Przechodzi do salonu.

PANI DOMU

Czy to pańska przybrana córka, pułkowniku? Ona zrobi sensację.

PICKERING

Bardzo to miło z pani strony, że ją pani zaprosiła.

Przechodzi do salonu.

PANI DOMU do Nepommucka

Proszę zasięgnąć języka o niej.

NEPOMMUCK kłaniając się

Według rozkazu.

Miesza się z tłumem.

PAN DOMU

Jak się pan miewa, profesorze Higgins? Ma pan tu dziś rywala. Przedstawił się jako pański uczeń. Czy jest coś wart?

HIGGINS

Potrafi się nauczyć języka w dwa tygodnie — zna tuziny. Niezawodny znak, że jest durniem. Jako znawca fonetyki absolutnie nic niewart.

PANI DOMU

Jak się pan miewa, profesorze?

HIGGINS

Dobry wieczór. Nieludzka udręka dla pani ta dzisiejsza uroczy­stość. Proszę mi wybaczyć, że biorę w tym udział.

Przechodzi dalej.

W sali balowej i w amfiladzie salonów przyjęcie jest w pełnym toku. E l i z a przesuwa się przez tłum. Jest tak skoncentrowana, że porusza się jak lunatyczka, a nie jak debiutantka w tłumie wielkoświatowym. Ludzie przerywają rozmowy, aby się jej przyjrzeć; podziwiają jej toaletę, biżuterię i całą jej dziwnie fascynującą postać. Niektórzy z młodszych stają na krzesła, aby ją lepiej widzieć. Pani i Pan domu wchodzą do salonów i mieszają się z tłumem gości. Higgins, ponury i wzgardliwy, podchodzi do grupki, przy której stoją gospodarze.

PANI DOMU

A oto profesor Higgins! On nam powie. Proszę nam opowiedzieć o tej wspaniałej młodej kobiecie, profesorze.

HIGGINS prawie niegrzecznie

O jakiej wspaniałej młodej kobiecie?

PANI DOMU

Pan doskonale wie o jakiej. Mówią, że Londyn nie widział nic podobnego, od czasu kiedy to ludzie stawali na krzesła, aby się przyjrzeć pani Langtry */15.

Nepommuck podchodzi do tej grupy.

PANI DOMU Nareszcie, Nepommuck! Czy dowiedział się pan czego o pannie Doolittle?

NEPOMMUCK

Dowiedziałem się wszystkiego. Ona nie jest tym, za co się podaje.

PANI DOMU

Och, nie! To niemożliwe.

NEPOMMUCK

A tak! Mnie nie oszuka. To niemożliwe, aby się nazywała Doolittle!

HIGGINS

Dlaczego?

NEPOMMUCK

Bo Doolittle to angielskie nazwisko, a ona nie jest Angielką.

PANI DOMU

Co za nonsens! Przecież mówi doskonale po angielsku.

NEPOMMUCK

O właśnie, zbyt doskonale. Czy mogłaby mi pani pokazać choć jedną Angielkę, która mówi po angielsku tak, jak się powinno mówić? Tylko cudzoziemcy, którzy uczyli się tego języka, dobrze nim mówią.

PANI DOMU

Przeraziła mnie zupełnie, kiedy powiedziała: „Bardzo mi miło panią poznać." Miałam kiedyś nauczycielkę mówiącą w ten sposób i śmiertelnie się jej bałam. Ale jeśli nie jest Angielką, to czymże ona jest?

NEPOMMUCK

Ona jest Węgierką.

WSZYSCY

Węgierką?!

NEPOMMUCK

Węgierką, i to krwi królewskiej! Ja jestem Węgrem. Moja krew jest królewska.

HIGGINS

Czy mówił pan z nią po węgiersku?

NEPOMMUCK

Mówiłem do niej. Zachowała się bardzo sprytnie. „Proszę mówić do mnie po angielsku, nie znam francuskiego" — powiedziała. Francuskiego! Udaje, że nie potrafi odróżnić węgierskiego od francuskiego. Niemożliwe! Zna oba te języki.

HIGGINS

A krew królewska? Jak pan to spenetrował?

NEPOMMUCK

Instynkt, maestro! Instynkt! Tylko madziarska rasa daje to poczucie boskiego prawa, te odważne, inteligentne oczy. Ona jest księżniczką!

PAN DOMU

Jakie jest pańskie zdanie, profesorze?

HIGGINS

Moim zdaniem, pospolita dziewczyna z ulicy, nauczona wymowy przez wielkiego fachowca. Określam ją jako mieszkankę Drury Lane.

NEPOMMUCK

Ha, ha, ha! Och, maestro, maestro, pan jest zupełnie zwariowany na temat gwary wielkomiejskiej. Londyński bruk zasłania panu cały świat.

HIGGINS do Pani domu

A co wasza ekscelencja sądzi?

PANI DOMU

Naturalnie zgadzam się z Nepommuckiem. Ona jest co najmniej księżniczką.

PAN DOMU

Niekoniecznie księżniczką krwi, może być z morganatycznego małżeństwa. Ale bez wątpienia jest księżniczką.

HIGGINS

Pozostaję przy swoim zdaniu.

PANI DOMU

Pan jest niepoprawny.

Grupka rozchodzi się zostawiając Higginsa samego. Pickering podchodzi do niego.

PICKERING

Gdzie Eliza? Nie powinniśmy tracić jej z oczu. E l i z a podchodzi do nich.

ELIZA

Dłużej tego nie zniosę. Wszyscy się tak na mnie gapią. Jakaś starsza pani powiedziała, że mówię zupełnie jak królowa Wiktoria. Strasznie mi przykro, jeżeli przegrałam wasz zakład. Starałam się, jak mogłam, ale nic na świecie nie uczyni mnie podobną do tych ludzi!

PICKERING

Nie przegrałaś, kochanie. Po tysiąckroć wygrałaś!

HIGGINS

Chodźmy już stąd. Potąd mam rozmów z tymi idiotami!

PICKERING

Eliza jest zmęczona, a ja głodny. Wynośmy się stąd i zjedzmy gdzieś kolację.

AKT CZWARTY

Pracownia Higginsa jak w akcie drugim. Północ. Nikogo nie ma w pokoju; zegar stojący na konsoli kominka wybija godzinę dwunastą. Kominek bez ognia.

Po chwili rozlegają się na schodach kroki kilku osób i dają się słyszeć głosy Higginsa i Pickeringa.

HIGGINS wołając do Pickeringa

Słuchaj, Pick, zamknij drzwi na klucz, bo ja już na dół nie zejdę...

PICKERING

Dobrze, czy pani Pearce może już iść spać?

HIGGINS

Oczywiście.

E l i z a otwiera drzwi i widać ją na oświetlonych schodach wewnętrznych w całym przepychu, w którym dopiero co wygrała zakład dla Higginsa. Podchodzi do kominka i zapala światło. Na twarzy widoczne zmęczenie, bladość jej ostro odbija od ciemnych oczu i włosów. Wyraz całej postaci tragiczny. Zdejmuje wierzchnie okrycie, składa je wraz z rękawiczkami i wachlarzem na fortepianie i siada na ławeczce zamyślona i milcząca. Po chwili wchodzi H i g g i n s w stroju wieczorowym, w kapeluszu i narzutce, trzymając w ręku bonżurkę, którą wyszukał na dole. Zdejmuje kapelusz i narzutkę i rzuca je niedbale na pulpit z gazetami, za chwilę marynarka wędruje w to samo miejsce. Wkłada bonżurkę i rzuca się zmęczony na fotel przed kominkiem. Z kolei zjawia się Pickering, podobnie wystrojony. Zdjąwszy kapelusz i płaszcz zamierza rzucić je na rzeczy Higginsa — ale się wstrzymuje.

PICKERING

Słuchaj no, pani Pearce pęknie z oburzenia, jak znajdzie rano nasze rzeczy tutaj...

HIGGINS

To zrzuć je przez poręcz na dół do sieni, tam je stara rano znajdzie i zrobi porządek, pomyśli, żeśmy byli pijani...

PICKERING

Miałaby trochę racji, mnie się dobrze we łbie kręci... Są jakie listy?

HIGGINS

Nie wiem, nie zaglądałem...

P i c k e r i n g zabiera rzeczy i wychodzi; słychać, że schodzi na dół. Higgins zaczyna gwizdać arię z „La Fanciulla del Golden West*/ l, którą przeplata rytmicznym ziewaniem. Nagle urywa i rozglądając się dokoła wykrzykuje.

Ciekawym, gdzie, do stu piorunów, są moje pantofle?

E l i z a spogląda ku niemu ponuro, po czym wstaje i nagle opuszcza pokój. Higgins ziewa i zaczyna w dalszym ciągu gwizdać rozpoczętą arię. Pickering wraca trzymając w dłoni listy wyjęte ze skrzynki pocztowej.

PICKERING

Same ogłoszenia i jakiś liścik z herbem do ciebie. Rzuca ogłoszenia do kominka i podaje list Higginsowi.

HIGGINS oglądając list

Lichwiarz, psiakrew...

Rzuca list w to samo miejsce. E l i z a wchodzi po cichu, niosąc parę szerokich, wydeptanych pantofli, i umieszcza je obok fotela tak, że Higgins tego nie dostrzega. Następnie siada bez słowa na dawnym miejscu. Pickering stoi koło kominka, wsparty dłonią na półce, z głową pochyloną.

HIGGINS ziewając

Boże, co za wieczór, co za zgraja, co za idiotyczny cyrk! (podnosi nogi, aby rozwiązać sznurowadła, i spostrzega pantofle, znieruchomiały patrzy na nie, jak gdyby się tu znalazły z własnej woli) Ki diabeł... toż stoją tu jak barany.

PICKERING otrząsając się

Uf... Zmęczony jestem... co za dzień! Garden party, przyjęcie u ambasadora, obiad, opera! Za wiele tego dobrego na raz... Aleś wygrał zakład... Eliza była bez zarzutu, wprost nadzwyczajna...

HIGGINS z uniesieniem

Ach, chwała Bogu, że się to już skończyło... E l i z a porusza się gwałtownie, ale oni nie zwracają na nią uwagi, po czym opanowuje się i siedzi nieporuszona.

PICKERING

Czyś ty czuł zdenerwowanie podczas przyjęcia? Przyznam ci się, że ja byłem mocno niespokojny. Za to E l i z a zdaje się, nic a nic...

HIGGINS

Ona i nerwy? Także coś!... Wiedziałem z góry, że wszystko pójdzie jak z płatka... to głupstwo! Gorzej ze mną, bo teraz dopiero zaczynam odczuwać wysiłek i zdenerwowanie tych kilku miesięcy. Rzecz była zajmująca z początku, gdy chodziło o fonetykę, ale potem diabli mnie brali. Żeby nie ten zakład, wyrzekłbym się był tych rozkoszy od dwóch miesięcy. Piekielna piła...

PICKERING

Et, przesadzasz. Czyż dzisiejszy eksperyment nie był interesujący? Mnie serce waliło jak młotem...

HIGGINS

Owszem, owszem, pierwsze trzy minuty, ale jak tylko spostrzegłem, żeśmy wygrali, poczułem się jak niedźwiedź w klatce, po prostu nie wiedziałem, co ze sobą począć. A ten obiad dobił mnie do reszty... siedzieć godzinę obok jakiejś wystrojonej małpy i bawić ją... Bawić! Wyobraź sobie, bawić takie wielkoświatowe czupiradło. Nie, nie, drugi raz nie dam się już tak złapać, żadnych sztucznych księżniczek więcej. Cała ta sprawa to był po prostu czyściec.

PICKERING

Tobie zupełnie brak rutyny towarzyskiej... (podchodzi do fortepianu) Ja muszę wyznać, że od czasu do czasu z przyjemnością zanurzam się w ten świat, to mnie odświeża i niemal odmładza. Bądź co bądź odniosłeś ogromny tryumf... Czy wiesz, że Eliza wprawiała mnie chwilami w takie zdumienie, że ja sam o mało się nie zgapiłem. Iluż to ludzi należących do tej sfery nie zdołałoby dorównać Elizie. Na ogół sądzi się, że wyczucie stylu jest cechą przyrodzoną pewnej sfery towarzyskiej, stąd ludziom z tej sfery na myśl nie przyjdzie, że styl jest rzeczą do nabycia. Perfekcja w wykonaniu czegokolwiek i w jakimkolwiek zakresie wymaga usilnej i systematycznej pracy.

HIGGINS

O właśnie, jest to jedna z rzeczy, które mnie do szału doprowadzają. Ci głupcy pojęcia nie mają o swoich własnych, idiotycznych sprawach, (wstaje) Ale mniejsza o to, skończyło się, przeszło... mogę się dziś wyspać, nie myśląc z przerażeniem o jutrze.

Piękność E l i z y staje się zabójcza.

PICKERING

Masz rację, spać, spać... A jednak to było wielkie wydarzenie i tryumf dla ciebie, dobranoc.

Wychodzi.

HIGGINS

Dobranoc, (zmierza również ku drzwiom, stojąc już na progu zatrzymuje się i mówi przez ramię) Zgaś światło, Elizo, i powiedz pani Pearce, żeby mi rano zamiast kawy podała herbatę.

Wychodzi.

Eliza wstaje i idzie w kierunku kominka, aby zgasić światło. Usiłuje opanować się i pozostać obojętna, ale zanim dochodzi do kominka, jest już w stanie histerii. Siada na fotelu Higginsa i chwyta mocno za poręcze. Wreszcie nie wytrzymuje, rzuca się z furią na podłogę, wydając okrzyki wściekłości i bólu.

HIGGINS za sceną, z wściekłością

Do stu piorunów, co ja zrobiłem z tymi pantoflami?! Staje w drzwiach.

ELIZA, nie wstając, chwyta leżące nie opodal niej pantofle i rzuca nimi z pasją w stronę Higginsa

Tu są pańskie pantofle! O, jeden! drugi! Niech pan bierze i żeby pan w nich ranka nie doczekał!

HIGGINS

Co to takiego? Co się stało?! Wstań! (podchodzi ku niej i podnosi ją) Co się stało?!

ELIZA zadyszana

Nic. Nic się nie stało! Że ja wygrałam dla pana pański zakład, to cóż się stało?! Nic! Panu to wystarcza! O mnie przecież nie chodzi!

HIGGINS

Tyś wygrała mój zakład? Ty?! Ja wygrałem! Ty gadzie zarozumiały! Dlaczegoś rzuciła pantoflami?! Mów!!

ELIZA

Bo chciałam panu dać nimi w twarz! Och! Zabiłabym! Brutal samolubny! Dlaczego, dlaczego mnie pan nie zostawił tam, skąd mnie pan wygrzebał — w rynsztoku? Pan dziękuje Bogu, że wszystko skończone i że teraz będzie mnie pan mógł wyrzucić tam z powrotem, czy tak?!

Łamie palce w rozpaczy.

HIGGINS obserwując ją z zimnym zaciekawieniem

Patrzcie, bestyjka ma jednak nerwy...

ELIZA

Ah-a-a!

Rzuca się ku niemu z furią, instynktownie kierując paznokcie ku jego twarzy.

HIGGINS chwytając ją za przeguby

Aha! Chciałabyś? Schować pazurki, kocico... Jak ty śmiesz wyładowywać wobec mnie swoją złość? Siadać i uspokoić się!

Rzuca ją brutalnie na fotel.

ELIZA obezwładniona swym wybuchem i poczuciem jego przewagi fizycznej

Och, cóż się ze mną teraz stanie, co się ze mną stanie?!

HIGGINS

Skąd, u diabła, ja mam wiedzieć, co się z tobą stanie? Po wtóre, co to kogo obchodzi?

ELIZA

Pana to nic nie obchodzi! Ja wiem, że pana nic nie obchodzi... Pana by nie obeszło, choćbym tu trupem padła w tej chwili! Czymże ja jestem dla pana? Niczym. Czymś mniej niż parą tych pantoflów...

HIGGINS grzmiąco

Pantofli, nie pantoflów!!!

ELIZA z uległością i goryczą

Pantofli... Nie przypuszczałam, że to może obecnie pana razić...

Pauza. E l i z a, zgnębiona zupełnie, siedzi bezwładnie; Higgins, trochę zbity z tropu, nie bardzo wie, co począć.

HIGGINS swoim najwznioślejszym tonem

I po co to wszystko? Czy możesz się poskarżyć na złe traktowanie w tym domu?

ELIZA

Nie.

HIGGINS

Czy może kto wyrządził ci jakąś przykrość, pułkownik Pickering albo pani Pearce? Może kto ze służby?

ELIZA

Nie.

HIGGINS

Spodziewam się, że nie chcesz powiedzieć, że ja ci w czym uchybiłem.

ELIZA

Nie.

HIGGINS

To ślicznie, to mnie bardzo cieszy...

Pauza; po chwili H i g g i n s zaczyna łagodniejszym tonem. Może cię nadmiernie zmęczył wysiłek dnia dzisiejszego? Kieliszek wina cię wzmocni, dobrze?

ELIZA

Nie.

Pauza; wreszcie E li z a opanowuje się i dodaje

Dziękuję panu...

HIGGINS odzyskując swój zwykły humor

Tak, to musiało przyjść wcześniej czy później... naturalna reakcja wywołana wyczerpaniem nerwowym, ale chwała Bogu, wszystko skończone...

Klepie ją poufale po ramieniu. Ona się usuwa.

Nie ma się czym więcej przejmować.

ELIZA

Tak, pan nie ma się czym więcej przejmować, ale ja, ja! (Wstaje, podchodzi do ławeczki przed fortepianem, siada opierając się łokciami o fortepian i ujmuje twarz w dłonie.) Och, Boże, jakżebym chciała umrzeć...

HIGGINS patrząc na nią, szczerze zaskoczony

Ale dlaczego, na miły Bóg, dlaczego? (podchodzi do niej, mówi poważnie) Słuchaj, Elizo, całe to rozdrażnienie jest na tle zupełnie subiektywnym...

ELIZA

Nie rozumiem, jestem za wielką ignorantką...

HIGGINS

Po prostu przywidzenie, rozigrana wyobraźnia... Nikt ci nie robi krzywdy... nic złego się nie stało... No, być grzeczną, najlepiej pójść zaraz spać... popłaczesz troszkę, zmówisz pacierz i będzie dobrze...

ELIZA

Słyszałam, jak pan się modlił: „Dzięki Bogu, że to już koniec..."

HIGGINS niecierpliwie

Czyż nie słusznie? Czy ty sama nie czujesz zadowolenia? Od dziś jesteś wolna i możesz robić, co ci się podoba.

ELIZA starając się opanować, z rozpaczą

Ale co?! Czego mnie pan nauczył? Do czego jeszcze jestem zdolna? Gdzie mam iść? Co mam robić? Co się ze mną stanie?

HIGGINS zaczynając rozumieć, lecz nie przejmując się zbytnio

Ach, o to ci chodzi? Hm... (wkłada ręce do kieszeni spodni, zaczyna chodzić tam i z powrotem, dzwoniąc jak zwykle kluczami i monetą, i mówi, jakby się zniżał do nieciekawego tematu z czystej uprzejmości) Ja w tym nie widzę powodu do rozpaczy... tak czy owak, rzecz się ułoży bez większych trudności, chociaż co prawda jakoś nie myślałem o tym, że ty naprawdę możesz stąd odejść...

E l i z a rzuca nań nagle spojrzenie, ale on nie patrzy na nią, natomiast zajęty jest słodyczami na fortepianie i postanawia zjeść jabłko.

Do diabła... toż możesz wyjść za mąż... (odgryza duży kawał jabłka i żuje hałaśliwie) nie wszyscy mężczyźni są takimi zatwardziałymi kawalerami jak ja albo Pickering... większość popada w stan małżeński... biedne ofiary... a ty, Elizo, możesz łatwo zainteresować, masz wszystkie warunki po temu. Sam czasem ulegam twoim urokom, oczywiście nie teraz, kiedy beczysz i wyglądasz jak półtora nieszczęścia, ale w chwilach dobrego usposobienia jesteś naprawdę pociągająca... to znaczy dla kandydatów do małżeństwa, rozumiesz? No dosyć, dosyć, spać teraz, wypocząć... Rano, gdy się obudzisz pokrzepiona snem, popatrz zaraz w lustro, a ono ci powie, że o przyszłość możesz być spokojna...

E l i z a znowu patrzy na niego szeroko rozwartymi oczyma, znieruchomiała, jakby zastygła, niezdolna wydobyć z siebie jednego słowa. Higgins tego nie zauważa, je jabłko z wyrazem zachwytu, bo jest dobre.

HIGGINS, któremu przychodzi do głowy dobra myśl

Tak, tak, przychodzi mi na myśl, że moja matka może cię wyswatać za kogoś odpowiedniego.

ELIZA

Pod tym względem stałam wyżej, gdy byłam kwiaciarką uliczną...

HIGGINS

Nie rozumiem, co chcesz przez to powiedzieć?

ELIZA

Sprzedawałam kwiaty bez myśli o sprzedawaniu siebie... Teraz, gdy pan zrobił ze mnie damę, nie mam nic innego do sprzedania oprócz siebie. Ach, trzeba mnie było zostawić, gdzie mnie pan znalazł.

HIGGINS zdecydowanym ruchem rzucając ogryzek jabłka w kominek

Ach, ta sentymentalna frazeologia! Po kiego diabła sprowadzać stosunki między ludźmi do niskiej miary kupna i sprzedaży... zresztą nikt cię nie będzie zmuszał, byś wyszła za mąż wbrew swej woli...

ELIZA

Cóż innego mi pozostaje?

HIGGINS

Mnóstwo rzeczy! Przecież można wrócić do pomysłu sklepu z kwiatami. Pickering może tę sprawę ułatwić, to bogaty człowiek. Suma, którą on musi obecnie złożyć dla pokrycia półrocznych wydatków wraz z kaucją, którą ja złożyłem wypożyczając klejnoty do twego użytku, wyniesie około dwustu funtów. Z tym można zacząć. A pomyśl sama, czy pół roku temu mogłaś choćby marzyć o własnym sklepie. To się da zrobić, więc przestań się mazgaić i głowa do góry. A teraz spać, jestem piekielnie zmęczony. Ale... po co ja tu przyszedłem, szukałem czegoś...

ELIZA

Pantofli...

HIGGINS

Prawda, przecież rzuciłaś nimi we mnie...

Zabiera pantofle i zamierza wyjść.

ELIZA

Zanim pan wyjdzie, panie profesorze...

HIGGINS opuszcza pantofle, uderzony ostatnimi słowy

A to co znowu?

ELIZA

Czy moje suknie są własnością pułkownika, czy...

HIGGINS zawracając, jak gdyby to pytanie było szczytem nierozsądku

Po kiego diabła jemu babskie szmaty?

ELIZA

Mogą się przydać następnej dziewczynie, którą pan złapie do nowego eksperymentu.

HIGGINS oburzony i dotknięty

Więc tak o nas myślisz?

ELIZA

Nie chcę więcej mówić na ten temat. Chciałabym się tylko dowiedzieć, czy cokolwiek z tego należy do mnie... moje własne rzeczy zostały spalone.

HIGGINS

Więc co z tego? Czyś ty oszalała, nudzić mnie takimi głupstwami teraz, o tej porze?!

ELIZA

Pragnę wiedzieć, do czego mam prawo, co mogę zabrać ze sobą... Nie chcę być posądzona o kradzież...

HIGGINS głęboko zraniony

Co takiego? Mogłaś mi oszczędzić tego słowa... okazujesz brak delikatności i uczucia!

ELIZA

Przepraszam, bardzo przepraszam, jestem zwyczajną, pospolitą dziewczyną i w mojej pozycji muszę bardzo uważać. Między mną i panem nie ma miejsca na żadne uczucia... Proszę o odpowiedź na moje pytanie.

HIGGINS gwałtownie i opryskliwie

A zabierz sobie, co ci się żywnie podoba! Wszystko z wyjątkiem klejnotów... te są wypożyczone... (ponuro zmierza ku wyjściu) Czy jesteś zadowolona?

ELIZA upajając się jego podnieceniem i męcząc go, aby wywołać dalszy wybuch

Jeszcze chwilkę... (zdejmuje z siebie klejnoty) Niech pan raczy to zabrać i schować w bezpieczne miejsce. Nie chcę ponosić odpowiedzialności, gdyby co zginęło...

HIGGINS wpadając w szał

Dawaj!!

Eliza składa wszystko w jego wyciągnięte dłonie. Żeby to była moja własność, tobym cię zadusił tymi łańcuszkami, niewdzięcznico!

Wpycha bezładnie wszystko do kieszeni spodni, dekorując się nieświadomie w komiczny sposób, gdyż łańcuszki zwisają z obu kieszeni.

ELIZA zdejmując pierścionek z palca

Ten pierścionek jest pańską własnością, kupił mi go pan w Brighton*/3... Nie chcę go teraz!

Higgins wyrywa jej pierścionek, rzuca go z pasją w otwór kominka i zwraca się ku Elizie ruchem tak gwałtownym, że dziewczyna pochyla się na fortepian, zasłaniając głowę dłońmi z przeraźliwym okrzykiem.

Proszę mnie nie bić'.!!

HIGGINS głosem dyszącym wściekłością

Bić?! Jak śmiesz, nędznico, posądzać mnie o taki zamiar? Ha, podła! Ty mnie policzkujesz! Zraniłaś mnie w samo serce!

ELIZA drżąc z ukrytej radości

Nareszcie, przecież jakiś odwet!...

HIGGINS z godnością, najbardziej fachowym tonem

Wyprowadziłaś mnie z równowagi. Tego jeszcze nikt nie dokazał! Na dziś nasza rozmowa skończona! Idę spać.

ELIZA zaczepnie

Tylko przed tym proszę napisać notatkę dla pani Pearce co do tej herbaty, bo ja jej nie powiem.

HIGGINS tonem formalnym

Niech diabli wezmą panią Pearce razem z kawą i herbatą. Niech diabli wezmą ciebie (dziko) i mnie za moje szaleństwo i głupotę, żem skarby mej wiedzy i uczucia trwonił dla takiej wywłoki bez... serca...

Wychodzi majestatycznie, ale stojąc już na progu traci równowagę i ze słowem „Psiakrew!!!." trzaska brutalnie za sobą drzwiami. E l i z a klęka na ziemi; pochyla się nieco naprzód i posuwając się na klęczkach w stronę kominka szuka pierścionka. Gdy go znajduje, zastanawia się przez chwilę, co z nim, zrobić, wreszcie rzuca go do wazy stojącej na kominku i z wyrazem wściekłości w oczach i na twarzy wybiega do swego pokoju na górze.

***

Umeblowanie pokoju E l i z y wzbogaciło się o wielką szafę i wspaniałą toaletkę. E l i z a wchodzi i zapala światło elektryczne. Podchodzi do szafy, otwiera ją i wyciąga spacerową suknię, kapelusz i parę pantofli. Rzuca to wszystko na łóżko. Zdejmuje suknię balową i pantofle, następnie wyciąga wieszak obciągnięty atłasem, troskliwie układa na nim suknię balową i wiesza ją w szafie, którą zamyka z trzaskiem. Wkłada pantofle spacerowe, suknię i kapelusz. Bierze zegarek z toaletki i zapina go na ręce. Wkłada rękawiczki, bierze do rąk torebkę, otwiera ją, aby sprawdzić, czy portmonetka na miejscu, i przewiesza torebkę przez ramię. Idzie do drzwi. Każdy jej ruch wyraża wściekłą determinację.

Po raz ostatni ogląda się w lustrze. Nagle pokazuje sobie samej język w lustrze, po czym wychodzi, gasząc światło przy drzwiach. Tymczasem Fred Eynsford Hill, opętany miłością, stoi na ulicy, wpatrzony w okna drugiego piętra, z których jedno się świeci. Światło gaśnie.

FREDZIO

Dobranoc, ukochana, kochana, kochana.

E l i z a wychodzi na ulicę zatrzaskując drzwi z furią.

ELIZA

Cóż pan tu robi?

FREDZIO

O, nic! Spędzam tu większość moich nocy. Tylko tu jestem szczęśliwy. Proszę się ze mnie nie śmiać, panno Doolittle.

ELIZA

Proszę mnie nie tytułować panną Doolittle! Eliza całkiem wystarczy dla takiej jak ja. (załamuje się i chwyta go za ramiona) Fredziu, przecież nie myślisz, że jestem wywloką bez serca, no, powiedz, że tak nie myślisz?

FRED

Ależ nie, kochana. Jak możesz nawet myśleć coś podobnego! Jesteś najpiękniejsza, najdroższa...

Traci zupełnie panowanie nad sobą i obsypuje ją pocałunkami. Ona, spragniona pocieszenia, przyzwala i też go całuje. Stoją tak złączeni uściskiem. Nadchodzi starszawy Policjant.

POLICJANT oburzony

Proszę państwa! Proszę państwa!! Proszę państwa!!! Odskakują od siebie.

FRED

Przepraszam pana, ale widzi pan, właśnie zaręczyliśmy się w tej chwili.

Uciekają. Policjant potrząsa głową, myśląc o swoich własnych zalotach i o znikomości ludzkich nadziei. Oddala się w przeciwną stronę wolnym, zawodowym krokiem. Zakochani zapędzają się na Cavendish Square. Zatrzymują się teraz, aby się zastanowić, co robić dalej.

ELIZA zadyszana

Wcale mnie nie nastraszył ten glina. Aleś mu dobrze powiedział.

FRED

Mam nadzieję, że ci nie przeszkodziłem. Dokąd idziesz?

ELIZA

Do rzeki.

FRED

Po co?

ELIZA

Aby zrobić dziurę w wodzie.

FRED przerażony

Elizo, ukochany! Co ty mówisz? Co się stało?

ELIZA

Nic, już nieważne. W tej chwili nie ma nikogo na całym świecie oprócz nas dwojga, powiedz, tak?

FRED

Żywej duszy nie ma!

Oddają się uściskom i zostają zaskoczeni przez znacznie młodszego policjanta.

DRUGI POLICJANT

Hej tam! Co to znaczy! Co wy sobie myślicie, tu nie sypialnia... No, dalej stąd, a migiem.

FRED

Tak jest, panie władzo, migiem.

Znowu uciekają i docierają do Hanover Square, gdzie zatrzymują się w celu odbycia następnej konferencji.

FRED

Pojęcia nie miałem, że policja jest tak piekielnie pruderyjna.

ELIZA

Przecież to ich zajęcie przepędzać dziewczęta z ulicy.

FRED

Musimy gdzieś pójść. Nie możemy tak wędrować przez całą noc.

ELIZA

Czemu nie? To by było cudowne wędrować tak do końca świata.

FRED

O, najdroższa!

Znowu padają sobie w ramiona nie widząc wolno jadącej taksówki, która zatrzymuje się przed nimi.

KIEROWCA

Czy może państwa gdzie podwieźć? Odskakują od siebie.

ELIZA

Och, Fredziu, taksówka, to wspaniale!

FRED

Żeby to diabli wzięli — nie mam grosza.

ELIZA

Ale ja mam masę forsy. Pułkownik uważa, że człowiek nie powinien wychodzić z domu bez dziesięciu funtów w kieszeni. Słuchaj! Będziemy jeździć przez całą noc, a rano pójdę do starej pani Higgins i zapytam ją, co mam robić. Opowiem ci wszystko w taksówce i będziemy bezpieczni przed policją.

FRED

Znakomicie, pysznie, (do Kierowcy) Jedź pan do Wimbledon Common*/4. Odjeżdżają.

AKT PIĄTY

Salon Pani Higgins jak w akcie trzecim. Ona sama siedzi jak poprzednio przy biurku, zajęta pisaniem. Wchodzi Pokojowa.

POKOJOWA w drzwiach

Proszę pani, przyszedł pan Henryk z pułkownikiem Pickeringiem.

PANI HIGGINS

Poproś tutaj.

POKOJOWA

Panowie są przy telefonie. Telefonują do policji.

PANI HIGGINS

Co?!

POKOJOWA wchodząc do pokoju, zniżonym głosem

Pan Henryk jakiś dziwnie rozdrażniony, proszę pani... chciałam panią uprzedzić!

PANI HIGGINS

Dziwiłabym się, gdyby nie był rozdrażniony. Niech tu przyjdą, jak skończą z policją. Musiał coś zgubić.

POKOJOWA wychodząc

Dobrze, proszę pani.

PANI HIGGINS

I powiedz pannie Doolittle, że pan Henryk z pułkownikiem są tutaj i żeby nie schodziła, póki jej nie poproszę.

POKOJOWA

Dobrze, proszę pani.

Wpada Higgins, widocznie podniecony, wołajac od progu.

HIGGINS

Niech mama sobie wyobrazi! Przecież to diabli mogą człowieka

porwać!

PANI HIGGINS

Słucham cię, Henryku. Dzień dobry.

Higgins reflektuje się i całuje matkę. Pokojowa wychodzi.

Co się stało?

HIGGINS

Eliza dała drapaka.

PANI HIGGINS spokojnie, pisze w dalszym ciągu

Musiałeś ją wystraszyć!

HIGGINS

Ja? Co też mama... Została wczoraj jak zwykle w mojej pracowni, żeby zgasić światło. Tymczasem zamiast iść spać, przebrała się i poszła sobie. Łóżko nie ruszone... rano przed siódmą wróciła dorożką po rzeczy i ta stara oślica pani Pearce wydała jej wszystko, nie wspomniawszy mi o tym ani słowa. Co ja teraz zrobię?

PANI HIGGINS

Obejdziesz się bez niej. Dziewczyna ma pełne prawo opuścić twój dom, jeżeli jej się tak podoba.

HIGGINS biegając w roztargnieniu po pokoju

Ależ ja nie mogę niczego znaleźć, nie wiem, kiedy i gdzie jaka lekcja. Nic nie wiem... ta dziewczyna... Wchodzi Pickering; Pani Higgins odwraca się od biurka.

PICKERING witając się

Wie pani już o naszym nieszczęściu?

Siada na otomanie.

HIGGINS

Cóż ten bałwan z inspektoratu? Obiecałeś mu nagrodę?

PANI HIGGINS wstaje, oburzona

Chyba nie szukacie Elizy przez policję?

HIGGINS

Ależ prosta rzecz! Od czegóż policja! Cóż innego możemy zrobić!

Siada na elżbietańskim krześle.

PICKERING

Inspektor robił wielkie trudności. Mam wrażenie, że nas podejrzewa o jakąś nieczystą sprawę...

PANI HIGGINS

Nic dziwnego. Jakim .prawem zwracacie się do policji? Czy Eliza jest waszą własnością? Postępujecie, jak gdyby chodziło o przestępcę albo o zgubiony parasol. Miejcież trochę zastanowienia!

Siada, podrażniona.

HIGGINS

Przecież musimy ją znaleźć!

PICKERING

Nie możemy pozwolić, żeby tak odeszła, pani rozumie...

PANI HIGGINS

Nie, nie rozumiem, jak dorośli ludzie mogą się zachowywać w sposób odpowiedni dla niedowarzonych smarkaczy. Pomyślcie tylko...

Wchodzi Pokojowa, Pani Higgins urywa i rzuca jej pytające spojrzenie.

POKOJOWA do Higginsa

Panie Henryku, jakiś pan chce się widzieć z panem w ważnej sprawie, mówi, że go tu odesłano z mieszkania przy Wimpole Street.

HIGGINS

Tego jeszcze brakowało! Nie mam teraz czasu... Kto to taki?

POKOJOWA

Jakiś pan Doolittle.

PICKERING

Doolittle? Śmieciarz?

POKOJOWA

Ależ proszę pana, wcale nie śmieciarz, to dżentelmen.

HIGGINS wstając, podniecony

Na Boga, Pick, na pewno jakiś krewny, do którego poszła. Ktoś, o kim nic nie wiedzieliśmy, (do P o k o j o w e j) Poproś na górę, żwawo...

POKOJOWA

Słucham pana.

Wychodzi.

HIGGINS, podniecony, podchodzi do matki

Szlachetny krewniak! Teraz dowiemy się czegoś. Siada na krześle chippendale.

PANI HIGGINS

Czy znacie kogo z jej rodziny?

PICKERING

Tylko ojca... ten, o którym opowiadaliśmy pani..

POKOJOWA anonsując

Pan Doolittle.

Wychodzi.

Wchodzi Doolittle. Wystrojony jak na eleganckie wesele i właściwie wyglądający jak sam pan młody. Kwiat w butonierce. Olśniewająco nowy cylinder i lakierki. Zbyt jest zajęty sprawą, która go tu przywiodła, aby zauważyć Panią Higgins. Naciera wprost na Higginsa atakując go gwałtownymi wyrzutami.

DOOLITTLE wskazując siebie

Proszę spojrzeć. Widzi pan, to pańska sprawka.

HIGGINS

Co za sprawka, człowieku?

DOOLITTLE

No, to wszystko. Proszę, cylinder! Proszę, żakiet!

PICKERING

Czy was Eliza tak ubrała?

DOOLITTLE

Eliza? Ani jej się śniło, skądże niby Eliza?

PANI HIGGINS

Dzień dobry, panie Doolittle, może pan zechce usiąść.

DOOLITTLE skonfundowany, zaczynając rozumieć, że zapomniał o gospodyni

Sługa najniższy pani dobrodziejki... wybaczenia proszę, (podchodzi do Pani Higgins i ściska z wylaniem podaną mu dłoń) Dziękuję! (siada na otomanie po prawej stronie Pickeringa) Tak mnie to całe wydarzenie ogłupiło, że o niczym innym myśleć nie mogę.

HIGGINS

Ale co, u kaduka, wam się przytrafiło?

DOOLITTLE

Ba, żeby to przytrafiło, to by nie było o czym gadać... każdemu może się to i owo przytrafić z niczyjej winy — chyba Opatrzności... zaś moja przygoda to sprawka ludzkiej ręki, w tym rzecz. Pana sprawka, tak, pana, Henryku Higgins.

HIGGINS

Znaleźliście Elizę?

DOOLITTLE

A pan ją zgubił?

HIGGINS

Tak!

DOOLITTLE

W czepkuś pan rodzony, nie ma co, nie każdy ma takie szczęście. Zaś o Elizę nie ma stracha, bo choć jej szukać nie będę, to ona mnie rychło znajdzie po tym, coś pan zmajstrował.

PANI HIGGINS

Ależ co mój syn panu zrobił, panie Doolittle?

DOOLITTLE

Co zrobił? Zniszczył mnie! Szczęście moje zrujnował! Związał mnie, powróz na szyję założył, nogi spętał i oddał na pastwę burżujskiej moralności!

HIGGINS zrywając się z otomany i stając nad Doolittle'em

Bredzisz, człowieku, upiłeś się! Zwariowałeś! Ja wam dałem najpierw pięć funtów, potem miałem z wami dwie konwersacje po dwa i pół szylinga za godzinę i to wszystko! Od tego czasu nie widziałem was na oczy!

DOOLITTLE

Pijany, co? Wariat, tak? A proszę mi powiedzieć, czy nie pisał pan listów do jednego narwanego półgłówka w Ameryce, co to wyznaczył pięć milionów na zakładanie, jak się to mówi, Lig Reformy Moralności Świata? Ten sam, co to chciał, abyś pan wymyślił dla niego powszechny język? Pisał pan czy nie?

HIGGINS

Co? Ezra Wannafeller? Ten człowiek nie żyje.

Siada niedbale.

DOOLITTLE

Ano, właśnie umarł na moją zgubę! A teraz, pisał pan czy nie pisał pan do niego, że najoryginalniejszym moralistą w całej Anglii jest dzisiaj Alfred Doolittle, zwyczajny śmieciarz, jak się to mówi?

HIGGINS

A owszem, owszem, przypominam sobie, że po pierwszej waszej wizycie zrobiłem jakiś głupi kawał w tym rodzaju.

,DOOLITTLE

Ładny kawał dla pana... Przecie ten kawał, jak pan się wyraża, zwalił się na mnie jak wóz cetnarowy, że teraz ani ręką, ani nogą ruszyć swobodnie. Ten żart przysporzył onemu narwańcowi okazji do pokazania światu, że Amerykany to inszy gatunek niż my, że oni umią uczcić zasługi w każdej klasie społeczności, choćby i najniższej. Tak stoi w jego zatraconym testamencie, w którym, Henryku Higgins, dzięki pańskim głupim kawałom, on zapisuje mnie udział w swoim truście topionych serów, udział przynoszący trzy tysiące funtów dochodu rocznego, pod warunkiem, że będę miał odczyty dla tej jego Ligi Reformy Moralności Świata, ile razy dyrektorzy zażądają, ale nie częściej jak sześć razy do roku.

HIGGINS

A to wariat! Rzeczywiście! Ha!!! (rozjaśniając się) A to gratka!

PICKERING

Ależ to ślicznie, Doolittle. A z odczytami nie będzie wiele kłopotu. Ręczę, że więcej jak raz was nie zaproszą,

DOOLITTLE

O odczyty mi nie idzie, to fraszka; będę golił prawdę, jak się patrzy... i ani mrugnę. Moja krzywda w tym, że pana ze mnie zrobił! A kto go o to prosił? Byłem szczęśliwy, byłem niezawisły, byłem swobodny!... Nabierałem ludzi na grosz, jak mi brakło, uczciwie i rzetelnie, tak jakem i pana nabrał... Teraz temu koniec! Obroża na kark, na nogi kajdany... a nabierać to już nie ja, ale mnie! „Powinszować wam, Doolittle", mówi adwokat, „macie szczęście"... „Tak pan myśli?", mówię, „Chciał pan powiedzieć, że to pan ma szczęście." Bo i prawda! Kiedym był biedakiem i trza mi było raz adwokata — o dziecinny wózek szła sprawa, com go znalazł na śmiecisku — to, papuga, z pyskiem na mnie wjechał i dwóch pacierzy nie wyszło, a już mnie za drzwi wyrzucił. Albo z doktorami... jeszczem na nogach ustać nie mógł, a wysiudali mnie precz ze szpitala i nie musiałem płacić. Teraz mówią, że nie mam zdrowia i że nie wyżyję, jak mnie dwa razy w dzień nie obmacają... Zaś w domu to mi tknąć niczego nie wolno; niech się po co obrócę, już się ktoś nawinie, jedne ręką podaje, a drugą nadstawia... Jeszcze dwa miesiące temu nie miałem krewniaków, nikt się nie chciał do mnie przyznać, dziś będzie tego dobre cztery tuziny, a żaden nie ma co do gęby włożyć. Tak, cóż to za życie? Ani chwili dla siebie, wszystko dla drugich. To jest ta przeklęta moralność burżujska! Omotała mnie tak, że ani rusz! Mówi pan, że Eliza dała nogie... Nie ma strachu, o zakład idę, że się tam już do mnie dobija! Ona, co by letko mogła zapracować na życie sprzedając kwiaty, gdybym ja nie był szacownym obywatelem. A niech tyż pan zgadnie, na kogo teraz kolej, żeby mnie naciągnąć? Na pana, Henryku Higgins! Boć przecie musisz mnie pan wyuczyć tej gwary mieszczańskiej... wiadomo, ta hołota rzetelnej mowy ludzkiej nie zna... i dlatego to pan zrobił, aby mnie naciągnąć.

PANI HIGGINS

Ależ, drogi panie Doolittle, pan może z łatwością uniknąć tych wszystkich nieszczęść, nikt pana nie może zmusić do przyjęcia tego zapisu. Czyż nieprawda, pułkowniku?

PICKERING

Przypuszczam, że tak.

DOOLITTLE zwraca się ku Pani Higgins, łagodząc wyraz twarzy i słodząc możliwie ton głosu z uwagi na jej płeć niewieścią

Ba, w tym sęk, dobrodziejko: tu jest, jak się to mówi, tragedia... Nie sztuka rzec: nie bierz... Trza jeszcze mieć twarde sumienie i siłę, żeby tak zrobić... A mnie już na to nie stać. Kogo dziś stać na taką rzetelność? Zniewoleni jesteśmy, pani dobrodziejko, zniewoleni, w tym rzecz! Co mnie czeka na starość, jak odrzucę ten zapis? Przytułek! Nic, tylko przytułek! A człek idzie w lata... już i tak muszę siwy łeb farbować, żeby się utrzymać na stanowisku śmieciarza! Żebym to ja był z tych zasługujących biedaków i miał co odłożone, to bym mógł odrzucić na upartego, choć i wtedy nie wiadomo po co, boć te zasługujące biedaki nie różnią się wcale od milionerów pod względem tej szczęśliwości, której nie mają. No i co się dzieje na końcu? Przyjdzie starość, tak się społeczność pomści i nałoży mi mundurek dziadka z dobroczynności, zaś od tego nic mnie nie uchroni, chyba te przeklęte trzy tysiące na rok, które mnie do burżujskiej klasy wpychają. Przepraszam za wyrażenie, dobrodziejko, ale i pani by się tak wyraziła, jakby ją kto tak sprowokował jak mnie. Człek jest między młotem i kowadłem: ani w tył, ani naprzód. Odrzucisz, tak wpadniesz, jak się to mówi w Skylę przytułku, weźmiesz, to cię zaś chyci Char-byda*/1 burżujska... Na przytułek nie mam nerwów ani siły. Słaby człek, dobrodziejko, bankrut, sprzedany. Szczęśliwsi ode mnie zbierać będą moje śmiecie i naciągać mnie na napiwek... a ja, bezsilny, przypatrywać się im będę i zazdrościć. Oto do czego przywiódł mnie syn dobrodziejki! Milknie, głęboko wzruszony.

PANI HIGGINS

Bardzo się cieszę, że pan nie zamierza uczynić nic nierozsądnego. Tym sposobem bowiem rozstrzyga się pomyślnie przyszłość Elizy; w obecnych warunkach może pan zapewnić jej byt.

DOOLITTLE z rezygnacją, pełną melancholii

Tak, dobrodziejko, teraz mam wszystkich utrzymywać z tych marnych trzech tysięcy rocznie!

HIGGINS zrywając się

Bzdura! On nie ma prawa i nie będzie łożyć na Elizę. Dziewczyna nie należy do niego; jego ojcowskie prawo kupiłem za pięć funtów! Doolittle! Albo jesteście człowiekiem uczciwym, albo szubrawcem!

DOOLITTLE wyrozumiale

Po trochu z każdego... Henryku, jak każdy z nas po trochu z każdego...

HIGGINS

Bez wybiegów! Wzięliście pieniądze za dziewczynę, więc nie możecie mieć i pieniędzy, i dziewczyny.

PANI HIGGINS

Nie bądź niemądry, Henryku. Jeśliś ciekaw, gdzie Eliza jest w tej chwili, mogę ci oznajmić, że jest na górze.

HIGGINS do głębi zdumiony

Co? Na górze? To ja się zaraz postaram, żeby się znalazła na dole! Rzuca się ku drzwiom.

PANI HIGGINS podnosząc się i idąc za nim

Henryku, uspokój się, proszę. Usiądź!

HIGGINS

Ja tylko...

.PANI HIGGINS surowo

Usiądź, proszę, i wysłuchaj najpierw tego, co powiem.

HIGGINS rzuca się prostacko na otomanę, tyłem do obecnych

Och, dobrze, dobrze, dobrze, już siedzę... tylko dlaczego, u pioruna, nie powiedziała mama tego od razu!

PANI HIGGINS

Eliza przyszła do mnie wczesnym rankiem i opowiedziała mi, jak brutalnie postąpiliście z nią.

HIGGINS zrywając się znowu

Co!

PICKERING wstając również

Musiała coś przesadzić, kochana pani, nic brutalnego nie było w naszym postępowaniu. Prawie wcale nie mówiliśmy do niej i rozstaliśmy się w jak najlepszej zgodzie, chyba... Słuchaj no, Henryku, czy wsiadłeś na nią znowu po moim wyjściu z pracowni?

HIGGINS

Zupełnie przeciwnie, to ona mi dała w pysk moimi własnymi pantoflami. W ogóle zachowywała się poniżej krytyki, choć nie dałem do tego najbłahszego powodu... pantofle zaświeciły mi w oczach, w chwili gdy stanąłem na progu, zanim zdołałem wyrzec słowo... a co najgorsza, wyrażała się niegramatycznie!

PICKERING zdumiony do głębi

Ale dlaczego? Cóż takiego mogliśmy jej zrobić?

PANI HIGGINS

Zdaje się, że wiem dokładnie, co zaszło. Dziewczyna jest raczej wrażliwa i uczuciowa, czyż nie tak, panie Doolittle?

DOOLITTLE

Bardzo przeczulona, zaiste, dobrodziejko, ma to po mnie.

PANI HIGGINS

O właśnie, przywiązała się do was obu. Przyznasz sam, Henryku, że pracowała bardzo ciężko dla ciebie. Nie wiem, czy zdajesz sobie sprawę, czym jest praca umysłowa dla dziewczyny z jej klasy. I cóż? Dziewczyna przeszła zwycięsko dzień próby, wykonała swoje zadanie ze zdumiewającą sprawnością, nie popełniła najbłahszego błędu, a wy, panowie, nie zdobyliście się nawet na jedno słowo uznania, lecz pomijając zupełnie jej osobę, w jej obecności rozprawialiście z zadowoleniem tylko o tym, że wasze uciążliwe obowiązki już się skończyły... i jak was to wszystko nudziło. A potem jeszcze dziwiliście się, że rzuciła pantoflami? Ja na jej miejscu rzuciłabym pogrzebaczem!

HIGGINS

Myśmy nie powiedzieli nic takiego, co by ją mogło oburzyć. Mówiliśmy, żeśmy zmęczeni, że nam się chce spać... czy nie tak, Pick?

PICKERING wzruszając ramionami

Tak, to wszystko.

PANI HIGGINS ironicznie

Czy aby na pewno?

PICKERING .

Absolutnie. Naprawdę nic innego nie mówiliśmy.

PANI HIGGINS

Nie podziękowaliście jej, nie chwaliliście jej, nie podziwialiście jej. Nie powiedzieliście jej, jaka była wspaniała.

HIGGINS niecierpliwie

Ależ ona to wszystko wiedziała. Nie trzymaliśmy do niej mowy, jeżeli o to ci chodzi.

PICKERING jakby go ruszyło sumienie

Może istotnie byliśmy trochę nierozważni. Czy bardzo się na nas gniewa?

PANI HIGGINS wracając na swoje miejsce przy biurku

W każdym razie nie sądzę, aby wróciła pod twój dach, Henryku, zwłaszcza teraz, kiedy pan Doolittle może zapewnić jej utrzymanie tej pozycji społecznej, którą jej narzuciliście. Ale mówiła mi, że chętnie pozostanie w przyjaźni z wami i gotowa puścić w niepamięć całe nieporozumienie.

HIGGINS wściekły

No, do diabła, co za łaska!

PANI HIGGINS

Jeśli mi przyrzekniesz, Henryku, że się zachowasz przyzwoicie, poproszę ją tutaj... jeśli nie, wracaj do domu, bo i tak zabrałeś mi dość czasu.

HIGGINS

Ależ dobrze, dobrze, przyrzekam. Pick, pamiętaj, żebyś się zachowywał przyzwoicie, zdobądźmy się na uroczyste miny niedzielnych gości wobec tej kobiety wydobytej przez nas z błota.

Rzuca się nadąsany na elżbietańskie krzesło.

DOOLITTLE protestując

Wolnego, wolnego, Henryku Higgins, niech pan uwzględni moją mieszczańską wrażliwość.

PANI HIGGINS

Henryku, pamiętaj o danym przyrzeczeniu, (naciskając dzwonek na biurku) Panie Doolittle, czy pan nie byłby tak dobry ukryć się na chwilę na balkonie? Nie chcę, by Eliza dowiedziała się o wszystkim przed pojednaniem z panami. Proszę mi wybaczyć.

DOOLITTLE

Z rozkoszą, dobrodziejko... wszystko zrobię, aby Henryk na nią bulił, a nie ja...

Wychodzi na balkon. Pickering siada na miejscu Doolittle'a. Wchodzi Pokojowa.

PANI HIGGINS

Poproś pannę Doolittle.

POKOJOWA

Słucham panią.

Wychodzi.

PANI HIGGINS

Tylko spokojnie, Henryku.

HIGGINS

Opanowałem się i jestem jak kołek w płocie.

PICKERING

Istotnie, trudno więcej wymagać od Henryka. Cisza. Higgins opiera głowę na poduszce otomany, wyciąga nogi możliwie najdalej i zaczyna gwizdać.

PANI HIGGINS

Nie powiem, żebyś zyskiwał w tej pozycji, Henryku.

HIGGINS poprawiając się

Nie chodziło mi o to.

PANI HIGGINS

Ani mnie... chciałam tylko, żebyś przemówił.

HIGGINS

Dlaczego?

PANI HIGGINS

Bo nie można gwizdać i mówić równocześnie. Higgins stęka. Znów bardzo męcząca cisza.

HIGGINS, tracąc cierpliwość, zrywa się gwałtownie

Gdzie ona siedzi, do stu diabłów, czy mamy do jutra czekać? Wchodzi Eliza, promienna, opanowana, olśniewająca dystynkcją i obyciem towarzyskim. W ręku ma koszyczek z robótką i porusza się ze swobodą osoby bardzo zadomowionej. Pickering jest tak oszołomiony, że zapomina wstać na powitanie.

ELIZA

Jak się pan ma, panie profesorze? Mam nadzieję, że pan już przemógł wczorajsze zmęczenie?

HIGGINS osłupiały

Ja?...

Nie może nic więcej powiedzieć.

ELIZA

Och, na pewno, pan ma żelazne siły i zdrowie. Bardzo się cieszę, że pana widzę, panie pułkowniku. Pickering zrywa się, witają się serdecznie uściskiem dłoni.

Chmurny dzień, nieprawdaż?

Siada po lewej stronie Pickeringa, on obok niej.

HIGGINS

Nie graj komedii przede mną... nauczyłem cię tego sam i mnie na to nie weźmiesz. Wstawaj i marsz do domu... i przestań być idiotką.

E l i z a wyjmuje robótkę szydełkową i poczyna najspokojniej pracować, jak gdyby nie słyszała zupełnie słów Higginsa.

PANI HIGGINS

Istotnie, trudno o subtelniejszą formę, Henryku. Żadna kobieta nie oprze się takiemu zaproszeniu.

HIGGINS

Niech mama jej nie wyręcza, sama niech odpowiada... przekonamy się zaraz, czy w tej mózgownicy jest choć jedna myśl samodzielna, której jej nie wpakowałem jak łopatą, i czy powie choć jedno słowo, któregom jej nie wyuczył. Oświadczam, że to co tu widzicie, jest tworem mojej pracy, stworzyłem to z liścia kapuścianego... po którym deptano w halach Covent Garden, więc niech tu przede mną nie udaje wielkiej damy!

PANI HIGGINS uspokajająco

Tak, tak, mój drogi, ale... może byś zechciał usiąść. H i g g i n s siada z powrotem, wściekły.

ELIZA do Pickering a, pozornie nie zwracając uwagi na Higginsa i nie przestając szydełkować

Czy nasza znajomość się skończy, pułkowniku, teraz kiedy eksperyment skończony?

PICKERING

Błagam, niech pani tak nie mówi. Proszę nie myśleć o tym jako o eksperymencie. To mnie boli.

ELIZA

Przecież jestem tylko rozdeptanym liściem kapuścianym.

PICKERING impulsywnie

Och, nie!

ELIZA spokojnie ciągnąc dalej

Ale tyle panu zawdzięczam, że bolałoby mnie bardzo, gdyby pan o mnie zapomniał.

PICKERING

Bardzo pani uprzejma, panno Doolittle.

ELIZA

To nie dlatego, że pan płacił za moje suknie. Wiem, że pan każdemu pospieszy z pomocą. To pan był moim istotnym nauczycielem towarzyskiej ogłady, która cechuje damę. Widzi pan, nie zdołałabym jej nabyć obcując wyłącznie z profesorem Higginsem, który pod tym względem niewiele różni się od środowiska, w jakim się wychowałam od dzieciństwa. Mając jako wzór profesora Higginsa nie wyrobiłabym w sobie zdolności opanowywania instynktów, nie oduczyłabym się używania niewłaściwych wyrażeń, po prostu nie doszłabym do świadomości, że ludzie kulturalni postępują inaczej, gdyby nie pańska obecność.

HIGGINS

Proszę!...

PICKERING

Ach, to tylko jego sposób bycia, ale on nic złego przy tym nie myśli.

ELIZA

O, ja też nic złego nie myślałam, gdy byłam kwiaciarką uliczną. To był tylko mój sposób bycia. Ale zachowywałam się niewłaściwie, a o to przecież chodzi.

PICKERING

Bez wątpienia, niech pani jednak nie zapomina, że Henryk nauczył panią wzorowego języka i tej świetnej wymowy, ja nie zdołałbym tego dokazać.

ELIZA z prostotą

Oczywiście, przecież to zawód profesora Higginsa.

HIGGINS

A żebyś pękła!

ELIZA ciągnąc dalej

Podobnie zawodowy tancmistrz uczy wzorowego tańca, pokazując, jak należy pokonywać techniczne trudności, i tą drogą wykształca czysto mechaniczną sprawność... ale z dobrym wychowaniem to niewiele ma wspólnego... czy pan wie, kiedy się zaczęła moja prawdziwa edukacja?

PICKERING

Ciekawym...

ELIZA przestając na chwilę pracować Oto w momencie, gdy mnie pan nazwał panną Doolittle, w pierwszym dniu mego pobytu pod dachem profesora... zbudziło się we mnie poczucie własnej godności, (podejmując na nowo szydełkowanie) A potem było takich momentów bez liku, drobiazgi na pozór, szczegóły; o których pan nie przypuszczał, że mogą działać wychowawczo, bo są dla pana czymś zupełnie naturalnym; szczegóły takie, jak wstawanie przy witaniu się ze mną, przy pożegnaniu, zdejmowanie kapelusza, otwieranie drzwi.

PICKERING

O, to drobnostka.

ELIZA

Rzeczy te mają swoją wymowę. To wszystko mi mówiło, że pan uważa mnie za coś innego niż dziewczynę z kuchni, chociaż wiem, że tak samo zachowałby się pan wobec najprostszej posługaczki, z chwilą gdyby się znalazła w salonie na prawach gościa. Pan nigdy nie zdejmował obuwia w jadalni w mojej obecności...

PICKERING

Och, nie trzeba się na niego obrażać, Henryk rozrzuca buty po całym mieszkaniu.

ELIZA

Wiem i daruję mu to, bo to jego sposób bycia. Mimo to uderzał mnie fakt, że pan tego nie robi. Widzi pan, w istocie rzeczy, pomijając sprawy zewnętrzne, jak strój, sposób wyrażania się i tak dalej, cała różnica między damą a kwiaciarką uliczną tkwi nie w sposobie jej zachowywania się, ale w sposobie traktowania jej przez innych. Dla profesora Higginsa pozostanę na zawsze kwiaciarką, bo on zawsze traktował mnie jako kwiaciarkę i zawsze będzie... dla pana mogę być damą, bo pan zawsze traktował mnie jako damę i zawsze będzie...

PANI HIGGINS

Proszę cię, Henryku, nie zgrzytaj zębami.

PICKERING

Zbyt pani dla mnie łaskawa, panno Doolittle... sam nie wiem...

ELIZA

Niech mnie pan teraz nazywa Elizą, dobrze? Proszę o to!

PICKERING

Ależ z rozkoszą, dziękuję, Elizo.

ELIZA

Natomiast życzę sobie, by profesor Higgins nazywał mnie panną Doolittle.

HIGGINS

Prędzej cię diabli porwą, nim się tego doczekasz!...

PANI HIGGINS

Henryku! Henryku!

PICKERING śmiejąc się

Wet za wet, Elizo, odmierz mu tą samą miarką, przyda mu się taka nauczka...

ELIZA

Nie mogę... nie. potrafię już, ani dziś, ani jutro... Mówił pan raz, że małe dziecko, przeniesione do obcego kraju, uczy się szybko nowego języka, zapominając własnego. Ze mną stało się coś podobnego. W stosunku do waszego świata byłam tym małym dzieckiem. Zapomniałam swego języka tak doszczętnie, że teraz mogę mówić tylko waszym. Tu się zaczęło moje odejście od mego dawnego środowiska, a opuszczenie domu przy Wimpole Street jest momentem ostatecznego zerwania ze światem ulicy.

PICKERING zaniepokojony

Jak to, przecież nie myślisz opuścić nas zupełnie?

Nie, Elizo, wiem, że mu przebaczysz i...

HIGGINS wstając

Przebaczy! Dobry sobie... Ha! Niech idzie! Niech zobaczy, jak sobie da radę bez nas. Najdalej za trzy tygodnie znajdzie się z powrotem w rynsztoku, jeżeli mnie przy niej zabraknie.

Doolittle ukazuje się w środkowych drzwiach. Z wymownym, pełnym wyrzutu spojrzeniem w stronę Higginsa zbliża się na palcach powoli i bez szelestu ku Elizie, która, siedząc twarzą do widowni, nie może go dostrzec.

PICKERING

Ach, ten Henryk jest niepoprawny, przecież nie wpadniesz z powrotem w ten żargon?

ELIZA

Nie, nigdy, i wiem, że do dawnego poziomu nie wrócę, nauka nie poszła w las... Czuję, że dziś nawet na próbę nie zdołałabym wydać z siebie jednego z tych dawnych okrzyków... W tym momencie Doolittle dotyka palcem jej lewego ramienia; E li z a odwraca się, robótka wypada jej z rąk, widok ojca wyprowadza ją kompletnie z równowagi.

A-a-a-a-a-ah-au-ooh!!!

HIGGINS z rykiem tryumfu

Aha! O właśnie! Brawo! A-a-a-a-a-ah-au-ooh!! Zwycięstwo! Zwycięstwo! Ha, ha, ha, ha!

Tarza się po otomanie, bijąc nogami o podłogę.

DOOLITTLE

Czy można winić dziewczynę! (do E l i z y) Cóż ty tak patrzysz na mnie, jakbyś ducha zobaczyła? To... nie moja wina, dorobiłem się... niby spadło na mnie trochę mamony...

ELIZA

Tym razem musiałeś obskubać jakiegoś milionera!...

DOOLITTLE

Zgadłaś! Ale dziś żem się specjalnie wysztafirował, bo idę do kościoła Świętego Jerzego; twoja macocha żąda sakramenckiego ślubu...

ELIZA gniewnie

Tak nisko upadłeś, aby się nabrać na małżeństwo z tą pospolitą, ordynarną babą!

PICKERING spokojnie

To jego obowiązek, Elizo! (do Doolittle'a) Co wpłynęło na zmianę jej postanowienia?

DOOLITTLE smętnie

Słabość sumienia, prezesie, słabość sumienia! Mieszczańska moralność domaga się swych ofiar... (do E l i z y) Może byś tak włożyła kapelusz i machnęła się odprowadzić mnie na wieczny odpoczynek?

ELIZA

Jeżeli pułkownik uważa, że muszę... no, to (prawie ze szlochem), to poniżę się i zostanę z pewnością obrzucona stekiem obelg za ten trud.

DOOLITTLE

Nie bój się. Całkiem zapomniała języka w gębie, biedna kobita. Stateczność cały animusz z niej wykurzyła.

PICKERING delikatnie ściskając E l i z ę za łokieć

Bądź miła dla nich, Elizo! Postaraj się.

ELIZA zmuszajcie się do uśmiechu mimo złości, aby mu zrobić przyjemność

Dobrze już, choćby tylko dla okazania, że nie żywię urazy...Wrócę w tej chwili. Wychodzi.

DOOLITTLE siadając obok Pickeringa

Tak mi jakoś niewyraźnie przed tym obrządkiem... Żeby tak pułkownik raczył towarzyszyć... byłoby raźniej człowiekowi...

PICKERING

Człowieku, toż to dla was nie pierwszyzna, przecież braliście ślub z matką Elizy.

DOOLITTLE

A któż to panu powiedział, pułkowniku?

PICKERING

Nikt mi nie mówił, sądziłem — naturalnie...

DOOLITTLE

Bajki, pułkowniku, to nie jest sposób naturalny. To sposób mieszczański. Ja tam zawsze wolałem ten niegodny sposób. Zaś Elizie nie trza mówić... ona nie wie... Zawsze byłem za delikatny, aby jej powiedzieć.

PICKERING

Bardzo słusznie, to nie ma celu.

DOOLITTLE

A przyjdzie pan do kościoła, żeby mi tego... ducha dodać?

PICKERING

Ależ owszem, z przyjemnością... o ile jako stary kawaler potrafię...

PANI HIGGINS

A mnie pan nie zaprosi, panie Doolittle, byłaby to naprawdę przykrość dla mnie... nie być na pańskim ślubie.

DOOLITTLE

To dla mnie, pani dobrodziejko, będzie niepomierny honor taka asysta... Zaś dla bidnej kobity wspaniałomyślny komplement... Okropnie upadła kobiecina na duchu od rozmyślania, że się dawne szczęście nie wróci...

PANI HIGGINS dzwoni

W takim razie wydam polecenie, by przygotowano powóz. Mężczyźni wstają z wyjątkiem Higginsa.

I przebiorę się odpowiednio; za kilka minut będę gotowa. Eliza wchodzi w kapeluszu zapinając rękawiczki.

Twój ojciec zaprosił mnie na ślub, Elizo, zaczekaj na mnie, pojedziemy razem powozem, a pułkownik — jak sądzę — uda się naprzód z panem młodym.

Wychodzi. E l i z a staje na środku pokoju między otomaną i balkonem. Pickering przy niej.

DOOLITTLE

Pan młody! Rany boskie, co za słowo! Człowiek zaczyna rozumieć swoją pozycję!...

Bierze kapelusz i zwraca się ku drzwiom.

PICKERING

Nie żegnam się, wierzę, że się z nim pojednasz i wrócisz do nas.

ELIZA

Wątpię, czy papa pozwoli... jak papa myśli?

DOOLITTLE smutnie, ale wyrozumiale

Sprytnie cię wykierowali, Elizo, te dwa sportowcy. Żebyś miała do czynienia z jednym z nich, to by to jeszcze jakoś sztymowało*/2. Ale dwa, i to jeden zasłaniający drugiego — to już jem nie mogłaś poradzić, (do P i c k e r i n g a) To była sztuka z pomyślunkiem, pułkowniku; ale ja tam nie mam za złe, sam także samo bym zrobił. Całe życie baby mną rządzili, jedna za drugą poganiała. Więc wam z całego serca winszuję, żeście się uporali z Elizą. Mnie do tego nic! No, pułkowniku, czas na nas. Kłaniam się. Zobaczymy się w kościele, Elizo.

Wychodzi.

PICKERING przymilnie

Zostań z nami, Elizo...

Wychodzi.

E l i z a wychodzi na balkon, aby nie być sama z Higginsem. H i g g i n s wstaje i spieszy za nią, lecz dziewczyna natychmiast wraca do pokoju i zmierza ku drzwiom. H i g g i n s szybko ją wyprzedza i oparłszy się plecami o drzwi zagradza wyjście.

HIGGINS

Słuchaj, wzięłaś na mnie swój odwet, jak się wyraziłaś wczoraj. Czy masz dosyć, czy żądasz czegoś więcej?

ELIZA

Pan chce, żebym wróciła dla zajmowania się pańskimi pantoflami, znoszenia pańskich kaprysów i spełniania obowiązków pokojówki.

HIGGINS

Wcale nie powiedziałem, że chcę, abyś wróciła.

ELIZA

Ach, tak, przepraszam... o czym my w takim razie mówimy?

HIGGINS

O tobie, nie o mnie... Jeśli wrócisz do mnie, wiedz, że nie zmienię ani na jotę swego postępowania... Nie mogę zmienić swojej natury, a nie myślę zmieniać swego sposobu bycia. W istocie moje zachowanie się nie jest gorsze niż Pickeringa...

ELIZA

O, przepraszam, pułkownik traktuje kwiaciarkę jak księżniczkę.

HIGGINS

A ja traktuję księżniczkę jak kwiaciarkę.

ELIZA

Właśnie (odwraca się z godnością i siada na otomanie, twarzą do balkonu) dla pana wszyscy równi.

HIGGINS

A tak! Trafiłaś w sedno.

ELIZA Zupełnie jak mój ojciec.

HIGGINS uśmiechając się, nieco zbity z tropu Nie godząc się na to porównanie w całej rozciągłości, wyznam ci, że w pewnej mierze jest ono trafne. Bądź co bądź, ojciec twój nie jest snobem... i potrafi być sobą na każdym stanowisku, na jakie go kapryśny los powoła, (serio) Pamiętaj, że nie o to chodzi, jak się postępuje, ale o to, by jednakowo postępować wobec każdego... po prostu zachowywać się, jak gdybyśmy byli w królestwie niebieskim, gdzie nie ma wagonów trzeciej klasy, gdzie każda dusza równa się drugiej.

ELIZA

Amen! Pan jest urodzonym kaznodzieją.

HIGGINS poirytowany

Nie o to chodzi, czym cię traktował brutalnie, tylko o to, czy traktowałem kogo inaczej...

ELIZA z nagłą szczerością

Mnie nic a nic nie wzrusza pańskie traktowanie; mnie wcale nie dotykają pańskie przekleństwa, wybuchy i uniesienia... pogodziłabym się nawet z podbitym okiem, zdarzało mi się to nieraz... Ale (wstaje i patrzy mu w oczy) nie pozwolę, aby się pan po mnie przejeżdżał.

HIGGINS

W takim razie musisz mi zejść z drogi, bo ja się nie zatrzymam... z twojego powodu... Mówisz o mnie, jakbym był omnibusem.

ELIZA

Bo pan jest istotnie jak omnibus... porywa, wiezie, wyrzuca, a kogo, dokąd, po co, to mu obojętne... Ale mogę się obejść bez pana, proszę nie myśleć, że nie.

HIGGINS

Oczywiście, że możesz, mówiłem ci, że potrafisz.

ELIZA, zraniona, odsuwając się od niego na drugi koniec otomany, odwraca się twarzą do kominka

Pamiętam! Co za brutalność! Chciał się pan mnie pozbyć!

HIGGINS

Kłamczuch!

ELIZA

Dziękuję!

Siada z godnością.

HIGGINS

W swoim nieskończenie ciasnym egoizmie nie pomyślałaś, czy ja się mogę obejść bez ciebie.

ELIZA poważnie

Niech pan nie próbuje mnie zagadać. Będzie pan musiał obejść się beze mnie.

HIGGINS arogancko

Masz słuszność, nie potrzebuję nikogo. Sam sobie wystarczam, wystarczy mi ta iskra boża, która tli we mnie. Ale, (z nagłą pokorą) będzie mi ciebie brakować, Elizo. (siada przy niej na otomanie) Nauczyłem się czegoś z twoich idiotycznych uwag. Wyznaję to z całą pokorą i wdzięcznością. Przy tym przywykłem do twego głosu i widoku, przyznaje, że je polubiłem...

ELIZA

Jedno i drugie ma pan u siebie, głos na płycie gramofonowej, postać moją w albumie z... widokami... więc gdy pan się poczuje samotny, może pan otworzyć album i nakręcać maszynkę do woli, ona na szczęście nie czuje.

HIGGINS

Ale duszy twej nie nakręcę. Zostaw mi duszę i zabierz sobie głos i twarz, one nie są tobą.

ELIZA

Pan ma w sobie czasem coś szatańskiego, pan z łatwością pastwi się nad sercem, jak pospolity opryszek nad ciałem ofiary... Pani Pearce słusznie mnie ostrzegała, to także ofiara. Ilekroć chciała pana opuścić, pan zawsze umiał ją w ostatniej chwili usidlić... mimo że panu nic na niej nie zależy, nic a nic, tak samo jak na mnie...

HIGGINS

Zależy mi na życiu, na ludzkości, a ty jesteś częścią tej ludzkości, która znalazła się na mojej drodze i weszła w mój dom. Czegóż więcej możesz ty lub ktokolwiek inny żądać?

ELIZA

Nie zależy mi na nikim, komu na mnie nie zależy!

HIGGINS

Kupieckie zasady, Elizo... coś jak (naśladując jej dawną wymowę) fiołki, paniusiu, fiołki...

ELIZA

Proszę ze mnie nie szydzić... to niskie, niegodne.

HIGGINS

Nie szydziłem nigdy w życiu, szyderstwo szpeci ludzką twarz i kazi duszę ludzką... Ja tylko daję wyraz mojej głębokiej pogardzie dla wyrachowania. Nigdy nie kupczyłem uczuciami i nie mam zamiaru zmieniać tej zasady. Nazywasz mnie brutalnym, bo nie mogłaś sobie kupić prawa do mnie za podawanie mi pantofli lub wyszukiwanie moich okularów. Byłaś głupia! Odstręczający jest dla mnie widok kobiety podającej mężczyźnie pantofle. Czy ja ci kiedy podałem pantofle? Z chwilą gdyś mi nimi rzuciła w twarz, zyskałaś w moich oczach ogromnie... Ja gardzę niewolniczą uległością, a tyś się zachowywała jak niewolnica... Kto ma względy dla niewolnika? Jeśli wrócisz, wracaj dla braterstwa i przyjaźni, bo nic innego nie dostaniesz. Zawdzięczasz mi stokroć więcej niż ja tobie i jeśli w dalszym ciągu odważysz się używać swoich sztuczek, w rodzaju podawania mi pantofli, aby poniżyć moją kreację — księżniczkę Elizę — to ci zatrzasnę drzwi przed głupim nosem.

ELIZA

Dlaczego pan zadawał sobie tyle trudu, jeśli panu na mnie nie zależało?

HIGGINS z przekonaniem

Bo to było zadanie, którego się podjąłem.

ELIZA

Ale nie pomyślał pan, jakie kłopoty mogą z tego wyniknąć dla mnie, jakie troski.

HIGGINS

Czy świat mógłby powstać, gdyby jego twórca myślał, ilu i jakich trosk sprawcą się stanie? Tworzyć życie to znaczy tworzyć walkę i trud, i niepokój. Jedna jest droga do uniknięcia tych następstw: zabić życie w zarodku! Tchórze zawsze czynić będą wrzask i domagać się śmierci tych, co rzucają posiew nowego życia...

ELIZA

Ja nie jestem kaznodzieją, nie widzę rzeczy w ten sposób, ja widzę to jedno, że pan mnie nie widzi.

HIGGINS zrywając się i chodząc szybko w podnieceniu

Elizo! Jesteś głupią gęsią! Rozsypuję przed tobą perły i klejnoty mojego wielkiego umysłu... Raz na zawsze ci powtarzam: zrozum, że idę własną drogą, oddany wyłącznie mej pracy, że mnie nic nie obchodzi, co się ze mną lub z tobą stanie! Ja nie mam osłabionego sumienia jak twój ojciec i macocha... masz wolny wybór: chcesz, wracaj — nie chcesz, idź do diabła!

ELIZA

Ale po co mam wracać?

HIGGINS wspiera się kolanami na otomanie i pochyla ku niej

Dla własnej przyjemności. Przecież dlatego ja się podjąłem ciebie uczyć.

ELIZA z odwróconą twarzą

Tak... A jutro może mnie pan wyrzucić, jeśli pana nie zadowolę w czymkolwiek...

HIGGINS

Tak, a jutro możesz odejść z własnej woli, jeśli ja ciebie nie zadowolę w czymkolwiek...

ELIZA

Tak, i żyć z macochą?

HIGGINS

Albo sprzedawać kwiaty...

ELIZA

Och! Gdybym mogła, gdybym tylko mogła wrócić do moich kwiatów... nie zależałabym wtedy ani od pana, ani od ojca, ani od nikogo! Dlaczego mi pan zabrał moją niezależność?! Dlaczego ja się jej wyzbyłam?! I za co? Za co? Za ten łach błyszczący sprzedałam wolność!

HIGGINS

Wcale nie. Jeśli chcesz, mogę cię adoptować jako córkę... i zabezpieczyć cię materialnie, lub może wolisz wyjść za Pickeringa?

ELIZA obrzucając go rozpłomienionym spojrzeniem

Za pana bym nie wyszła, choćby pan na kolanach prosił... a przecież pan, jako młodszy, więcej mi odpowiada wiekiem niż jego...

HIGGINS delikatnie

„Niż on", nie „niż jego"...

ELIZA wstaje, poirytowana

Będę mówiła, jak mi się podoba... pan już nie jest moim nauczycielem...

HIGGINS cedząc słowa powoli, jakby w zamyśleniu

Chociaż wątpię, by Pickering... zgodził się na to... on jest starym kawalerem... z przekonania, tak jak ja...

ELIZA

Mnie nie tego potrzeba; gdyby mi chodziło o małżeństwo, byłaby to tylko kwestia wyboru, pan wie o tym dobrze... Fred po trzy listy dziennie mi przysyła... tomy całe.

HIGGINS niemile zaskoczony

Co? A to bezczelny smarkacz...

Opanowuje się szybko i przysiada nie zsuwając nóg z otomany.

ELIZA

Ma pełne prawo do tego... cóż on winien, biedny chłopak... i kocha mnie naprawdę.

HIGGINS schodzi z otomany

Nie powinnaś go łudzić nadzieją...

ELIZA

Każda dziewczyna ma prawo być kochana.

HIGGINS

Co? Przez takich bęcwałów?

ELIZA

Fred nie jest bęcwałem. A to, że jest słaby, biedny i chce mnie, to jeszcze nie znaczy, że nie uczyniłby mnie szczęśliwszą niż ci, którzy są nade mną i wrzeszczą na mnie, i nie chcą mnie.

HIGGINS

Ale czy on potrafi coś z ciebie zrobić — w tym sęk.

ELIZA

Być może ja mogłabym coś z niego zrobić. Ale nigdy nie myślałam o tym, co każde z nas mogłoby zrobić z drugiego. A pan nie myśli o niczym innym. Ja chcę być normalna.

HIGGINS

Krótko mówiąc, chcesz, żebym był tak samo zadurzony w tobie jak Fred — tak?

ELIZA

Nie! Nie takiego uczucia chcę od pana. I niech pan nie będzie taki pewny siebie lub mnie. Mogłam pójść złą drogą, gdybym była chciała. Widziałam więcej, jeśli chodzi o pewne sprawy, niż pan pomimo całej swojej uczoności. To nie jest wielka sztuka dla dziewczyny takiej jak ja zaciągnąć mężczyznę do łóżka, a w chwilę po tym nienawidzilibyśmy się śmiertelnie.

HIGGINS

Oczywiście. Więc o co się, do stu piorunów, sprzeczamy?

ELIZA bardzo zmieszana

Chciałabym odrobiny uprzejmości. Wiem, że jestem pospolita, niewykształcona dziewczyna, a pan wykształcony człowiek, ale nie jestem błotem pod pańskimi nogami. To, cóżem zrobiła... (poprawiając się) to nie było dla sukienek i taksówek: zrobiłam to, ponieważ dobrze nam było razem i ja polubiłam — polubiłam pana, nie tak, abym chciała, żeby się pan do mnie zalecał, i nie zapominając o różnicy, która nas dzieli, ale bardziej po przyjacielsku.

HIGGINS

No, widzisz. Tak właśnie i ja czuję, i Pickering. Elizo, jesteś głupia!

ELIZA

To nie jest właściwa odpowiedź!

Pada na krzesło przed biurkiem, we łzach.

HIGGINS

To wszystko, co usłyszysz, dopóki nie przestaniesz być zwykłą idiotką. Jeżeli chcesz być damą, nie możesz się czuć zaniedbaną, ile razy mężczyźni, których znasz, nie spędzają połowy swego czasu jęcząc u twoich stóp, a drugiej połowy waląc cię, ile wlezie. Jeśli życie, jakie ja prowadzę, jest za twarde i za męczące dla ciebie — wracaj do rynsztoka. Urób się, aż staniesz się bardziej zwierzęciem niż człowiekiem, a potem kochaj się, kłóć się i upijaj, dopóki cię sen nie zmorzy. Och, to jest wspaniałe życie, takie życie w rynsztoku! Jest prawdziwe, ciepłe, gwałtowne. Można je poczuć przez najgrubszą skórę, można poznać jego smak i zapach bez żadnego przygotowania lub pracy. To nie to co nauka, literatura, muzyka klasyczna, filozofia albo sztuka. Uważasz mnie za zimnego, pozbawionego serca egoistę, czyż nie? Doskonale. Wynoś się do tych, którzy ci się podobają. Wyjdź za mąż za jakiegoś sentymentalnego prosiaka z worami pieniędzy i parą grubych warg do całowania, i parą grubych buciorów do kopania. Jeżeli nie potrafisz ocenić tego, co masz — postaraj się lepiej o to, co potrafisz ocenić.

ELIZA zrozpaczona

Och... pan jest okrutnym tyranem! Ja nie wiem, jak z panem mówić, pan każde moje słowo obraca przeciw mnie, ja nigdy nie mam racji w oczach pana! Ale pan sam nie wierzy w to, co mówi; pan doskonale wie, że cała ta gadanina to sieć, którą pan oplątuje swą ofiarę... och!!! Pan wie, że nie mogę wrócić do... rynsztoka, jak się pan wyraził, i że poza panem i pułkownikiem nie mam prawdziwych przyjaciół... Pan dobrze wie, że nie mogłabym żyć z gruboskórnym mężczyzną po poznaniu was, i to jest okrutna i niegodziwa obelga posądzać mnie, że mogłabym... Pan myśli, że muszę wrócić pod pański dach, bo oprócz ojca nie mam dokąd iść, ale niech pan nie przeciąga struny, niech pan nie myśli, że leżę u nóg pańskich, zdana na łaskę i niełaskę... Wyjdę za Freda! Tak, wyjdę za niego, jak tylko będę w stanie go utrzymywać...

HIGGINS rażony piorunem

Za Freda!!! Tego nieopierzonego idiotę!! Tego bałwana, który by nie dostał nawet posady chłopca na posyłki, choćby i miał odwagę, aby się o nią starać! Kobieto, czy ty nie rozumiesz, że uczyniłem cię godną króla?

ELIZA

Fred mnie kocha i to go czyni królem dla mnie. Nie chcę, aby pracował, nie wychowano go na to — tak jak mnie. Zostanę nauczycielką.

HIGGINS

Ale czego będziesz uczyć? Na miły Bóg, czego?

ELIZA

Tego, czego pan mnie nauczył... fonetyki!

HIGGINS

Ha, ha, ha! Ha, ha, ha!

ELIZA

Tak, zgłoszę się na asystentkę do tego brodatego Węgra.

HIGGINS wpadając w istny szał

Co takiego? Do tego oszusta, szarlatana, bezczelnego nieuka? Zdradzić mu moje metody? Moje odkrycia?! Zrób choć jeden krok w tym kierunku, a skręcę ci tę białą szyjkę!... (chwyta ją) Słyszysz?

ELIZA pogardliwie, bez oporu

Niech pan skręci! Proszę! Wiedziałam, że mnie pan kiedyś zbije. H i g g i n s puszcza ją, wściekły, że się zapomniał. Cofa się gwałtownie i siada na kanapie

ELIZA

A co, trafiła kosa na kamień! Teraz wiem, jak z panem postępować! Jakaż ja byłam głupia... pan mi nie może wydrzeć tej wiedzy, którą zdobyłam przy pańskiej pomocy... A pan profesor wie, że mój słuch bystrzejszy i wrażliwszy! A panu profesorowi wiadomo, że ja umiem być wobec ludzi ujmująco grzeczna, czego pan nie potrafi. Aha! Teraz koniec z nami, Henryku Higgins! Od tej chwili nie dbam ani o pańskie kazania, ani o tę szatańską tyranię. Poślę ogłoszenia do dzienników, że ta pańska rzekoma księżniczka jeszcze pół roku temu była zwykłą uliczną kwiaciarką... i że podejmuję się zrobić księżniczkę z każdej dziewczyny w przeciągu pół roku za tysiąc funtów! Och, kiedy pomyślę, że dałam sobą pomiatać, dałam się lżyć i deptać, kiedy wystarczyło ruszyć palcem, aby być równą panu, chętnie bym się wypoliczkowała za tę słabość i rozpacz, która mną targała!

HIGGINS patrząc na nią z ciekawością A widzisz, błaźnico! Nie lepsze to niż się mazać, szukać pantofli i zbierać porozrzucane drobiazgi? (wstaje) Mówiłem, że zrobię z ciebie człowieka, i udało mi się! Taka mi się podobasz.

ELIZA

Właśnie, skoro pan dostrzegł, że się panu z rąk wymykam, że pan nade mną traci władzę, że sobie bez pana poradzę, to mi się pan. przypochlebia teraz...

HIGGINS

Naturalnie, mała idiotko! Pięć minut temu ciążyłaś mi jak kamień młyński uwiązany u szyi... I nagle wzbiłaś się w górę, urosłaś jak wieża forteczna! Jesteś w stosunku do mnie jak bliźniaczy statek wojenny walczący przy moim boku! Żyło przy Wimpile Street dwóch mężczyzn i jedna głupia dziewczyna... Odtąd będziemy żyli jak trójka równych starych kawalerów! Pani Higgins wchodzi gotowa do wyjazdu. E l i z a momentalnie odzyskuje spokój i dystynkcję.

PANI HIGGINS

Powóz zajechał, Elizo, czyś gotowa?

ELIZA

Już dobrą chwilę, proszę pani... profesor z nami?

PANI HIGGINS

Za nic na świecie! Nawet w kościele nie może się powstrzymać od złośliwych uwag o wymowie i akcencie księdza.

ELIZA

W takim razie nie zobaczymy się tak prędko, profesorze... Do widzenia...

Idzie do drzwi.

PANI HIGGINS podchodząc do H i g g i n s a

Do widzenia, synku.

HIGGINS

Do widzenia, mateczko, (właśnie chce matkę pocałować, gdy sobie coś przypomina) Ale, ale, Elizo, nie zapomnij zamówić szynki i sera szwajcarskiego... Kup mi także parę rękawiczek jelonkowych, ósmy numer, i krawatkę do tego nowego ubrania, kolor możesz sama dobrać.

Jego wesoły, beztroski, energiczny głos wskazuje na to, że jest niepoprawny.

ELIZA pogardliwie

Ósmy numer za mały dla pana, jeśli pan chce rękawiczki z wełnianą podszewką. W szufladzie pańskiej umywalki znajdzie pan trzy nowe krawatki, o których pan zapomniał. Pułkownik Pickering woli holenderski od szwajcarskiego, a pan nie zauważa nawet, że to dwa różne gatunki. Nie mogę sobie wyobrazić, jak pan sobie da radę beze mnie.

Wychodzi z godnością.

PANI HIGGINS

Zdaje mi się, że popsułeś tę dziewczynę, Henryku. Byłabym o was niespokojna, gdyby Eliza była mniej przywiązana do pułkownika Pickeringa.

HIGGINS

Pickering, nonsens! Ona wyjdzie za Freda! Ha-ha-ha! Za Freda! Za Freda! Ha-ha-ha-ha-ha!!!

Śmieje się coraz głośniej.

Nie ma potrzeby pokazania dalszego ciągu tej historii na scenie. I nie byłoby potrzeby ciągnąć dalej tej opowieści, gdyby wyobraźnia nasza nie była przytępiona lenistwem, mając do dyspozycji gotowy asortyment „happy Endów*/3, które romantyka wyciąga ze swej szmaciarni, aby spaskudzić nimi każdą historię. Otóż historia Elizy Doolittle, chociaż nazwałem ją Przygodą romantyczną, ponieważ przeistoczenie Elizy wydaje się wysoce nieprawdopodobne, jest mimo wszystko historią dość pospolitą. Takie przeistoczenia zaszły w życiu setek energicznych i ambitnych młodych kobiet, od czasu kiedy Nell Gwynne*/4 stała się dla nich wzorem, grając role królowych i czarując królów w teatrze, w którym rozpoczęła karierę jako sprzedawczyni pomarańcz. Jednakże ludzie różnego pokroju wyciągnęli wniosek — nie mając do tego innych danych oprócz faktu, że Nell Gwynne była bohaterką romantycznej przygody — iż musiała ona nieuchronnie poślubić bohatera tej historii. Takie postawienie sprawy jest nie do przyjęcia. Nie tylko dlatego, że wychodząc z tych bezmyślnych założeń musi się z konieczności zepsuć jej mały dramacik, ale także dlatego, że prawdziwy przebieg wypadków jest oczywisty dla każdego, kto rozumie naturę ludzką w ogóle, a instynkt kobiecy w szczególności.

Oświadczając Higginsowi, że nie wyszłaby za niego, gdyby się jej oświadczył, Eliza wcale go nie kokietowała. Po prostu oznajmiła dobrze przemyślaną decyzję. Kiedy niezamężna kobieta interesuje się nieżonatym mężczyzną, który góruje nad nią, jest jej nauczycielem i zaczyna zajmować poważne miejsce w jej życiu, to ta kobieta, jeżeli tylko ma dość charakteru, dobrze się zastanowi, czy ma dążyć do poślubienia go, tym bardziej jeśli ten mężczyzna jest tak mało zainteresowany małżeństwem, że każda zdecydowana i oddana mu kobieta, która się dość energicznie do tego zabierze, może go złapać. Decyzja jej w dużej mierze zależeć będzie od tego, czy naprawdę ma wolny wybór, a ten z kolei od jej wieku i dochodów. Jeżeli jest u kresu młodości i nie ma zabezpieczonego bytu, wyjdzie za niego, bo musi wyjść za każdego, kto będzie łożył na jej utrzymanie.

Ale ładna dziewczyna w wieku Elizy nie odczuwa tego musu. Czuje, że może wybierać. Wobec tego kieruje się instynktem. Instynkt Elizy mówi jej, aby nie wychodziła za Higginsa. Nie mówi jej jednak, aby się go wyrzekła. Instynkt Elizy ostrzega ją, że Higgins pozostanie dla niej na całe życie jednym z najbardziej obchodzących ją mężczyzn. Instynkt ten byłby boleśnie zachwiany w swej pewności, gdyby istniała możliwość, że inna kobieta zajmie jej miejsce przy nim. Ale ponieważ czuje, że to jej nie grozi, nie ma więc żadnych wątpliwości, jak postąpić, i nie wyszłaby za Higginsa, nawet gdyby nie było między nimi tej różnicy dwudziestu lat, która każdej młodej osobie wydaje się tak wielka.

Ale ponieważ decyzja Elizy nie przemawia do naszych instynktów, spróbujmy doszukać się w niej jakiejś racji. Usprawiedliwiając swoją obojętność wobec młodych kobiet tym, że mają niepokonaną rywalkę w jego matce, Higgins dał nam klucz do zrozumienia swego zatwardziałego starokawalerstwa. Wypadek jego o tyle tylko jest niezwykły, o ile niezwykłe są matki będące jednocześnie wyjątkowymi kobietami. Matka wrażliwego chłopca, która jest dość zamożna, inteligentna, pełna wdzięku i godności osobistej, posiadająca subtelne wyczucie tego, co jest najlepsze w sztuce jej czasu, i umiejąca dzięki temu uczynić swój dom pięknym — stwarza dla syna wzór, z którym tylko niewiele kobiet może rywalizować. Pomaga mu ona odróżnić uczucia przyjaźni i miłości, poczucie piękna i idealizm od jego odruchów czysto seksualnych. Czyni go to chodzącą zagadką dla wielkiej ilości gruboskórnych ludzi, wychowanych przez pospolitych lub niemiłych rodziców w domach bez smaku, dla których literatura, malarstwo, rzeźba, muzyka i czułe stosunki osobiste istnieją tylko na podłożu seksualnym, jeżeli w ogóle dla nich istnieją. Tacy ludzie rozumieją tylko namiętność seksualną, a to, że Higgins może mieć namiętność dla fonetyki i idealizować matkę zamiast Elizy, wydaje się im absurdalne i nienaturalne. A przecież rozglądając się dokoła widzimy, że prawie nikt nie jest aż tak brzydki albo nieprzyjemny, aby nie mógł znaleźć sobie męża czy żony, jeżeli chce małżeństwa, podczas gdy wiele starych panien i starych kawalerów znacznie przewyższa przeciętność zaletami i kulturą. Trudno w takim razie oprzeć się uczuciu, że umiejętność odróżnienia odruchów, z którymi się je miesza — umiejętność, do której geniusze dochodzą drogą czystej analizy intelektualnej — może być czasem wynikiem wrażliwości na urok rodziców.

Chociaż więc Eliza nie umiała sobie w podobny sposób wytłumaczyć, dlaczego Higgins był tak niezwykle uodporniony na czar; który od pierwszego wejrzenia rzucił Freda do jej nóg, to jednak czuła instynktownie, że nigdy nie zdołałaby całkowicie opanować Higginsa albo stanąć między nim a jego matką (co jest pierwszym dążeniem każdej mężatki). Mówiąc krótko i węzłowato, wiedziała, że dla jakiejś tajemniczej przyczyny Higgins nie nadawał się na męża, zgodnie z jej koncepcją męża, dla którego ona byłaby przedmiotem najczulszego i najgorętszego zainteresowania. Nawet gdyby nie było matki-rywalki, to jeszcze ciągle nie wystarczyłoby jej drugie miejsce w sercu męża, w którym filozofia miałaby pierwsze. Gdyby nawet pani Higgins umarła, pozostałby jeszcze ciągle Milton i Powszechny alfabet. Uwaga Landora*/5, że ci, którzy posiadają największą zdolność kochania, patrzą na miłość jako na sprawę drugorzędną, nie podniosłaby Landora w oczach Elizy. Dodajcie do tego niechęć Elizy do dominującej wyższości Higginsa i jej nieufność do jego sprytnego przymilania się, które puszczał w ruch, aby ją rozbroić i uniknąć jej wściekłości, ilekroć posunął się za daleko w swoim impulsywnym despotyzmie, a zobaczycie, że instynkt Elizy miał dostateczne powody, aby ją ostrzec przed małżeństwem z jej Pigmalionem.

A teraz pytanie: za kogo w takim razie wyszła Eliza? Bo jeżeli Higgins był starym kawalerem z przeznaczenia, to ona z pewnością nie była przeznaczona na starą pannę. Tym, którzy jeszcze się nie domyślili ze wskazówek samej Elizy, opowiemy pokrótce, co się stało.

Nieomal natychmiast po rzuceniu w twarz Higginsowi, że za niego nie wyjdzie, Eliza wspomina, że młody Fryderyk Eynsford Hill zasypuje ją codziennie miłosnymi listami. Fred jest młody, prawie o dwadzieścia lat młodszy od Higginsa. Jest dżentelmenem (albo wytwornym facetem, jakby go nazwała Eliza) i wyraża się jak dżentelmen. Jest wytwornie ubrany, pułkownik traktuje go jak równego, kocha ją szczerze, nie góruje nad nią i nie wygląda na to, aby kiedykolwiek nią rządził, pomimo przewagi swojej pozycji towarzyskiej. Eliza nie odczuwa żadnego entuzjazmu dla niedorzecznej tradycji romantycznej, według której wszystkie kobiety muszą być kierowane, a nawet tyranizowane i bite. „Idąc do kobiet zabierz bicz ze sobą", mówi Nietzsche*/6. Rozumni despoci nigdy nie stosowali tej przestrogi wyłącznie do kobiet. Zabierali bicz idąc również do mężczyzn i w znacznie większym stopniu byli niewolniczo idealizowani przez mężczyzn, wobec których użyli bicza, niż przez kobiety. Istnieją niewątpliwie kobiety o niewolniczym usposobieniu, tak jak i mężczyźni. I podobnie jak mężczyźni, kobiety podziwiają silniejszych od siebie. Ale podziwiać silnego i żyć pod jego mocną ręką to dwie różne sprawy. Być może, że słabi nie cieszą się specjalną admiracją i nie są wielbieni jako bohaterowie. Ale nie ma mowy o tym, aby się ich nie lubiło albo unikało, i nie wydaje się też, aby kiedykolwiek mieli najmniejsze trudności przy poślubieniu znacznie wyżej od siebie stojących jednostek. Słabi mogą zawieść w przypadkach wymagających natychmiastowej decyzji, ale życie nie składa się z takich przypadków. Jest ono przeważnie szeregiem sytuacji nie wymagających specjalnej siły, z którymi właśnie jednostki słabe radzą sobie doskonale, jeśli mają do pomocy silniejszego partnera. Wszędzie znajdziemy potwierdzenie tej prawdy, że silne jednostki obojga płci nie tylko nie poślubiają silniejszych od siebie, ale nawet nie poszukują ich jako przyjaciół... Mężczyzna czy kobieta, czujący się silnymi za dwoje, poszukują w partnerze każdej innej zalety oprócz siły.

I na odwrót. Słabi ludzie pragną małżeństwa z silnymi, którzy ich zbytnio nie przerażają. Wiedzie to ich często do popełnienia pomyłki, którą metaforycznie określamy jako: „połknięcie kąska, którego strawić nie mogą". Chcą zbyt dużo za zbyt małą cenę, a w przypadkach kiedy układ jest zbyt nierozsądny i nie do wytrzymania, związek staje się niemożliwy. Kończy się na tym, że słabsza strona albo dostaje odprawę, albo jest uważana za krzyż pański, co jest znacznie gorsze. Ludzie, którzy są nie tylko słabi, ale również głupi i tępi, często znajdują się w podobnych opałach.

Wobec takiego stanu spraw ludzkich, co zrobi Eliza niemal na pewno, mając do wyboru między Fredem i Higginsem? Czy wybierze życie składające się z podawania Higginsowi pantofli, czy życie, w którym Fred będzie jej podawał pantofle? Nie ma wątpliwości co do odpowiedzi na to pytanie. Jeżeli Fred nie jest dla niej fizycznie odpychający, a Higgins fizycznie pociągający w stopniu zagłuszającym wszystkie inne jej instynkty — Eliza poślubi Freda, jeżeli w ogóle poślubi któregoś z nich. I tak właśnie postąpiła.

Wynikły komplikacje, ale natury ekonomicznej, nie romantycznej. Fred nie miał ani pieniędzy, ani zajęcia. Dożywocie matki, szczątki dawnej świetności rodzinnego majątku, umożliwiło jej borykanie się z losem z zachowaniem jakich takich pozorów swej klasy, ale nie starczyło na lepsze wykształcenie dzieci, nie mówiąc już o daniu chłopcu jakiegoś fachu do ręki. Posada urzędnika za trzydzieści szylingów tygodniowo była nie tylko poniżej godności Freda, ale też wyjątkowo odpychająca dla niego. Jego widoki opierały się na nadziei, że jeżeli zachowa pozory, ktoś na pewno coś dla niego zrobi. To coś ukazywało się jego wyobraźni w postaci bliżej nie określonego stanowiska prywatnego sekretarza lub jakiejś synekury. Matce jego musiało się to coś widzieć jako małżeństwo z zamożną panną, która by nie mogła się oprzeć urokowi jej chłopca. Można sobie wyobrazić, co musiała czuć, kiedy ożenił się z kwiaciarką uliczną, która wyszła ze swej klasy w wyjątkowych okolicznościach!

Prawdą jest, że Eliza nie była całkiem do pogardzenia jako partia. Ojciec jej, niegdyś śmieciarz, obecnie dzięki talentom towarzyskim, które przerastały wszelkie przesądy i braki, stał się niezwykle popularny w najwykwintniejszych salonach. Odrzucony przez mieszczaństwo, do którego czuł żywiołowy wstręt, dostał się od razu do najwyższych kół dzięki swemu dowcipowi, śmieciarstwu (które obnosił jak sztandar) i iście nietzscheańskiej niewrażliwości na dobro czy zło. Podczas intymnych obiadków książęcych siedział po prawej ręce księżnej; w rezydencjach wiejskich pozwalał sobie palić w spiżarni i był przedmiotem wielkich zabiegów lokaja, ilekroć przypadkowo nie siedział w jadalni jako doradca ministrów. Ale było mu nieomal tak samo trudno związać koniec z końcem z trzech tysięcy rocznego dochodu, jak pani Eynsford Hill z dochodu tak śmiesznie małego, że nawet nie mam sumienia go wymienić. Wzbraniał się absolutnie przyjść z jakąkolwiek pomocą Elizie, aby nie dorzucać ostatniego źdźbła do swego brzemienia.

Tak więc Fred i Eliza, obecnie państwo Eynsford Hill, zmuszeni byliby spędzić miodowy miesiąc bez grosza przy duszy, gdyby nie prezent ślubny pułkownika dla Elizy w postaci czeku na 500 funtów. Wystarczył na długo, gdyż Fred, który nigdy nie miał pieniędzy, nie umiał ich wydawać, a Eliza, wyszkolona towarzysko przez parę starych kawalerów, nosiła suknie tak długo, jak długo były całe i dobrze wyglądały, nie troszcząc się o to, że już od szeregu miesięcy wyszły z mody. Ale 500 funtów nie wystarczy dwojgu młodym ludziom na zawsze i oboje dobrze o tym wiedzieli, a Eliza w dodatku czuła, że w końcu będą musieli sami na siebie pracować. Ona sama mogła oczywiście zamieszkać przy Wimpole-Street, bo dom Higginsa stał się jej domem, ale rozumiała doskonale, że nie mogła tam zainstalować Freda i że gdyby to zrobiła, wpłynęłoby to ujemnie na jego charakter.

Nie znaczy to, że para starych kawalerów z Wimpole Street miałaby coś przeciwko takiemu rozwiązaniu. Kiedy Eliza radziła się ich w tej sprawie, Higgins wręcz odmówił dyskusji na temat jej problemu mieszkaniowego, wobec istnienia tak prostego wyjścia. Pragnienie Elizy, aby Fred mieszkał z nią razem, wydawało się Higginsowi sprawą nie większej wagi niż pragnienie posiadania jakiegoś nowego mebla. Argumenty dotyczące charakteru Freda i jego moralnego obowiązku zapracowania na własne utrzymanie nie zrobiły na Higginsie najmniejszego wrażenia. Fred, jego zdaniem, w ogóle nie miał charakteru, a gdyby się zabrał do pożytecznej pracy, to jakaś kompetentna osoba miałaby tylko kłopot z naprawianiem tego, co on narobił. Wynikałaby z tego czysta strata dla społeczeństwa i unieszczęśliwiłoby to Freda, który najwidoczniej musiał być stworzony przez naturę do tak lekkiej pracy jak bawienie Elizy, co zdaniem Higginsa było zadęciem znacznie pożyteczniejszym i zaszczytniejszym niż praca biurowa. Kiedy znowu Eliza napomknęła o projekcie uczenia fonetyki, Higgins nie złagodził ani na jotę swej gwałtownej reakcji. Powiedział, że nawet za dziesięć lat nie nabyłaby kwalifikacji, by wtrącać się do jego umiłowanego przedmiotu. Widząc, że i pułkownik jest tego samego zdania, Eliza uważała, że nie może występować przeciw nim w tej ważkiej sprawie i że bez zgody Higginsa nie ma prawa eksploatowania wiedzy, którą on jej dał. Dla Elizy bowiem wiedza Higginsa była tak samo jego prywatną własnością jak, powiedzmy, zegarek. Eliza nie była komunistką. Poza tym była przesadnie oddana obu starym kawalerom, i to znacznie szczerzej i głębiej po zamążpójściu niż przedtem.

Problem został ostatecznie rozwiązany przez pułkownika, który poświęcił mu wiele myśli. Pewnego dnia zapytał Elizę raczej nieśmiało, czy całkowicie porzuciła myśl o kwiaciarni. Odpowiedziała, że co prawda myślała o tym, ale porzuciła tę myśl, ponieważ owego pamiętnego dnia u pani Higgins pułkownik wyraził się, że ta nie jest odpowiednie dla niej zajęcie. Pułkownik wyznał, że kiedy to mówił, był jeszcze pod wpływem olśniewającego wrażenia, jakie Eliza zrobiła poprzedniego dnia na przyjęciu w ambasadzie. Tego samego wieczora powiedzieli o tym projekcie Higginsowi. Jedyna uwaga, wycedzona przez niego, omal nie doprowadziła do poważnej sprzeczki z Elizą, gdyż zawierała komentarz, że Fred byłby idealnym chłopcem na posyłki.

Z kolei wybadano Freda na ten temat. Odparł, że sam już myślał o sklepie, chociaż wobec braku gotówki wyobrażał sobie ten sklep jako coś w rodzaju kiosku, w którym Eliza sprzedawałaby tytoń przy jednej ladzie, a on gazety przy drugiej. Przyznał jednak, że byłoby niesłychanie miło jeździć co dzień rano z Elizą do hal targowych na Covent Garden i kupować kwiaty na miejscu ich pierwszego spotkania, za co żona obsypała go pocałunkami. Dodał, ze bał się wystąpić z tego rodzaju propozycją, ponieważ Klara zrobiłaby straszną awanturę z powodu posunięcia, które musiałoby zepsuć jej widoki matrymonialne, a trudno byłoby spodziewać się aprobaty matki po tylu latach kurczowego trzymania się przez nią tego szczebla drabiny społecznej, na .którym handel detaliczny jest niedopuszczalny.

Trudność ta została usunięta przez wydarzenie, którego matka Freda w żadnym razie nie oczekiwała. Starając się przeniknąć do najwyższych, dostępnych dla niej, kół artystycznych, Klara zrobiła odkrycie, że jej konwersacyjne kwalifikacje powinny obejmować gruntowną znajomość powieści H. G. Wellsa*/7. Zabrała się więc do ich pożyczania i czytania z taką energią, że w ciągu dwóch miesięcy połknęła je wszystkie. Rezultatem było nawrócenie, dość powszechnego dziś typu. Nowoczesne dzieje apostolskie wypełniłyby z pięćdziesiąt Biblii, gdyby ktoś zdołał je napisać.

Biedna Klara, która Higginsowi i jego matce wydała się niemiłą i śmieszną, a własnej matce — z niezrozumiałych zresztą powodów — towarzysko przegraną, była o sobie innego zdania. Bo choć pokpiwano z niej i małpowano ją trochę — jak to robiono z każdym innym w West Kensington*/8 — to jednak uważano ją za osobę rozsądną i normalną, powiedzmy, za przeciętny typ człowieka. W najgorszym wypadku mówiono, że się rozpycha; ale ani tym, co mówili, ani jej samej nie przyszłoby na myśl, że rozpycha powietrze, i to w niewłaściwym kierunku. Szczęśliwa jednak nie była. Narastała w niej rozpacz. Jedyny jej majątek, a mianowicie matka wyglądająca na damę z powozem — podług określenia sklepikarza z Epsom — nie miał widocznie wartości wymiennej. Dlatego też nie otrzymała wykształcenia, bo stać ją było jedynie na kształcenie się razem z córką sklepikarza z Earl's Court. Zaczęła się więc garnąć do klasy, do której należała jej matka, ale nie została przyjęta, ponieważ była znacznie uboższa od sklepikarza: nie tylko nie mogła sobie pozwolić na pokojówkę, lecz nie stać jej nawet było na gosposię i zmuszona była poprzestać na źle płatnej służącej do wszystkiego. W tych warunkach nic nie mogło nadać jej wyglądu autentycznego produktu klasy posiadającej. A jednak tradycja rodowej rezydencji była powodem, że Klara uważała małżeństwo z kimś dla niej dostępnym za ostateczne poniżenie. Sfery kupieckie i niższe warstwy wolnych zawodów budziły w niej odrazę. Uganiała się za malarzami i pisarzami, lecz nie robiła na nich wrażenia, a jej karkołomne wysiłki wprawienia się w malarskich i literackich dyskusjach irytowały ich. Krótko mówiąc, była ze wszech miar nieudaną ignorantką; niekompetentną, pretensjonalną, niepożądaną i niepotrzebną snobką bez grosza przy duszy. A choć nie przyznałaby się do tych dyskwalifikujących ją cech (bo przecież nikt się nie przyzna do niemiłych prawd tego rodzaju, dopóki nie zaświta mu możliwość poradzenia sobie z nimi) — to jednak zbyt boleśnie odczuwała ich skutki, aby cieszyć się swoim położeniem.

Oczy Klary otworzyły się nagle, kiedy odkryła, że ta dziewczyna w jej wieku, która wzbudziła w niej entuzjazm i olśniła ją do tego stopnia, że zapragnęła gwałtownie upodobnić się do niej i pozyskać jej przyjaźń — że ta zjawiskowa dziewczyna zdołała w ciągu kilku miesięcy wydobyć się z rynsztoka. Wstrząs był tak gwałtowny, że kiedy potem H. G. Wells podniósł ją na wyższy poziom swoim piórem i umożliwił postawę dystansu, tak że własne życie i środowisko, na którym jej tak zależało, ukazały się jej w świetle ich prawdziwego stosunku do realnych potrzeb ludzi i godziwego układu społecznego — spowodował on nawrócenie i świadomość grzechu podobne do najbardziej sensacyjnych wyczynów „generała Bootha" i „Cygańskiego Smitha"*/9. Snobizm Klary pękł z hukiem. Zaczęła żyć prawdziwym życiem. Nie wiedząc, dlaczego i jak, zaczęła zdobywać przyjaciół i wrogów. Ci z jej znajomych, dla których była nudnym, obojętnym lub śmiesznym utrapieniem, zerwali z nią. Inni stali się serdeczni. Ku swemu zdumieniu przekonała się, że pewni „całkiem przyzwoici" ludzie przesiąknięci byli ideami Wellsa i że właśnie ta chłonność na idee była tajemnicą ich przyzwoitości. Ludzie, których uważała za głęboko religijnych i których starała się zdobyć religijnością — osiągając jak najgorsze skutki — nagle zaczęli się nią interesować, ujawniając taką wrogość do konwencjonalnej religii, jaką uważała za możliwą jedynie wśród najbardziej desperackich typów. Ludzie ci skłonili ją do czytania Galsworthy'ego*/10, a Galsworthy obnażył przed nią marność rezydencji rodowych i tym ją wykończył.

Do rozpaczy doprowadzała Klarę myśl, że więzienie, w którym usychała przez tyle okropnych lat, było przez cały ten czas nie zamknięte i że odruchy, które tak starannie zwalczała i tłumiła — aby utrzymać dobre stosunki towarzyskie — były właściwie jedynymi odruchami, które mogły ją doprowadzić do jakichś szczerszych stosunków z ludźmi. Oślepiona blaskiem tych odkryć i wytrącona z równowagi ich działaniem na nią, Klara ośmieszała się teraz tak całkowicie i jawnie jak na owym przyjęciu u pani Higgins, kiedy to nierozważnie przejęła sposób wyrażania się Elizy. Bo przecież nowo narodzona wellsistka, ucząc się stawiać pierwsze kroki, musiała — z natury rzeczy — być tak samo zabawna jak dziecko. Nikt jednak nie czuje nienawiści do dziecka za jego śmiesznostki i nikt nie myśli o nim źle za to, że próbuje połknąć zapałki. Tak więc śmiesznostki Klary nie pozbawiły jej ani jednego przyjaciela. Tym razem śmiano się z niej w oczy, a ona musiała się wybraniać, jak umiała najlepiej.

Kiedy Fred zjawił się w mieszkaniu przy Earl's Court (czego nigdy nie robił z przyjemnością), aby oznajmić smutną nowinę, że on i jego Eliza nosili się z zamiarem pohańbienia tarczy rodowej przez otwarcie sklepu — zastał skromny dom matki wstrząśnięty inną nowiną. Klara oznajmiła matce, że wzięła posadę w sklepie z antykami, założonymi przez koleżankę wellsistkę. Posadę tę zawdzięczała, mimo wszystko, swej dawnej umiejętności rozpychania się. Mianowicie zawzięła się, aby za wszelką cenę poznać osobiście Wellsa i dopięła swego podczas jakiegoś garden party. Miała więcej szczęścia, niż na to zasługiwała jej nierozważna decyzja. Wells nie zawiódł jej oczekiwań. Czas obszedł się z nim łaskawie, a w ciągu pół godziny przyzwyczajenie nie mogło stępić nieskończonego bogactwa jego osobowości. Schludny i starannie ubrany, o małych dłoniach i stopach — był bardzo miły dla oka, a to w połączeniu z żywym i ciekawym umysłem, z nieafektowaną prostotą, z subtelną i swoistą spostrzegawczością czyniło z niego człowieka, któremu trudno się było oprzeć. Jeszcze długi czas potem Klara o niczym innym nie potrafiła mówić! Traf chciał, że historia ta obiła się o uszy właścicielki sklepu z antykami, która ponad wszystko pragnęła poznać Wellsa i sprzedawać mu piękne antyki. Zaproponowała więc Klarze posadę w nadziei, że osiągnie swój cel za jej pośrednictwem.

Tak oto szczęście dopisywało Elizie i trudności, jakich spodziewali się w związku z kwiaciarnią, rozwiały się jak mgła. Kwiaciarnia Elizy mieści się pod arkadami pewnej stacji kolejowej niedaleko Muzeum Wiktorii i Alberta i czytelnicy mieszkający w tych okolicach mogą każdej chwili kupić od Elizy kwiatek do butonierki.

Teraz nastręcza się ostatnia okazja do romantycznego zakończenia tej historii. Bo czyż nie wolelibyście, abym was zapewnił, że sklep cieszył się szalonym powodzeniem dzięki czarowi Elizy i jej handlowemu doświadczeniu, nabytemu na Covent Garden? Niestety! Prawda jest prawdą. Przez długi czas sklep był imprezą deficytową po prostu dlatego, że ani Eliza, ani jej Fred pojęcia nie mieli, jak się do tego zabrać. Prawda, że Eliza nie musiała zaczynać od początku, gdyż znała nazwy i ceny tańszych kwiatów. Duma jej nie miała granic, kiedy przekonała się, że Frędzio — podobnie jak cała młodzież wychowana w tanich, pretensjonalnych i nic nie dających szkołach — umiał trochę łaciny. Niewielka to była wiedza, ale wystarczyła, aby urósł w jej oczach do rozmiarów jakiegoś Porsona czy Bentleya*/11 i aby dał sobie radę z nomenklaturą botaniczną. Na nieszczęście nic więcej nie umiał. Natomiast Eliza, która umiała liczyć pieniądze do osiemnastu szylingów, lub coś w tym rodzaju, i która przygotowując się do wygrania zakładu Higginsa nabyła pewnej swobody w posługiwaniu się językiem Miltona, nie potrafiła wystawić zwykłego rachunku bez ośmieszenia swej kwiaciarni. To, że Fredzio umiał wyrecytować po łacinie, iż Balbus zbudował mur, a Galia była podzielona na trzy części*/12 — nie zmieniało faktu, że nie miał zielonego pojęcia o księgowości lub handlu. Pułkownik Pickering musiał mu wyjaśnić, co to jest książka czekowa i rachunek bankowy. A trzeba dodać, że nasza para nie należała do uczących się łatwo. Fredzio stanął po stronie Elizy, gdy ta uparcie nie chciała uwierzyć, że zaangażowanie księgowego z pewną znajomością rzeczy przyniosłoby oszczędności. Jakim cudem, powtarzali, można zaoszczędzić pieniądze biorąc na siebie nowe wydatki, kiedy i tak nie da się związać końca z końcem? Ale pułkownik, po wielokrotnym wiązaniu tych końców, począł wreszcie delikatnie nalegać, aż Eliza — upokorzona i skruszona częstym żebraniem u pułkownika i dotknięta do żywego wrzaskliwym szyderstwem Higginsa, dla którego sama myśl, że Fred nadawałby się do czegokolwiek, była wspaniałym i niesłabnącym kawałem — zrozumiała wreszcie, że handlu, jak i fonetyki, trzeba się nauczyć.

Nie będę się tu rozwodził nad żałosnym obrazem naszej pary, spędzającej wieczory na kursach stenografii i zgłębiającej arkana księgowości i pisania na maszynie w towarzystwie początkujących urzędników na poziomie szkoły powszechnej. Można by tu wymienić nawet jakieś wykłady w Londyńskiej Szkole Nauk Ekonomicznych i skromną prośbę skierowaną do dyrektora tej instytucji o polecenie im kursu, który miałby związek z handlem kwiatami. Dyrektor, będąc humorystą, wyłożył im metodę zastosowaną w słynnym eseju o chińskiej metafizyce. Autor tego eseju, jak jakaś postać z Dickensa, przeczytał artykuł o Chinach, artykuł o metafizyce i zmieszał ich zawartość! Tak więc dyrektor Londyńskiej Szkoły Nauk Ekonomicznych poddał naszej parze myśl połączenia jego szkoły z ogrodem botanicznym. Eliza, której poczynania dickensowskiego jegomościa wydały się całkiem słuszne (czym w istocie były) i wcale nie śmieszne (co dowodziło tylko jej ignorancji), przyjęła radę dyrektora z największą powagą. Ale zwrócenie się do Higginsa z prośbą, aby ją nauczył ładnie pisać, było upokorzeniem dla Elizy. Higgins bowiem obok wielkiego zamiłowania do poezji Miltona szalał jeszcze na punkcie kaligrafii i sam pisał najpiękniejszym stylem włoskim. Oświadczył Elizie, że jest upośledzona z natury i nie nadaje się do napisania bodaj jednej litery godnej najnędzniejszego słowa Miltona. Ale Eliza nalegała i Higgins znowu zapalił się do lekcyj, zabierając się do tego zadania z zapasem burzliwej gorliwości, wielkiej cierpliwości i przygodnych, acz interesujących tyrad na temat piękna, szlachetności, szczytnej misji i przeznaczenia ludzkiego pisma odręcznego. Skończyło się na tym, że Eliza nabrała absolutnie niehandlowego charakteru pisma, który stanowczo wzmagał jej wdzięk osobisty, i że wydawała trzy razy więcej niż inni na przybory piśmienne, ponieważ papier pewnego gatunku i formatu stał się dla niej wprost niezbędny. Nie mogła nawet zaadresować koperty w sposób przyjęty, bo popsułaby marginesy.

Szkolny okres praktyki handlowej stał się dla młodej pary okresem wstydu i rozpaczy. Nie posuwali się ani na krok w nauce. W końcu przerwali studia jako beznadziejne i na zawsze porzucili kursy stenografii, handlu i Londyńską Szkołę Nauk Ekonomicznych. Zresztą kwiaciarnia w jakiś tajemniczy sposób zaczęła prosperować. Nasza para zapomniała tymczasem o swej niechęci zatrudniania innych pracowników. Doszli więc do przekonania, że ich metoda jest najlepsza i że posiadają niezwykły talent do interesów. Pułkownik, który przez kilka lat zmuszony był trzymać większą sumę na rachunku bieżącym na pokrycie deficytów kwiaciarni, przekonał się, że to już niepotrzebne. Młoda para prosperowała. Co prawda byli w sytuacji uprzywilejowanej wobec swoich kolegów po fachu. Wyjazdy na weekendy nie kosztowały ich ani grosza — pominąwszy oszczędności na niedzielnych obiadach — gdyż wyjeżdżali samochodem pułkownika, który wespół z Higginsem płacił rachunki hotelowe. Pan F. Hill, właściciel kwiaciarni ze sprzedażą warzyw i owoców (młodzi szybko zorientowali się, że opłacało się trzymać szparagi, a za szparagami przyszły inne warzywa i owoce), miał wygląd, który dodawał szyku jego sklepowi. Jednak w życiu prywatnym ciągle był JWP Fryderykiem Eynsford Hillem. Nie żeby przybierał jakieś pańskie miny — nikt poza Elizą nie wiedział nawet, że byt ochrzczony dwojgiem imion: Fryderyk Challoner. Za to w Elizie czuło się damę na odległość.

Oto wszystko. Tak więc potoczyły się wypadki. Zdumiewające jest, do jakiego stopnia Eliza ciągle jeszcze znajduje czas, aby wtrącać się do gospodarstwa przy Wimpole Street pomimo sklepu i własnej rodziny. Znamienne jest, że chociaż nigdy nie dokucza mężowi i jawnie okazuje miłość pułkownikowi — jak gdyby była jego ukochaną córką — to jednak od czasu owej fatalnej nocy, kiedy to wygrała zakład dla Higginsa, ani na chwilę nie przestała mu dokuczać. Zmywa mu głowę przy najmniejszej prowokacji albo i bez, a on nie waży się już dokuczać jej uwagami o niezgłębionej niższości umysłu Freda w porównaniu z jego własnym. Higgins krzyczy, tyranizuje i szydzi, ale Eliza odpłaca mu z taką bezwzględnością, że pułkownik musi od czasu do czasu mitygować ją, aby była bardziej uprzejma dla Higginsa. Tylko w takich przypadkach prośby pułkownika wywołują wyraz zaciętego oporu na jej twarzy. I nic już nie zmieni tego stanu rzeczy, chyba jakiś nieprzewidziany wypadek lub katastrofa dość wielka, aby w obliczu jej runęły wszystkie zapory sympatii i niechęci, a pozostało tylko dwoje ludzi czujących po ludzku. Oby im los oszczędził tej ogniowej próby! Eliza wie, że Higgins nie potrzebuje jej, tak samo zresztą jak jej ojciec. Właśnie ta skrupulatność, z jaką oświadczył owego pamiętnego dnia, że przyzwyczaił się do jej obecności w domu i stał się zależny od szeregu drobnych usług, z jej strony, że boleśnie odczułby jej odejście (ani Fred, ani pułkownik nigdy by się tak nie wyrazili), przekonała ją, że nie była dla niego niczym więcej niż tą „parą pantoflów". Ale z drugiej strony Eliza czuje, że „obojętność" Higginsa ciągle jeszcze jest uczuciem głębszym niż „zadurzenie się" bardziej pospolitych duszyczek. Higgins niezmiernie ją interesuje. Ma ona nawet chwile, kiedy pragnie znaleźć się z nim sama na bezludnej wyspie, daleko od wszystkich więzów, jakby nikogo poza nimi na świecie nie było — i po prostu ściągnąć go z jego piedestału, i napawać się widokiem Higginsa zalecającego się do niej jak każdy inny zwykły mężczyzna. Wszyscy mamy utajone pragnienia tego rodzaju. Ale jeśli chodzi o sklep, o życie, które stanowi jej rzeczywistość — w odróżnieniu od życia jej snów i marzeń — to lubi Freda i pułkownika, a nie lubi Higginsa i ojca. Galatea*/13 nigdy nie kocha Pigmaliona bez zastrzeżeń. Jego stosunek do niej jest zbyt bogopodobny, aby mógł być całkowicie przyjemny.

MAŁA KRONIKA ŻYCIA I TWÓRCZOŚCI BERNARDA SHAWA

1856

George Bernard Shaw, syn średnio zamożnego kupca z rodziny protestanckiej, urodził się w Dublinie.

1866—1871 Szkolne lata. Shaw, raczej mierny uczeń, wychowuje się sam przejawiając coraz większe zainteresowanie muzyką (po matce śpiewaczce), literaturą i grafiką.

1872—1876

Skromna posada kasjera w Dublinie i pierwsze artykuły, systematycznie odrzucane przez redakcje. Dnia 3 IV 1875 Shaw drukuje pierwszy artykuł w „Public Opinion".

1876

Shaw opuszcza Irlandię i przybywa do Londynu. Pisze recenzje muzyczne.

1879

Pierwsza powieść Niedojrzałość (Immaturity). Shaw wstępuje do dyskusyjnego klubu Zetetical Ciub, poznaje reformistycznego działacza politycznego i społecznego Sidneya Webba i pod jego wpływem rozpoczyna działalność publicznego mówcy.

1882

Przemówienie Henry George'a i jego książka Postęp i ubóstwo (Progress and Poveity) spowodowały zainteresowanie Shawa socjalizmem.

1883

Shaw kończy piątą z rzędu powieść: Socjalista na ustroniu (The Unsocial Socialist), po _Niedojrzałości, Nierozważnym węźle (Irrational Knot), Miłości wśród artystów (Love Amony the Artists) i Profesji Cashel Byrona (Cashel Byron's Profession).

1884

We wrześniu Shaw przystępuje do reformistycznego Fabian Society, założonego w styczniu przez utopistę-filozofa Thomasa Davidsona. Pozostaje członkiem zarządu tego Towarzystwa przez dwadzieścia siedem lat. W tym okresie Shaw zapoznaje się z twórczością Ibsena.

1885

Współpraca Shawa jako krytyka sztuki, literatury, dramatu i muzyki w pismach: „Daily Chronicie", „Star", „The Worid", „Satur-day Review". Studia nad Kapitałem Marksa i kontakt z kółkami marksistowskimi. Pierwszy zarys Szczyglego zaułka (Widowers' Houses).

1891

Krucjata proibsenowska i publikacja książki: Kwintesencja ibsenizmu (The Quintessence of Ibsenism).

1892

Początek działalności dramatycznej: wystawienie Szczyglego zaułka w Teatrze Niezależnym Greina. Odtąd prawie rokrocznie powstawać będą nowe sztuki.

1893—1894

Zakazana, przez cenzurę (do roku 1924) Profesja pani Warren (Mrs. Warren's Profession) oraz Kandyda (Candida).

1898

Małżeństwo z Irlandką, Charlotte Payne-Townshed. Shaw ogłasza rozprawkę Wagnerzysta doskonały (The Perfect Wagnerite) oraz dwa tomy Sztuk przyjemnych i nieprzyjemnych (Plays Pleasant and Unpleasant) zawierające siedem pierwszych utworów dramatycznych. Na rok 1898 przypada również napisanie jednej z najciekawszych sztuk historycznych Shawa Cezar i Kleopatra (Caesar and Cleopatra).

1900—1914

Seria utworów dramatycznych o tematyce społecznej, jak Człowiek i nadczłowiek (Man and Superman), Major Barbara (Major Barbara) i Pigmalion (Pygmalion) — oraz politycznej, jak Druga wyspa Johna Bulla (John Bull's Other Island). W roku 1906 ukazuje się zbiór recenzji teatralnych z „Saturday Review" pt. Nasze teatry u schyłku stulecia (Our Theaters in the Nineties). Przed samą wojną Shaw ogłasza w „New Statesman" pamfiet pt. Wojna i zdrowy rozsądek (Commonsense about the War), zawierający ostrą krytykę rządu brytyjskiego.

1914

14 marca 1914 r. premiera Pigmaliona w Teatrze Polskim w Warszawie przed premierą londyńską w kwietniu tegoż roku.

1921

Pięcioksiąg dramatyczny Shawa: Powrót do Matuzalema (Bask to Mathuselah), którego akcja zaczyna się w raju, a kończy się w roku 31920.

1924

Święta Joanna (Saint Joan).

1925

Autor Matuzalema i Świętej Joanny otrzymuje Nagrodę Nobla.

1928

Shaw ogłasza książkę zatytułowaną: Co inteligentna kobieta powinna wiedzieć o socjalizmie i kapitalizmie (The Intelligent Woman's Guide to Socialism and Capitalism).

1929

Warszawska premiera Wielkiego kramu (The Apple Cart).

1931

Podróż do ZSRR, gdzie Shaw obchodzi siedemdziesiątą piątą rocznicę urodzin. Po powrocie do Anglii pisze Zbyt prawdziwe, żeby było dobre (Too True To Be Good); rozkwit socjalistycznego Związku Rad jest tam przeciwstawiony światu kapitalistycznemu.

1933

Po podróżach do Afryki podróż do Stanów Zjednoczonych. Okres największej sławy G. B. Shawa; jego dzieła tłumaczone na wiele języków i grane w najlepszych teatrach obu półkul.

1938 Sztuka o Lidze Narodów Genewa (Geneva).

1945—1950

Pisarz nie zarzuca działalności literackiej, ogłaszając coraz to nowe artykuły w pismach: „The Times", „New Statesman" i „Daily Worker". Ostatnie utwory: sztuka Biliony Buoyantów (Buoyant Billions) i Szesnaście szkiców o sobie samym (Sixteen Self-Sketches).

1950 2 listopada śmierć George'a Bernarda Shawa.

WAŻNIEJSZE UTWORY DRAMATYCZNE

1892 Szczygli zaułek (Widowers' Houses); 1893 Profesja pani Warren (Mrs. Warren's Profession); 1894 Żołnierz i bohater (Arm.s-and the Mań); 1895 Kandyda {Candida); Mąż przeznaczenia (The Mań of Destiny); 1896 Nigdy nic nie wiadomo (You Never Can Tell); 1897 Uczeń diabla (The Devil's Disciple); 1898 Cezar i Kleopatra (Caesar and Cleopatra); 1899 Nawrócenie kapitana Brassbounda (Captain Brassbound's Conversion); 1903 Człowiek i nadczłowiek ( Mań and Superman); 1904 Druga wyspa Johna Bulla (John Bull's Other Island); 1905 Major Barbara; 1906 Lekarz na rozdrożu (Doctor's DHemma); 1910 Mezalians (Misalliance);

1912 Pigmalion; 1916 Dom złamanych serc (Heartbreak House);

1921 Powrót do Matuzalema (Back to Mathuselah); 1924 Święta Joanna (Saint Joan); 1929 Wielki kram (The Apple Cart); 1932 Zbyt prawdziwe, żeby było dobre (Too True To Be Good);

1934 Matołek z Wysp Nieoczekiwanych (The Simpleton of the Unexpected Isles); 1938 Genewa (Geneva); 1949 Biliony Buoyan­tów (Buoyant Billions).

PRZYPISY

PRZEDMOWA AUTORA

1 Bell Alexander Melville (1819—1905) — angielski fonetyk, wynalazca specjalnej metody nauczania głuchoniemych, znanej jako „mowa widzialna" (visible speech). Jego syn, Alexander Graham Bell (1847—1922), fizjolog i fizyk, od 1872 r. profesor uniwersytetu w Bostonie, USA, w 1876 r. dokonał wynalazku telefonu.

« E 11 i s Alexander John (1814—1890) — angielski filolog, matematyk i muzyk, twórca angielskiej nauki o fonetyce.

'Sweet Henry (1845—1912) — angielski filolog i lingwista.

4 Ibsen Henrik Johan (1826—1906) — norweski dramatopisarz i poeta, autor m. in. Związku młodzieży, Podpór społeczeństwa, Domu lalki {Nora), Wroga ludu, Johna Gabriela Borkmana, demaskatorskich sztuk, które stanowiły wyzwanie rzucone światu mieszczańskiemu.

6 Butle r Samuel (1835—1902) — angielski publicysta i powieściopisarz. Podjął ostrą krytykę wiktoriańskiej Anglii, jej instytucji i obyczajów. Jego powieść Droga człowiecza (The Way of Ali Flesh, pisana 1872—1884, opublikowana 1903) miała poważny wpływ na młodego Shawa.

"Imperiał Institute — Instytut do Spraw Kolonii Imperium Brytyjskiego, w szczególności Indii. Otwarto go w 1887 r. w londyńskiej dzielnicy South Kensington w pięćdziesiątą rocznicę wstąpienia na tron królowej Wiktorii.

7 Chamberlain Joseph (1836—1914) — angielski polityk, jeden z twórców Imperium Brytyjskiego, w latach 1886—1903 minister kolonii.

8 Zob. akt trzeci sztuki, s. 80. Shaw popierał prace zmierzające do stworzenia bardziej precyzyjnego fonetycznego alfabetu angielskiego i nawet w testamencie przeznaczył na ten cel część swego majątku.

9 Cockney — rdzenny londyńczyk o wymowie charakterystycznej dla warstw niewykształconych zwłaszcza wschodniego Londynu. Również sam dialekt wschodniolondyński.

10 P i t m a n Isaac, Sir (1813—1897) — angielski wynalazca nowego systemu stenografii.

11 Pigmalion — zob. Wstęp, s. 12.

12 B r i d g e s Robert Seymour (1844—1930) — angielski poeta i eseista.

u Aluzja do słynnej aktorki francuskiej Sary Bernhardt (1844— —1923), córki paryskiego dozorcy. W latach siedemdziesiątych wystąpiła ona w Teatrze Francuskim, czyli Comedie Francaiss, w roli Królowej hiszpańskiej w dramacie Victora Hugo Ruy Blas.

14 S l u m s y (od angielskiego slum) — dzielnice ruder zamieszkałe przez ludność ubogą oraz męty społeczne.

AKT PIERWSZY

* Covent Garden — plac Londynu, przy którym znajdują się wielkie hale targowe owocowo-warzywne i kwiaciarskie, sławny teatr „Covent Garden", od 1858 r. siedziba Opery królewskiej, a także kościół Świętego Pawła (nie mylić z katedrą Świętego Pawła), dzieło wybitnego architekta Inigo Jonesa z pierwszej połowy XVII wieku.

2 E a r l' s Court — mało wytworna ulica w Londynie.

' E p s o m — miasteczko niedaleko Londynu ze słynnym torem wyścigów konnych.

4Hanwell — miejscowość pod Londynem znana z zakładu psychiatrycznego.

6 S a b a — w stuleciach X—II p.n.e. królestwo na terenie dzisiejszego Jemenu. Z Biblii znana jest wizyta bajecznie bogatej królowej Saby u króla izraelskiego Salomona.

8 Automat gazowy — instalacja typowa dla biedniejszych domów i pokoi umeblowanych w Anglii.

AKT DRUGI

* Fonograf — aparat do zapisywania i odtwarzania dźwięku, wynaleziony przez T. A. Edisona w 1877 r. Laryngoskop — wziernik krtaniowy, przydatny także do nauki wymowy. Rurki organowe z miechami — przyrząd do badań fonetycznych Stumpta. „Śpiewające płomienie" — przyrząd do badań fonetycznych złożony z szeregu szklanych tub nierównej wielkości, w których palący się gaz wydawał dźwięki.

* P i r a n e s i Giovanni Battista (1720—1778) — włoski architekt i rytownik, twórca miedziorytów z motywami architektonicznymi. Mezzotinta — technika graficzna metalowa, wgłębna, operująca nie kreską, lecz płaszczyznami dla osiągnięcia miękkich półtonów i efektów malarskich.

' B o m i k (rormc) — alfabet fonetyczny, którego twórcą był Henry Sweet. Składał się ze znaków alfabetu łacińskiego i stąd jego nazwa.

* Milton John (1608—1674) — angielski poeta, autor poematu epickiego Raj utracony (Paradise Lost).

AKT TRZECI

* Chelsea — jedna z najpiękniejszych dzielnic Londynu, położona na południowym zachodzie miasta, w pobliżu Tamizy, z parkiem Battersea. Zamieszkana głównie przez artystów i pisarzy oraz zamożne mieszczaństwo.

* M o r r i s William (1834—1896) — angielski architekt, malarz, dekorator i rysownik, projektant mebli i wnętrz: zarazem poeta i powieściopisarz. Burne-Jones Edward Coley (1833—1898) — angielski malarz i grafik, uczeń D. G. Rosset-tiego. Nawiązywał również do prerafaelitów i sztuki quattro-centa (XV wiek). Tworzył także projekty dla rzemiosła arty­stycznego, m. in. tapiserie. Jego sztuka odznaczała się dekora­cyjnym linearyzmem, finezją rysunku, nastrojem symbolistyczno-romantycznym.

*Bric-a-brac (z francuskiego) — zbiór przedmiotów o charakterze antykwarycznym różnych epok i rozmaitej wartości;

w znaczeniu potocznym '— rupiecie.

4Grosvenor Gallery — sala wystawowa w Londynie istniejąca od 1877 r.

»Whistler James Abbott McNeill (1834—1903) — amerykański malarz i grafik, od 1855 r. przebywał we Francji i Anglii. W stylu zbliżony do francuskich impresjonistów.

*Lawson Cecii Gordon (1851—1892) — angielski pejzażysta. Malował głównie pejzaże londyńskiej dzielnicy Chelsea, jak również kwiaty i owoce. Rubens Peter Paul (1577—1640) — flamandzki malarz barokowy.

7 R o s s e 11 i Dante Gabriel Charles (1828—1882) — angielski poeta i malarz pochodzenia włoskiego, jeden z twórców prerafaelityzmu, prądu w sztuce nawiązującego do twórców wło­skiego quattrocenta (XV wieku). Jego sztuka odznacza się czystością rysunku, dekoracyjnością, nastrojem mistycznym.

*Chippendale — styl w meblarstwie, wywodzący się od Thomasa Chippendale'a (1718—1779), angielskiego malarza, rzeźbiarza i artysty meblarza.

* J o n e s Inigo (1573—1652) — angielski architekt i dekorator. Kontynuował w swej sztuce styl elżbietański, nazwany tak od królowej Elżbiety I (ur. 1533, na tronie 1558—1603) i dominujący jeszcze w Anglii w pierwszej połowie XVII wieku.

"Pruderia wiktoriańska — obłuda typowa dla warstw rządzących za panowania królowej angielskiej Wiktorii. Zob. także Wstęp, ss. 5—6.

"Hyde Park— park w Londynie, od XVII wieku otwarty dla publiczności, od XIX wieku miejsce mityngów oraz przemówień przygodnych działaczy i reformatorów.

"Beethoven Ludwig van (1770—1827) i Brahms Johan-nes (1833—1897) — niemieccy kompozytorzy muzyki poważnej;

S t r a u s s Johann (1825—1899) i L e h a r Ferenc (1870—1948)— pierwszy austriacki, drugi węgierski kompozytor, twórcy oper

" P a n durzy — zbrojni słudzy magnatów, później urzędów miejskich i gminnych w niektórych krajach Austrii, od XVIII wieku oddziały nieregularnej piechoty, a w XIX wieku straż graniczna.

14 F i s z e (z niemieckiego Fische) — ryby, tu w sensie przenośnym: grube ryby, znakomitości.

15 Langtry Lillie (1852—1929; nazwisko panieńskie: Emily Charlotte Le Breton) — aktorka angielska, przyjaciółka księcia Walii, późniejszego Edwarda VII. Zwana też, jako córka dziekana Jersey i ze względu na swą niezwykłą urodę, „Lilią z Jersey", „The Jersey Lily".

AKT CZWARTY

* L a Fanciulla d e l Golden West (Dziewczyna z Zachodu) — opera Giacomo Pucciniego z 1910 r. o tematyce z amerykańskiego Dzikiego Zachodu.

* Garden p a r t y (od angielskiego garden — ogród i party — towarzystwo) — przyjęcie, spotkanie towarzyskie pod gołym niebem, w parku, ogrodzie.

'Brighton — nadmorska miejscowość uzdrowiskowa w hrabstwie Sussex na południowym wschodzie Anglii.

4Wimbledon Common — park publiczny w pobliżu Londynu.

AKT PIĄTY

'Scylla i Charybda (greckie, np. w Odysei Homera, Skylla i Charybdis; dzisiejsze nazwy włoskie: Scilla i Galo-falo — pierwsza to skalny przylądek na wybrzeżu włoskim, druga — wir u brzegu Cieśniny Messyńskiej. W przenośni — sytuacja, w której niebezpieczeństwo zagraża z dwóch stron.

'Sztymowało (z niemieckiego stimmen) — zgadzało się.

*Happy end (z angielskiego) — szczęśliwy koniec, szczęśliwe zakończenie np. sztuki, filmu itp.

4 Gwynn albo: Gwynne Nell (1650—1687) — angielska aktorka, oficjalna kochanka króla Karola II. Urodziła się w Drury Lane, londyńskiej dzielnicy ubogich. Początkowo sprzedawała pomarańcze w teatrze „Drury Lane". Była półanalfabetką i podpisywała się z trudem.

t L a n d o r Walter Savage (1775—1864) — angielski poeta i prozaik.

B Nietzsche Friedrich Wilhelm (1844—1900) — filozof niemiecki, głosiciel krańcowo amoralnego indywidualizmu w etyce.

Znany z antyfeminizmu.

7 W e 11 s Herbert George (1866—1946) — pisarz angielski, twórca powieści fantastycznych i o tematyce społecznej. Należał, jak Shaw, do reformistycznej Fabian Society.

8 W e s t Kensington — osiedle w zachodniej części Londynu, zamieszkane przez artystów.

B o o t h William („Generał Booth", 1829—1912) — angielski przywódca religijno-społeczny, założyciel (w 1865) i „generał" filantropijnej Armii Zbawienia. S m i t h George (1831—1895) — angielski filantrop i działacz społeczny wśród dzieci robotniczych i cygańskich. Stąd jego przezwisko „Cygańskiego Smitha", Gypsy Smith.

10 Galsworthy John (1867—1933) — angielski powieściopisarz, dramaturg i nowelista, autor cyklu powieściowego Saga rodu Forsyte'ów. Laureat Nagrody Nobla z 1932.

"Porson Richard (1759—1808) i Bentley Richard (1662— —1742) — angielscy filolodzy XVIII wieku.

" B a l b u s Lucius Cornelius Młodszy (I wiek p.n.e.) _ rzymski polityk i mąż stanu. Kazał zbudować nowy teatr w Rzymie i zasłużył się dla budownictwa miejskiego w imperium rzymskim. Galia est omnis divisa in partes tres (Galia dzieli się na trzy części) — początek dzieła Cezara o wojnie z Galiami, Commentarii de bello Gallico.

" Galatea— zob. Wstęp, s. 12

---