Środowisko życia mieszkańców małego miasta.
Środowiskiem społecznym nazywamy "ogół grup i jednostek, z którymi w ciągu swego życia osobnik styka się prywatnie lub publicznie, bezpośrednio lub pośrednio, przelotnie lub trwale, osobiście lub rzeczowo". Podobnie, ze względu na jednostkę, skłonni są definiować środowisko psychologowie i pedagodzy określając je przede wszystkim jako układ bodźców działających na osobnika i jego reakcji na nie. Uwzględniając aspekt socjologiczny podał swą definicję środowiska Wroczyński, pisząc: "środowiskiem nazywać będziemy składniki struktury otaczającej osobnika, które działają jako system bodźców i powodują określone reakcje psychiczne".
Z definicją środowiska społecznego związane są dwa pojęcia socjologiczne. Są to pojęcia grupy i zbioru. Grupą nazywa się dwie lub więcej jednostek, między którymi istnieje określony stosunek społeczny, czyli członkowie wchodzą ze sobą w jakiś kontakt. Zbiór natomiast jest to konstrukcja, którą tworzy badacz wyróżniając pewną liczbę jednostek z uwagi na posiadanie przez nie określonej cechy. Zbiór staje się grupą, gdy między jednostkami zbioru pojawia się społeczny stosunek, gdy w jakiś sposób oddziałują one na siebie.
Przykładem grupy społecznej jest, opisana przeze mnie w dalszej części rozdziału, rodzina. Członków rodziny łączy określony wzajemny stosunek społeczny, np. stosunki wynikające z faktu zawarcia małżeństwa, stosunek między rodzeństwem, między bliskimi członkami rodziny a dalszymi krewnymi. Możemy powiedzieć o istnieniu więzi społecznej zespalającej rodzinę. Podobnie grupą jest organizacja społeczna, której członkowie połączeni są stosunkami wynikającymi z akceptacji wspólnych celów i zasad oraz z podporządkowania się wspólnym rygorom organizacyjnym. Grupą jest gang młodzieżowy, grono przyjaciół wyjeżdżających wspólnie na wycieczkę, zespół wyznawców wspólnej religii. J. Woskowski w swym podziale grup ujmuje: "1. grupy małe - liczą do kilkunastu członków; 2. grupy duże, zazwyczaj bardzo liczne (np. grupy klasowe, religijne, partie polityczne); 3. grupy pierwotne (np. rodzina, grupa sąsiedzka, grupa zabawowa); 4. grupy wtórne (np. Towarzystwo Przyjaciół Dzieci - grupy zorganizowane dla określonego celu); 5. grupy nieformalne - więź wewnętrzna polega na organizacji instytucji i kontroli nieformalnej; 6. grupy formalne to
grupy, które rozwinęły instytucje formalne, formalny system kontroli i organizacji".
Przykładem drugiego składnika środowiska społecznego jest zbiór. Zbiorem jest na przykład zbiór ludzi zarabiających po 800 zł miesięcznie; ludzie ci nie znajdują się w żadnym stosunku, nie istnieje między nimi żadne oddziaływanie. Trzeba pamiętać jednak, że zbiór w określonych warunkach łatwo przeobrazić się może w grupę społeczną.
Środowisko społeczne staje się środowiskiem wychowawczym, wtedy gdy uczy i przygotowuje jednostki i grupy społeczne w celu przyjęcia jej do szerszej grupy społecznej. F. Znaniewski definiuje środowisko wychowawcze jako "odrębne środowisko społeczne, które grupa wytwarza dla osobnika mającego zostać jej członkiem po odpowiednim przygotowaniu". Wyjaśnia przy tym, że środowisko to obejmuje "wszystkie osoby i grupy społeczne, z którymi dana grupa wymaga lub dozwala , aby ów osobnik się stykał".
Definicja ta, podobnie jak inne definicje socjologiczne przyznaje, że istotną rolą środowiska wychowawczego jest społeczna kontrola i regulacja bodźców i wpływów środowiskowych przeprowadzana pod kątem widzenia możliwości realizacji zamiarów i celów wychowawczych. Na dalszy plan przesuwa zagadnienia środowiska kulturowego, przyrodniczego i geofizycznego. Nie można jednak pomijać tych elementów, gdyż pojęcie wychowania w znaczeniu szerszym uwzględnia te części składowe środowiska. Wychowanie w tym znaczeniu, to całokształt oddziaływań prowadzących do rozwijania względnie przekształcania osobowości człowieka. Będzie więc to zarówno oddziaływanie wychowawcze zamierzone, jak niezamierzone (pośrednie). W tej sytuacji przez środowisko wychowawcze będziemy rozumieć ogół elementów, które kształtują osobowość człowieka. Jest to zarówno środowisko przyrodnicze kształtujące życie danej jednostki, jak środowisko społeczne, czyli ogół grup, jednostek i instytucji, które oddziałują na człowieka, jak też środowisko kulturowe (środowisko otaczających go wytworów). Instytucje wychowania stanowią więc tylko jeden, choć szczególnie istotny, zespół elementów składających się na środowisko wychowawcze.
Realizacja programu wychowawczego spoczywa w rękach instytucji wychowawczych. Zadaniami ich są : 1. stwarzanie członkom zbiorowości możliwości zaspokajania potrzeb, 2. regulowania działania innych osób, 3. zapewnienie ciągłości życia społecznego. W różnych definicjach instytucji bierze się zwykle pod uwagę następujące aspekty: 1. społeczny - instytucjami są grupy osób powołanych do załatwiania ważnych spraw, 2. organizacyjny, w którym podkreśla się formalne związki i postacie działania tych grup, 3. materialny - istnienie urządzeń i środków pozwalających na wykonywanie tych zadań. Do należytego funkcjonowania instytucji konieczne jest: 1. wyraźne określenie celu i zakresu wykonywanych czynności; 2. racjonalny podział pracy oraz dobra organizacja wewnątrz instytucji; 3. jawność i uniezależnienie od swoich interesów; 4. osiągnięcie zaufania i uznania w zbiorowości; 5. duży stopień integracji z całym systemem państwowym.
Istnieją różne podziały instytucji wychowawczych. Trzy z nich wydają mi się prawidłowe. Według pierwszego dzielimy na formalne, to jest takie, których istnienie i działanie oparte jest na statusie (szkoła, sąd) i nieformalne, których istnienie i działanie wynika ze spontanicznego ustanowienia zbiorowości (szef bandy). Ze względu na funkcje pełnione w zbiorowościach instytucje możemy podzielić na : 1. ekonomiczne, 2. polityczne, 3. wychowawcze i kulturalne, 4. socjalne (dobroczynność), 5. religijne. Dzięki istnieniu podziału grup społecznych na grupy pierwotne i wtórne, możemy dokonać też innego podziału. Pierwszą tworzy : rodzina i grupa sąsiedzka oraz rówieśnicza grupa zabaw, która w sposób swobodny, spontaniczny uczy się zasad współżycia. Grupy wtórne to instytucje i zrzeszenia społeczeństwa dorosłych, w skład których jednostka wchodzi po okresie "przygotowania" (grupa pierwotna).
W dalszej części rozdziału opiszę podstawowe instytucje wychowawcze, jakimi są : rodzina, szkoła, grupy rówieśnicze i instytucje wychowania pośredniego czyli instytucje wychowania pozaszkolnego.
1. Rodzina
Problematyka rodziny jest złożona i może być rozpatrywana w różnych aspektach. Rodzina stanowi pierwszą i podstawową grupę, w której dziecko rozwija się fizycznie i psychicznie. Stosunki łączące dziecko z rodzicami są relacjami totalnymi, gdyż funkcjonują na różnych płaszczyznach: emocjonalnej, społecznej, wychowawczej i ekonomicznej. W rodzinie tworzą się określone normy, regulujące zachowanie jej członków, oraz role i pozycje, wytwarzające wzajemne oczekiwania i wymagania. W rodzinie istnieją stabilne modele równowagi interpersonalnej i normy sprawiedliwości, kształtujące poprzez konkretne doświadczenia emocjonalne i społeczne równowagę wewnętrzną i osobowość dziecka. Członkowie rodziny powiązani są nie tylko więzami pokrewieństwa, lecz również związkami prawno - ekonomicznymi. Młodzi członkowie tej wspólnoty korzystają z opieki oraz świadczeń materialnych ze strony dorosłych. Zostają przez nich wprowadzeni w świat kultury, w odpowiednie formy zachowania. Ich postępowanie podlega ocenie i kontroli z punktu widzenia wzorców i norm uznawanych przez rodziców. Kontrola ta ze względu na więź emocjonalną rodziców z dziećmi i stałe kontakty jest dość silna i trwała. Rodzina stwarza warunki do zaspokajania różnorodnych potrzeb psychicznych i społecznych swoich członków. Chodzi tu głównie o potrzebę przynależności uczuciowej, bezpieczeństwa, stabilizacji.
Istnienie rodziny polega na wypełnianiu zadań, czyli funkcji. "Do głównych funkcji możemy zaliczyć :
- funkcję prokreatywną, która dostarcza nowych członków dla własnej grupy oraz całego społeczeństwa;
- funkcję usługowo - opiekuńczą, zapewniając wszystkim codzienne usługi (wyżywienie, czystość mieszkania i odzieży) oraz opiekę tym, którzy nie są samodzielni z powodu wieku czy choroby;
- funkcję socjalizującą;
- funkcję psychohigieniczną, która dzięki zapewnieniu członkom stabilizacji, bezpieczeństwa, możliwości wymiany emocjonalnej i stwarzaniu warunków dla rozwoju osobowości przyczynia się do ich dojrzałości emocjonalnej, do ich równowagi psychicznej".
Przez wypełnianie tej funkcji rodzina przyczynia się do ugruntowania i kultywowania zdrowia psychicznego w społeczeństwie, dzięki niej zaspokajane są potrzeby emocjonalne : miłości, przynależności, uznania i szacunku, poczucia bezpieczeństwa.
W literaturze socjologicznej w bardzo różny sposób ujmuje się funkcje rodziny. Funkcje wymienione przez jednych autorów pomijane są przez innych. Należy jednak podkreślić, że "funkcje rodziny ściśle się wiążą z jej strukturą, tzn. układem ról i pozycji społecznych, charakterem oraz konfiguracją stosunków międzyosobniczych; są przez elementy struktury rodziny uwarunkowane. Z kolei same także oddziałują silnie na strukturę rodziny, charakter więzi łączących jej członków. Niektórzy socjologowie definiują nawet struktury rodziny w kategoriach jej funkcji".
Rozpatrując rolę i pozycję rodziców oraz ich stosunki z dziećmi nie sposób jest pominąć zagadnienia autorytetu, który decyduje o podatności dzieci na oddziaływanie wychowawcze, o przebiegu i wynikach tego procesu. Autorytet rodziców związany jest z ich rolą społeczną, mianowicie rolą żywicieli, opiekunów, wychowawców. Rodzice zajmują w strukturze rodziny najwyższą pozycję społeczną. Autorytet rodziców początkowo obejmuje różne dziedziny życia. W miarę rozwoju dziecka autorytet zostaje zawężony do takich zagadnień, jak zachowanie dziecka, jego kontakty społeczne, postawy społeczne, religijne. Małe dziecko nie rodzi się z określonymi postawami, ale nabywa je dzięki mechanizmowi uczenia się. Rodzina wprowadza dziecko w świat wartości kulturalnych i społecznych, w rodzinie po raz pierwszy dziecko styka się z pojęciami dobra i zła, rzeczy dozwolonych, pochwalanych i potępianych. Rodzice swoim zachowaniem i kulturą pedagogiczną ujawniają dziecku, co w życiu jest ważne, z czym należy się liczyć, jak należy odnosić się do ludzi. "Osobistą kulturę pedagogiczną rodziców stanowi zdolność do reagowania w sytuacjach wychowawczych zgodnego z potrzebami dziecka, określana przez wiedzę, system wartości, norm i sposobów zachowania jednostki, świadomość celów wychowania i umiejętności działania wychowawczego". Można więc zauważyć, że na kulturę pedagogiczną składają się trzy elementy: "1. wiedza oraz świadomość celów wychowawczych, 2. życzliwością nacechowany emocjonalny stosunek do innych ludzi, a przede wszystkim do dzieci, 3. umiejętność pracy wychowawczej w interesie drugiego człowieka a zwłaszcza dzieci".
Od tych wszystkich elementów, bodźców jednostka zmienia w sposób trwały swoje zachowanie. Widzimy więc, że zakres procesu uczenia się w rodzinie jest szeroki. Obok elementarnych nawyków oraz przyzwyczajeń porządkowych i higienicznych dziecko nabywa bardziej złożone postawy, kształtuje opinie, stosunek do wartości, do innych ludzi, pracy i siebie samego. W miarę nabywania nowych doświadczeń, zwłaszcza w miarę rozwoju indywidualnego, wzrostu zdolności rozumienia wymagań oraz oczekiwań domowników, dziecko uczy się odróżniać rolę dziecka od roli brata, siostry, towarzysza zabaw, ucznia itd. Tak więc rozwój społeczny dziecka oznacza stopniowe przyswajanie przez dziecko coraz większej liczby ról społecznych. Późniejsze pełnienie tych ról znamionuje stopniowe osiąganie dojrzałości społecznej.
2. Szkoła
Grupą, która najwcześniej przejmuje od rodziny część obowiązków wychowawczych, jest szkoła. "Jest to nie tylko zakład, w którym się naucza, lecz także - i przede wszystkim - grupa społeczna zespolona szczególnego typu więzią, wynikającą zarówno z zadań szkoły jak i z trwałych stosunków tworzących się: między nauczycielem i uczniami oraz w grupach rówieśniczych, wśród kolegów". Szkoła, oprócz nauczania w ramach procesu dydaktycznego, pełni funkcję inicjacji kulturalnej, dając uczniom możliwość wejścia w świat. Działalność szkoły to przekazywanie i utrwalanie wiedzy a ponadto wpajanie zasad współżycia społecznego. Jako instytucja społeczna może być traktowana jako część społecznej makrostruktury oraz jako zwarta struktura wewnętrzna. "Każda ze szkół sprzężona jest z konkretnym środowiskiem, w takim czy innym zakresie i stopniu, z całym systemem szkolnictwa, jak również z instytucjami wychowania pozaszkolnego, a nawet z komponentami środowiska nie należącymi do tego układu". Oznacza to, że pojęcie "szkoła" obejmuje wszystkie odmiany szkół składające się na ten system. Są to szkoły różnego stopnia : poczynając od podstawowej, a nawet poprzedzającego ją przedszkola, poprzez niepełnośrednie i pełnośrednie aż do wyższych wraz z rozwijającymi się przy nich instytucjami tzw. dalszego kształcenia. Ponadto można wspomnieć o wszelkiego rodzaju odmianach szkół specjalistycznych. Trzeba pamiętać, że szkoła stanowi jeden z elementów systemu wychowawczego i w swym funkcjonowaniu wiąże się z innymi jego elementami. W miarę postępu społecznego i zmian ekonomicznych rodzą się instytucje między szkołą a innymi składnikami systemu wychowania, takie np. jak rozmaite kursy dokształcania czy dalszego kształcenia. Powstają one w ramach rozmaitych szkół, jak również w ramach innych instytucji wychowawczych.
Rozwijająca się, w miarę postępu społecznego, szkoła uzupełniała w coraz szerszym zakresie i coraz wyższym stopniu swoją działalnością wychowawczą działalność środowiska wychowania. Znaniecki definiuje środowisko wychowawcze jako "odrębne środowisko społeczne, które grupa wytwarza dla osobnika mającego zostać jej członkiem po odpowiednim przygotowaniu". Definicja ta przyjmuje jako istotną dla środowiska wychowawczego społeczną kontrolę bodźców i wpływów środowiskowych ukierunkowaną przez zamiary i cele wychowawcze.
W różnych środowiskach, począwszy od wsi a skończywszy na metropoliach, szkoły tego samego typu (podstawowe, zawodowe, itd.) pozornie tylko są takie same, gdyż w rzeczywistości różnią się pod wieloma względami : stanowią elementy innych społeczności, innych instytucji wychowawczych i szkolnictwa; mają one inne populacje uczniowskie, tym samym mają inną strukturę społeczną; inne mają przed sobą problemy; inne stosują style pracy; inne osiągają rezultaty. Można stwierdzić, że szkoła w społeczności mało- miasteczkowej jest w sytuacji korzystnej ze względu na bezpośredni charakter więzi środowiskowej, a tym samym łatwość kontaktowania się z instytucjami, rodzicami i jednostkami w kontrolowaniu i organizowaniu życia. Jednocześnie im większe miasto, tym większym też szkoła dysponuje zasobem dóbr wartości i oczywiście mniej zmuszona jest sięgać do innych źródeł. Ta względna samowystarczalność co do zaspokajania zasadniczych potrzeb w zakresie kultury i kształcenia na poziomie szkoły średniej jest atrybutem miast.
3. Grupy rówieśnicze.
Grupa rówieśnicza zaspokaja potrzeby zabawy i potrzeby uznania społecznego; ułatwia poznanie wielu dziedzin nieznanego świata, których nie pokazuje ani szkoła, ani dom. A ponieważ poznawanie odbywa się na drodze samodzielnych, nie kierowanych poszukiwań, dodaje mu to szczególnego charakteru. "Ideał wychowawczy tych grup kształtowany jest przez lekturę, film, sport. Często rolę taką spełniają tradycje lokalnego środowiska społecznego, warunki i stosunki charakterystyczne dla tego środowiska a związany niejednokrotnie z wieloma jego cechami. Przeciwdziałanie wpływom szkodliwym polega na inspirowaniu i przekształcaniu czynników formujących ten ideał, na wypełnianiu pożądanymi treściami społecznej pustki, jaka wytwarza się w wyniku negacji niektórych tradycyjnych wartości oferowanych przez rodzinę i szkołę". Grupy takie powstają często na znak protestu przeciw tym wartościom szkoły i rodziny. Zjawisko to występuje ostro w okresach, kiedy szybki rozwój cywilizacji powoduje, że ideał wychowawczy starszego pokolenia nie przemawia w pełni do młodzieży, gdyż żyje ona bowiem w świecie innych wartości. Gwałtowny rozwój cywilizacji, zmiany polityczne i ekonomiczne zwłaszcza w naszym kraju jak i całej środkowej Europie, przyczyniają się do wzrostu roli grup rówieśniczych.
"Ważnym warunkiem funkcjonowania grupy rówieśniczej jest środowisko społeczne. Rola tych grup w mieście i na wsi jest w dużym stopniu odmienna. Grupa rówieśnicza na wsi jest grupą w miarę jednorodną należącą do tej samej klasy społecznej, obowiązują ich podobne wzory zachowań." Młodzież ta ma stosunkowo mniej okazji do tworzenia grup podobnego typu jak młodzież miejska, ponieważ obciążona jest wynikającymi z koniecznej pomocy rodzicom w domu i na roli obowiązkami. Dlatego czasami jedynym kontaktem z kulturą jest działalność szkoły, czasami placówek kulturalnych. Nie mając innego zaplecza środowisko wiejskie zdane jest na siebie.
"Grupa rówieśnicza w mieście różni się pod wieloma względami. Do grupy należą dzieci rodziców różnych warstw społecznych, wykonywających różne zawody, o różnym wykształceniu. Różnorodność grup jest również duża. Grupy rekrutują się z dzieci szkół podstawowych, szkół średnich ogólnokształcących, zawodowych, szkół zasadniczych, szkół wieczorowych itd. Grupy mogą powstawać na terenie podwórka, szkoły, ulicy, zakładu pracy, domu kultury, koła sportowego, organizacji młodzieżowych. Ponadto więcej jest grup przestępczych zarówno typu młodzieżowego, jak powiązanych z przestępczą działalnością dorosłych. Reasumując, można powiedzieć, że tworzy się wiele podkultur młodzieżowych. A podkultury te są czymś więcej niż wiejski krąg rówieśniczy".
Grupy dzieci i młodzieży zróżnicowane są podobnie jak grupy dorosłych. Tworzą się na podłożu podobnych zainteresowań : zabawowych, sportowych, estetycznych, intelektualnych, ideologicznych. Jedne i drugie mogą mieć np. charakter formalny albo nieformalny, mogą powstawać spontanicznie lub pod wpływem jakiejś motywacji, mogą być mniej lub więcej zorganizowane, mniej lub bardziej przelotne bądź trwałe. Jednakże zasadniczym i przydatnym w mojej pracy podziałem jest podział na grupy nieformalne i formalne. Nieformalne grupy rówieśników mieszczą się w skali grup małych, mają przy tym charakter spontaniczny. Spontaniczność tych grup przesądza o ich krótkotrwałości, odznaczają się one tym samym niskim stopniem organizacji. Niewielkie jest w nich zróżnicowanie ról i pozycji społecznych. Grupy te mają więc wszelkie cechy grup pierwotnych. Ich mała liczebność stwarza doskonałą płaszczyznę dla bezpośrednich osobistych kontaktów. Stanowi dla swoich członków główny, a często jedyny przedmiot odniesienia. "Grupę tę podzielić możemy na trzy nieformalne środowiska : dziecięce grupy zabawy, umożliwiające zaspokojenie potrzeb zabawy w zespole, pojawiający się w 3-4 roku życia; młodzieżowe tzw. paczki, to grupy 4-5 osobowe młodzieży starszych klas szkoły podstawowej, podstawą jej jest najczęściej wyrównany poziom dojrzałości, podobieństwo postaw moralnych, poglądów ideologicznych; gangi, czyli bandy, grupa osób w wieku dojrzewania lub w wieku młodzieńczym, mają wyższy stopień organizacji, z wyraźniej określonymi rolami, z dominującą rolą autorytetu przywódcy".
Każda z tych odznacza się odrębnym układem cech, takich jak : rodzaj zaspokajanych przez grupę potrzeb i odpowiadających im doświadczeń, wiek uczestników. Każda z tych cech mogłaby być podstawą odrębnej klasyfikacji grup rówieśniczych.
Oddziaływanie grupy rówieśniczej na osobowość jest bardzo różnicowana w zależności od fazy rozwoju : inne jest w okresie przedszkolnym, inne w okresie dojrzewania czy dorastania. Oddziaływanie to jest zależne również od wielu innych czynników społecznych : składu
grupy, różnicy wieku członków, środowiska w jakim funkcjonuje, celu powstania grupy,
osobowości przywódcy.
4. Instytucje wychowania pozaszkolnego.
Instytucja to "organ regulatywny, kanalizujący działania ludzkie (...) Innymi słowy, instytucje dostarczają procedur, za pomocą których postępowanie ludzkie jest modelowane, wymuszane, utrzymywane w koleinach uważanych przez społeczeństwo za właściwe. Przy czym efekt ten osiągany jest w taki sposób, iż koleiny te jawią się człowiekowi jako jedyne możliwe".
Przez instytucje rozumieć będziemy konkretnie określony i wyodrębniony względnie trwały zespół, powołany do realizacji określonych celów, wyposażony w określone instrumenty i normy działania, realizujący funkcje w stosunku do szerszych zbiorowości. Instytucje wychowania pozaszkolnego realizują bardzo różne cele, które mogą być zarówno jawne jak i ukryte. Ich zadaniem jest wychowanie moralne dzieci i młodzieży, kształtowanie światopoglądu, rozszerzanie zainteresowań, pomoc w nauce szkolnej, popularyzacja nauki i techniki, wychowanie estetyczne, przygotowanie do samodzielnego współgospodarzenia, wychowanie fizyczne, zabawa i rozrywka.
Do instytucji wychowania pozaszkolnego zaliczamy instytucje kultury masowej: film, telewizja, radio, wydawnictwa, Internet. Poprzez środki przekazu są one instytucjami udostępniającymi szerokiemu kręgowi odbiorców określone treści. Wśród instytucji bezpośredniego wychowania zaliczamy np.: młodzieżowe domy kultury, świetlice, internaty, kluby sportowe, zespoły zainteresowań, obozy - kolonie - wycieczki, place zabaw.
Działalność dzieci i młodzieży w jakiejś organizacji zaspokaja potrzebę ekspresji. Ta ekspresja związana jest z dążeniem do uczuciowego wiązania się z wartościami sztuki, wiedzy i kultury. Efektywność oddziaływania placówek upowszechniania kultury zależna jest na pewno od ich ilości w danym środowisku, ale przede wszystkim od wyposażenia i predyspozycji ludzi zajmujących się kulturą. Bardzo często jest tak, że kadra placówki nie jest przygotowana do prowadzenia pracy kulturalno - oświatowej na odpowiednim poziomie.
Ośrodki miejskie są zazwyczaj wyżej zorganizowane i lepiej wyposażone. Prowadzą pracę bardziej wyspecjalizowaną, ukierunkowaną na sprecyzowane zainteresowania. Wyposażenie poszczególnych środowisk w biblioteki jest również różne. Środowiska miejskie posiadają więcej szkół, a tym samym więcej księgozbiorów. Dodatkowo istnieją jeszcze biblioteki specjalistyczne (pedagogiczne, publiczne).
"Uczestnictwo kulturalne młodzieży determinują dwa czynniki : fakt uczęszczania do szkoły, a więc stykanie się z treściami kultury oraz stosunkowo niewielka ilość czasu wolnego. Ilość czasu wolnego jest różna dla dzieci wsi i miasta. Zależy od sytuacji życiowej, warunków oraz tradycji w środowisku". W porównaniu z młodzieżą miejską, środowisko wiejskie jest w gorszej sytuacji. Dzieci muszą dużo pomagać rodzicom w pracy.
"Bardzo często jest tak, że młodzież nie zawsze umie wykorzystać posiadany przez siebie czas wolny. Zużywają go niejednokrotnie w sposób nieprzemyślany, chodząc na spacery, siedząc na ławkach, spotykając się z kolegami. Ale tak właściwie przyczynia się to do wytwarzania okresowych mód, zwyczajów preferujących taki a nie inny typ kontaktu z kulturą, czy też zakresu odbioru treści".
F.Znaniecki, Socjologia wychowania, Warszawa 1928, s.55
R.Wroczyński, Wprowadzenie do pedagogiki społecznej, Warszawa 1966, s.52
por J.Woskowski, Socjologia- wybrane zagadnienia, Warszawa 1970, s.73-74
F.Znaniecki, Socjologia wychowania, T.I. Warszawa 1928, s. 66
por. M.Ziemska, Rodzina i dziecko, Warszawa 1980, s.234-235
Z.Tyszka, Socjologia rodziny, Warszawa 1974, s.60
M.Ziemska, Rodzina i dziecko, Warszawa 1980, s.300
J.Maciaszkowa, Kultura pedagogiczna Rodziców, w: Pedagogika opiekuńcza,
Warszawa 1977, s.163
J.J.Wiatr, Społeczeństwo- wstęp do socjologii systematycznej, Warszawa 1977,s.164
S.Kowalski, Socjologia wychowania w zarysie, Warszawa 1976, s.208
F.Znaniecki, Socjologia wychowania, Warszawa 1928, s.66
J.Woskowski, Socjologia wybrane zagadnienia, Warszawa 1970, s.112
por. K.Przecławski, Miasto i wychowanie, Warszawa 1968, s.40
Ibidem, s.42
por.S.Kowalski, Socjologia wychowania w zarysie, Warszawa 1976, s.156-161
Peter L. Berger, Zaproszenie do socjologii, Warszawa 1988, s.95
por. A.Przecławska, Zróżnicowanie kulturalne młodzieży a problemy wychowania, Warszawa 1976, s.71
por. Ibidem, s.73