ALOJZY FELIŃSKI „BARBARA RADZIWIŁŁÓWNA”
w: Polska tragedia neoklasycystyczna,
oprac. Dobrochna Ratajczuk
Polska tragedia w XVIII wieku
1. Czasy saskie:
- pijarski nurt moralistyczny
- Wacław Rzewuski wiązał tragedię klasycystyczną z narodowym tematem historycznym - to pierwsza próba nowatorskiej postaci gatunku (!)
2. Lata 1764-1772:
- narzucenie klasycyzmowi istotnej funkcji kulturotwórczej NIE było równoznaczne z przyjęciem tragedii (która jest przecież czołowym gatunkiem klasycystycznym)
- rosnąca popularność komedii i dramy, brak tragedii - dlaczego? Wymagająca dla autora, aktora i widza? Pochylcie się nad tym
- scena narodowa otwarta 19 XI 1765 wyminęła tragedię, drama zajęła w naszym teatrze miejsce tragedii → do 1794 zagrano w teatrze narodowym kilkadziesiąt dram przy jednej tragedii klasycystycznej (Meropa Woltera z 1792 roku)
→ taka frekwencja spowodowała literackość gatunku, nastawiony był przecież tylko na odbiór czytelniczy, np. Gwido hrabia Blezu Adama Narutowicza
3. Lata 1772-1788:
- I rozbiór rozbił środowisko literackie stolicy, rozbił zespół teatralny
- z początkiem lat 80. teatr zaczyna odgrywać rolę swoistego łącznika między dworem a miastem jako przekaźnik królewskiego programu rozwoju kultury
- repertuar teatralny w dalszym ciągu oscylował między komedią a dramą
- drama (nie było tego gatunku w żadnej poetyce) była wyrazem zamaskowanego buntu przeciwko klasycystycznej formule estetyczno-światopoglądowego ładu, podważała zasadę czystości gatunków, wykorzystując i przełamując schematy tragedii
- zaczynają pojawiać się tragedie, np. wydany z 1783r. Zygmunt August Wybickiego
- 15 VI 1786 w Puławach, w prywatnym teatrze Czartoryskich została wystawiona Matka Spartanka, opera heroiczna Franciszka Kniaźnina - dla współczesnych stanowiła ona spełnienie marzeń o wielkiej narodowej tragedii
4. Lata 1788-1795:
- od 1790 teatrem warszawskim kieruje Wojciech Bogusławski
- 1787-1788 Niemcewicz pisze Władysława pod Warną
- w 1790 - Bolesław III Franciszka Karpińskiego
- wyraziste nacechowanie emocjonalne, analogie między historią a współczesnością
Klasycyzm i neoklasycyzm
Klasycyzm stanisławowski - fazy:
+ heroiczna i walcząca - 1764-1772
+ kompromisowo-liberalna - 1772-1788
+ agitacyjno-polityczna -1788-1795
Cechy: ideał dobrego smaku, symetria, mimetyczna koncepcja sztuki, dążenie do stanu równowagi przeciwieństw
Neoklasycyzm, tj. klasycyzm postanisławowski - 1795-1830
- klasycyzm XIX wieku asymilował nieklasyczne tendencje -sentymentalizm, preromantyzm, osjanizm, szekspiryzm, gotycyzm, russoizm itd.
-powoływał do życia sztukę narodową (rozbiory!)
Czy wiesz, że… Sztuka neoklasycystyczna ujmująca w kategoriach artystycznych surową moralność i idealizm, wiarę w rozum i prawa człowieka, gotowość do poświęceń i opór przeciwko tyranii wychowała pierwsze pokolenie romantyków.
Klasycyzm w XIX wieku
- w 1800 powstało Towarzystwo Przyjaciół Nauk, w którym tragedia znalazła silne oparcie
- od 1804 szybko rośnie zainteresowanie twórców tym gatunkiem
- 1814 - Ludwik Osiński nowym dyrektorem teatru narodowego
- rok 1817 przynosi ostatnie bezsporne osiągnięcie tragedii: sukces Barbary Radziwiłłówny Alojzego Felińskiego
Gatunek i jego przemiany
- tragedii przysługiwała tematyka heroiczna, bohaterowie to postacie niepospolite, wydarzenia najwyższej rangi, styl wzniosły
- gatunek eliminował wszelką cudowność i fantastykę
- zasada trzech jedności
- reguła prawdopodobieństwa
- w XIX wieku wprowadzono postacie zbrodnicze, pozbawione wzniosłych myśli i uczuć, albo sentymentalne
- zaczęto też pokazywać na scenie śmierć
- naczelnym tematem tragedii klasycystycznej był temat narodowo-historyczny, np. Zygmunt August Wybickiego, Władysław pod Warną Niemcewicza
- właściwością polskiej odmiany gatunku jest optymizm założony na idei, że teraźniejsze cierpienie i klęska ma uzasadniony, mistyczny cel, jest ono wpisane w boski plan dziejów
- nasi klasycy unikali problemu tragizmu
- ideał idealnej koegzystencji narodu i władcy
Twórcy i dzieła
Franciszek Wężyk „Gliński” - pierwsza tragedia uwieńczona prawdziwym teatralnym sukcesem
Antoni Hoffmann „Bolesław Śmiały”, „Heligunda”
Ludwik Kropiński „Ludgarda”
Alojzy Feliński „Barbara Radziwiłłówna”
- wariant Racine'owskiego motywu Bereniki
- Izabella - wcielenie ideału przyjaźni
- Barbara i August - para sentymentalnych kochanków
- Bona - wcielenie ambicji i żądzy władzy, Barbara - wielkiego, bezinteresownego uczucia
- Bona - klasycyzm, tragedia Corleille'a, Barbara - sentymentalizm, tragedia Racine'a
- w mitycznym planie dziejów narodowych Bona jest symbolem obcych, złych mocy, działających zawsze na szkodę wybranego kraju, Barbara uosabia Polskę.
OSOBY:
Zygmunt August - król polski (1520-1572), syn Zygmunta Starego i Bony Sforzy, w latach 1529-1572 król Polski i Litwy, w 1547 zawarł tajny ślub z Barbarą Radziwiłłówną, wcześniej był żonaty z Elżbietą z rodu Habsburgów.
Barbara Radziwiłłówna (1520-1551) - królowa polska. Gdy miała 22 lata była już wdową, w 1544 poznała króla i w 3 lata później została jego żoną. Ukoronowana 7 XII 1550 roku zmarła w maju następnego roku.
Bona Sforza - druga żona Zygmunta Starego, od 1518 królowa polska. Przeciwstawiała się małżeństwu syna z Baśką, bo rujnował on jej plany dynastyczne, w latach 1548-1550 prowadziła formalną wojnę z synem.
Izabella - siostra Zygmunta, od 1539 żona Jana Zapoyoli, króla węgierskiego, już w 1540 została wdową, do Polski wróciła dopiero po śmierci Barbary.
Jan Tarnowski - zwolennik Habsburgów, jednak aby pozyskać względy Zygmunta Augusta na sejmie w 1548 r. stanął w obronie jego małżeństwa z Barbarą.
Piotr Kmita - marszałek wielki koronny, do 1536 zwolennik polityki Bony, później przeszedł do obozu szlacheckiego, stając się filarem małopolskiej opozycji antykrólewskiej.
Piotr Boratyński - w 1548 występował przeciwko małżeństwu króla
Scena w Krakowie - wybór miejsca jest historycznie nieścisły. Oba sejmy, na których rozstrzygała się sprawa Barbary, 1548 i 1550, odbywały się w Piotrkowie. Ale ulegając regułom tragedii, nie prawom historii, ulokował Feliński akcję na Wawelu. Wszak zamek królewski był miejscem najbardziej „odpowiednim” dla akcji tragicznej. Dzięki temu jednakże miejsce akcji uzyskuje wymiar teatralnej: to nie teatrum mundi, ale teatrum Regni Poloniae. W tym samym celu zastosował Feliński zabieg kondensacji czasowej (wymagany przecież przez gatunek): wydarzenia z lat 1548-1551 zamknięte zostały w ramach niespełna 24 godzin. Akcja tragedii, rozpoczęta za dnia wraz z przybyciem Barbary do Krakowa, kończy się w połowie nocy jej śmiercią.
Tragedia składa się z V aktów.
Streszczenie:
Cała akcja opiera się na tym, że w tamtych czasach małżeństwo króla zawarte bez zgody rady i rodziców władcy traktowano jako naruszenie praw RP i przejaw dążeń absolutystycznych. A Zygmunt August poślubił Barbarę bez tejże aprobaty, co spowodowało spór korony z narodem. Gdy Barbara przybyła do Krakowa, została bardzo wrogo przyjęta - nie uznawali jej ani zagraniczni dyplomaci, ani lud. Wszyscy domagali się rozwodu, na który przystał nawet papież!
Izabella - przyjaciółka Barbary (w rzeczywistości się nie znały) wylicza Boratyńskiemu zalety Barbary - jej ojciec poniósł śmierć dla ojczyzny (!):
Dla Polski i dla męża Barbara oddycha.
W mężu pokłada szczęścia Polski ufność całą,
W szczęściu Polski cieszy się przyszłą męża chwałą.
Prosi, żeby poparł małżeństwo.
A Barbara cały czas histeryzuje i opowiada całą miłości, która jest mdła i nudna, poza tym rozczula się nad tym, jak to ona ma ciężko. Bona, Kmita, a nawet posłuszny królowi Tarnowski są przeciwko temu związkowi, który prowadzi do wielkiej narodowej awantury.
August broni Barbary i swojego małżeństwa w rozmowach z matką i szlachtą, twierdząc, że gdyby złamał przysięgę małżeńską, byłby wiarołomcą, straciłby honor i nie byłby godnym władcą Polski. Król chce koronacji Barbary, na co ona nie chce się zgodzić.
Bona uważa, że ten związek krzywdzi Polskę, bo oburza sąsiednie państwa. Matka Augusta - choć wcześniej wredna dla synowej - proponuje jej wyjazd do swojego księstwa we Włoszech do czasu aż sytuacja w Koronie się uspokoi. Przekupiła posła, żeby powiedział, że król wyrzekł się swojej Basi. Ta znowu wpada w histerię.
Mowa Boratyńskiego, który twierdzi, ze król najpierw złożył przysięgę Polsce, dopiero potem Barbarze. Przedkłada przykład Tytusa, cesarza rzymskiego, który po wstąpieniu na tron oddalił od siebie ukochaną Berenikę. Klęczy przed Augustem i wzywa go do zerwania z żoną. Zygmunt odpowiada:
Tytus zrzekł się kochanki i jest słusznie czczony,
Byłby splamił swe imię, gdyby zrzekł się żony.
Spór Tarnowskiego - broni króla i Kmity, który władcę atakuje.
List, mówiący o zdradzieckich intencjach Kmity. Kmita i reszta zbroją się do walki. Barbara nie chce rozlewu krwi, nie chce być żoną tyrana. Tarnowski rzecze:
Znam ja całą okropność twego położenia.
Zaczniesz bój, zstąpisz z tronu, czy przeczesz się żony,
Zawsze i może słusznie będziesz obwiniony.
Postąp więc i roztropnie, i razem wspaniale:
Nie mogąc wybrać dobrze, nie wybieraj wcale.
Sejm trwa: jemu to zostaw. Niechaj większość głosów
Wątpliwą szalę twoich ustanowi losów.
Basia popiera ten pomysł. Sejm najpierw się nie zgadza, ale potem zmienia zdanie za sprawą Boratyńskiego. Tymczasem Barbara zaczyna umierać, otruta przez lekarza przekupionego przez Bonę. Jej ostatnie słowa:
Ty żyj!...ocal gasnące… ojców Polski plemię:
Od nieszczęść… od upadku…zachowaj tę ziemię!...
Na co Zygmunt rzecze:
Ach! Kona, ja żyć muszę…i żyć bez Barbary.
O Polsko! Jakże trudnej wymagasz ofiary.
Ten dwuwers uzasadnia pogwałcenie wzorów gatunkowych, bo August powinien umrzeć wraz ze swą ukochaną żoną.
KONIEC!
4