RODZAJE RELACJI ZACHODZĄCYCH POMIĘDZY LITERATURĄ POLSKĄ
I WŁOSKĄ W OKRESIE STAROPOLSKIM (w rozumieniu do XVIII w.)
ZWIĄZKI KULTURALNO- LITERACKI POLSKI Z WŁOCHAMI
W WIEKACH ŚREDNICH I RENESANSIE (T. Ulewicz)
Mówiąc o związkach pomiędzy Polską i Włochami, mówimy o ujęciu dwukierunkowym,
tj. o polskim dążeniu i tęsknocie do Włoch (jako źródła kultury łacińskiej i chrześcijańskiej,
jak i o szlaku powrotnym, z „ziemi włoskiej” nad Wisłę, Odrę czy Niemen.
Wykopaliska świadczą o tym, że dziejowe związki cywilizacyjne ziem polskich z Italią zaczęły się dla nas już
w czasach przedhistorycznych, kiedy to kupcy rzymscy (z okresu cesarstwa; od I do IV w.n.e.) podróżowali z towarem przez nasze ziemie do Bałtyku („szlak bursztynowy” - droga przez Czechy i Śląsk lub Morawy)i z powrotem.
W średniowieczu związki lit. Polski i Włoch były podtrzymywane głównie dzięki osobom, związanym z organizacjami kościelnymi (We Włoszech znajdowały się główne ośrodki władz kościoła).
W pierwszych włoskich znanych żywotach świętych można znaleźć informacje na temat Polaków, m.in. w Żywocie św. Romualda wspomniany jest Piastowicz z Polski, w Żywocie pięciu braci męczenników (św. Brunona z Kwerfurtu) zamordowanych w Międzyrzeczu w 1003 r. obok dwóch Włochów pojawia się 3 Polaków. Utrwalająca ponad 400 nazw i imion polskich słynna „złota bulla języka polskiego” z 1136r. jest wystawioną w Rzymie bullą protekcyjną papieża Innocentego II
dla arcybiskupstwa gnieźnieńskiego.
W XIII w. w Polsce dokonuje się głęboka przemiana kulturalna - podnosi się poziom umysłowy duchowieństwa i rozpoczyna ruchliwa działalność włoskich zakonów żebraczych: franciszkanów
i dominikanów (piśmiennictwo polsko- łacińskie, działalność misyjna). W tym okresie powstawały także pierwsze kazania oraz utwory hagiograficzne, niejednokrotnie wzorowane na włoskich oryginałach (Złota legenda, życiorys św. Jacka). W Bolonii studiował już wtedy Wincenty Kadłubek, a ok. 1265 r. na bolońskiej uczelni została utworzona „natio Polona”, która w latach 1275- 1500 liczyła nawet kilkaset osób, w tym 12 Polaków było rektorami. Na Uniwersytecie Padewskim, Polacy także mieli swoje „nacje”, a Mikołaj z Polski został w 1271 r. jego rektorem. Duże znaczenie mają także kontakty książkowe, wydawnicze, ale przede wszystkim listowne.
W XV w. na czoło wysuwa się rola Akademii Jagiełłowej w Krakowskie, która łączyła
w sobie wzorce głównie bolońskie z padewskimi, plus pewne rysy uniwersytetu „państwowego” a której rektorem był wychowanek włoskiej uczelni - Paweł Włodkowic z Brudzewa. To w murach polskiej rozwijały się zalążki kultury humanistycznej, a w polskich bibliotekach (np. w Bibliotece Jagiellońskiej) zaczynają pojawiać się książki kupowane we Włoszech za drogie pieniądze (np. dzieła F. Petrarki, czy G. Boccacia). Studiowano także rzymskich poetów: Wergiliusza, Owidiusza, Horacego, Terencjusza itd. W tym samym czasie na włoskich uniwersytetach kształcili się, bądź współdziałali z nimi m.in. Paweł Włodkowic, Jan Ostróg, Grzegorz z Sanoka, Jan z Ludziska,
a posłami do Rzymu byli: Jan Długosz, Erazm Ciołek, Stanisław Reszka. Istotną sprawą o jakiej trzeba tu wspomnieć, jest krakowsko - jagiellońska kariera Filipa Kallimacha Buonaccorsi.
W XVI w. rozwijają się stosunki książkowo- wydawnicze zwłaszcza z Wenecją (na zlecenie polskie, jak i Alda Manucjusza). W tym okresie następuje także renesansowa przebudowa Wawelu, która ściągnęła do Polski licznych Włochów. Można zaobserwować rozkwit polskiej poezji łacińskiej, gdzie wzorce starożytno- klasyczne splatały się wielokrotnie z bodźcami poetów łacinników Italii. Wśród poetów tego okresu warto znać: biskupa Andrzeja Krzyckiego, Mikołaja Hussowskiego (jego kariera wyrosła w oparciu o postać Erazma Ciołka), Dantyszka.
Oprócz kontaktów edukacyjnych i kościelnych, mamy także do czynienia z polsko- włoskimi kontaktami dworskimi, a to z kolei działo się za sprawą Bony Sforzy, której działalność i kontakty wiele wniosły dla rozwoju polskiej kultury renesansowej.
W połowie XVI w. następuje złoty okres piśmiennictwa czasów zygmuntowsko- batoriańskich. W tym czasie mamy także do czynienia z peregrynacjami studenckimi do Włoch, a w szczególności
do czołowej wówczas w Europie PADWY (Akademia Krakowska traci na znaczeniu),
przez którą przewinęło się w XVI w. ponad 1000 studentów z Polski, m.in.: Mikołaj Kopernik, Klemens Janicki, Daniel Naborowski, Łukasz Górnicki, Jan Kochanowski, Piotr Kochanowski. Równie ważna dla Polaków stała się BOLONIA. Studiowali tam: Andrzej Krzycki, Hozjusz, Kromer, Orzechowski.
LITERATURA WŁOSKA A LITERATURA POLSKA W XVII WIEKU (J. Lewański)
Znajomość poezji włoskiej, języka i kultury była w polskim świecie literackim niemal powszechna -
i nieproporcjonalnie większa niż odwrotnie (co 3 poeta znał j. włoski).
4 RODZAJE WSPÓŁZALEŻNOŚCI MIĘDZY KULTURĄ POLSKĄ I WŁOSKĄ:
ANALOGIE
Droga włoskiej poezji, która przebiegała wg schematu: Petrarka Sannazar Tasso,Marin, Chiabrera, może być traktowana jako jeden z obrazów przemian. Próbując sprawdzić, czy w Polsce zmiany przebiegały podobnie trzeba zmienić daty i proporcje ilościowe.
I tak:
F. Petrarkę zastępuje Jan Kochanowski (pierwszy prawdziwy poeta polski), który stał się
twórcą nowych technik, przedziwnym teoretykiem - praktykiem, nosicielem pewnych cech poezji Petrarki,ale przede wszystkim uczniem „szkoły arystotelesowskiej” (klasycyzmu padewskiego),
która uczyła ,że literatura miała określone wzorce formalne, wypracowane techniki i wyznaczone wysokie cele.
Włoskiej poezji końca XVI wieku, odpowiadałaby polska poezja wieku XVII (mówiąc o zależnościach między potrzebami środowiska a podejmowanymi przez poetów tematami).
Torquat Tasso (koniec XVI w.) = Piotr Kochanowski
Poezja Tassa traktowana jest jako początek radykalnej zmiany w porządku artystycznym na rzecz powszechnej liberalizacji.
Tymczasem wielka panorama malowana przez Tassa, była zawężana przez Kochanowskiego, który sprowadzał bohaterów i problematykę tylko na jedną płaszczyznę.
Giambattista Marino i mariniści
sformułowali zupełnie nową sytuację- funkcję literatury. Prawie przestał istnieć, a w każdym razie został przebudowany, problem naśladowania starożytnych. Wg nich zmieniło się także pojmowanie artystycznych celów poezji - poeta przestał był kapłanem piękna, a stał się producentem, akwizytorem, który zabiega o to, aby jego utwory były uważane za cudowne.
Chiabera, to przykład poety, którego nie tylko interesuje technika wierszowania, ale cechuje także dużą wrażliwość artystyczna. Operuje on ograniczonym aparatem metaforycznym, przez co jego poezja przypomina wręcz poezje ludowe - lub odwrotnie: wydaje się, że może być akceptowany przez każdego czytelnika masowego. Dla niego (jak dla większości marynistów) świat stał się teatrem, a przestał być prawdą, rzeczywistością, z którą trzeba się liczyć.
Spory poczet naszych poetów zachowywał się jak mariniści, tj. Andrzej Morsztyn zrzekł się całkowicie odpowiedzialności społecznej (nie artystycznej!) za swoje poezje: zdecydował się
na tłumaczenia i przeróbki rezygnując niemal całkowicie z pisarstwa w pełni oryginalnego oraz nie dopilnował druku własnych poezji.
Kolejnym marino jest Daniel Naborowski. W jego wierszach (Krótkość żywota, Cień) można zauważyć refleksje nad relacjami: słowo - rzeczy oraz o wielokształtności obrazu świata. Jego obserwacje filozoficzne są jednak jakby rozstrojone, rozsypane, pozbawione myślowej architektury.
Hieronim Morsztyn (Sumariusz wierszów),P. Kochowski (Niepróżnujące próżnowanie),
W. Potocki (Ogród fraszek, Moralia), to poeci, którzy budzą wątpliwości, co do rozumienia przez nich ich zadań w aspekcie ogólnoludzkim, obywatelskim, społecznym. Jednak poeci XVII w. także śmiało odeszli od pojmowania celowości działań literackich epoki renesansu na rzecz liberalizmu.
Różnice między pomiędzy kulturami:
We Włoszech intensywniejszy był obieg książek, listów, dedykacji i dyskusji teoretycznych.
W Polsce panowała niespójność życia literackiego oraz brak kontroli i świadomości literackiej.
ANALOGIE vol. 2 - stosunek poezji XVII w. do literatury antycznej.
We Włoszech literatura antyczna uznawana była za własną tradycję narodową.
W Polsce antyczne dzieła uznawano raz za własność całej Europy, raz za własność Półwyspu Apenińskiego (wtedy Włosi byli jedynie pośrednikami między antykiem i współczesnością).
PARALELE (w rozumieniu piśmiennictwa dawnego i nowszego)
Zarówno w Polsce, jak i we Włoszech:
dyktator stylu - Wergiliusz
wzorzec zwięzłości - Tacyt
problematyka moralna stanowiła częsty temat literacki
wzorce postaci i zachowania bohaterów antycznych przesuwają się z traktatów moralnych
do podręczników poezji (postacie heroiczne z dalekiej przeszłości posłużą do łatwego wykładu, nawet satyrycznego)
kształtowanie się w XVII poezji adresowanej, okazjonalnej (piśmiennictwo celebrujące)
Italia pochwały zwycięstw, koronacji, łaskawości książąt
Polska ody, panegiryki, kazania
celebracja wyrażana była poprzez: pompatyczne karty tytułowe, wyodrębnianie typu bohatera heroicznego i stosowana w celu polepszenia interesów politycznych i prolekcji dla kolegium.
Mistrz i dyktator Marino był w poezji swojej całkowicie uwolniony od przeżyć religijnych. Podobnie wielu poetów baroku pisząc na tematy religijne, omija sensy i przeżycia pobożności. Jednak
u Kochowskiego możemy znaleźć ideologię patriotyzmu religijnego, wręcz mesjanicznego (trudno tu mówić o paralelnych liniach procesów literackich - jeśli są one równoległe, to i tak ułożyły się daleko od siebie).
KOHERENCJE
…to, zjawiska w literaturze, kiedy to pewien symulator wniesiony, a więc model, utwór, postać, zbiór utworów włoskich - staje się powodem powstania w naszej literaturze analogicznego tworu piśmienniczego lub kulturalnego. (Nie są to zapożyczenia, a raczej stymulatory, uruchamiającymi energię, treści, wartości artystyczne, które potencjalnie znajdowały się już w naszym kręgu literackim i kulturowym)
Andrzej Morsztyn tłumacząc poezję Marina, pamiętał o zasadzie przez niego sformułowanej,
że autor oryginału nie powinien rozpoznać swego dzieła spod pióra tłumacza, co zaowocowało tym,
że klika liryków Marina otrzymało nowy kształt artystyczny (czasami wręcz nie wiadomo, czy Morsztyn nie zaburza sensu oryginału lub czy nie ironizuje).
Podobnie Grudziński przekłada „Adona” i próbuje przy tym stworzyć nowy model oktawy, aby nie była ona identyczna z tą włoską.
Adam Korczyński układa swoją Złocistą przyjaźnią zdradę, zakreśla nowy kształt miłości ziemskiej - w odpowiedzi na włoską barokową tematykę erotyczną. Wszelkie kategorie moralne podporządkował interesowi miłości, dla której wolno łamać przyjaźń, uczciwość i prawdę.
TEATR WŁADYSŁAWOWSKI, to przykład czystej koherencji. Został on stworzony na podstawie obserwacji oper włoskich - rzymskiej i weneckiej.
BEZPOŚREDNIE ZALEŻNOŚCI, ZAPOŻYCZENIA
Petrarka - skomplikowane powiązania z naszą literaturą (przekłady wprost a także przeróbki oryginałów)
Boccacio - pod piórem Anonima powstała historia o Barnabaszu, M. Głoskowski odnowił jego historię o Gryzeldzie, a H. Morsztyn o Galezjuszu i Filidzie. S. H. Lubomirski dwie swoje młodzieńcze komedie wywiedzie z Dekameronu.
liryka włoska - przekłady Sannazara, Alciata, Benciusza i Tassa (najważniejszy przekład, to oczywiście „Jerozolima wyzwolona” Piotra Kochanowskiego).
1