SOCJALIZM UTOPIJNY

Pojęcie „socjalizm” (łac. Socialis - społeczny) upowszechniało się właśnie w tym okresie dzięki twórcom dynamicznej ideologii, głoszącej krytykę kapitalizmu i potrzebę stworzenia lepszego ustroju, opartego na społecznej własności środków produkcji. Przymiotnik „utopijny” jest już oceną nadaną później dla pokreślenia braku realizmu w głoszonych programach.

Poglądy ekonomiczne socjalizmu utopijnego

Francois Noel Babeuf, zwany także Gracchusem (1760-1797) - rewolucjonista i radykalny działacz polityczny, propagował zniesienie prawa dziedziczenia i własności prywatnej. Powołał organizację - Sprzysiężenie Równych, która miała stanąć na czele mas plebejskich do walki z ustrojem. Koncepcje jego uczniów, tzw. babuwizm, były żywe aż do Wiosny Ludów, przyczyniając się zwłaszcza do organizowania ruchu robotniczego.

Claude Henri de Rouvroy de Saint-Simon (1760-1825), wywodzący się z arystokracji, utalentowany publicysta. W swoim podstawowym dziele - O systemie industrialnym (1821-1822) wyłożył koncepcję historycznego industrializmu, która zasługuje także na miano „socjalizm technokratyczny”. Zdaniem Saint-Simona motorem rozwoju społecznego jest działalność klasy wytwórców (industrialistów) i postępy ducha ludzkiego. Ustroje społeczne są odbiciem położenia tej klasy.

Saint-Simon głosił program budowy doskonalszego ustroju, w którym prawdziwa władza należeć będzie do ciał kolegialnych i parlamentu, złożonych z najlepszych umysłów klasy industrialnej - rolników, przemysłowców i kupców. Saintsimoniści głosili słynne hasło : „Każdemu według jego zdolności, każdej zdolności według jej zasług!”, uznawali potrzebę likwidacji instytucji własności prywatnej. Dostrzegali ogromne możliwości współczesnego systemu kredytowego w przebudowie gospodarki i głosili ideę stworzenia centralnej instytucji planowania społeczno-gospodarczego.

Francois Marie Charles Fourier (1772-1837). Stworzył spójny system ideologiczny I dał wizję przebudowy ustroju, opartego na wspólnocie produkcyjno-konsumpcyjnej. Spośród jego licznych publikacji na uwagę zasługują trzy: Teoria czterech ruchów i ogólnych przeznaczeń, Teoria jedności powszechnej, Nowy świat przemysłowy i społeczny. Z ich treści wynika, że światopogląd Fouriera opierał się na filozofii idealistycznej i przekonaniu o podobieństwie wszechświata do jego Stwórcy. Oznacza to występowanie prawa powszechnej analogii, zgodnie z którym działa - w odniesieniu do ruchu materii - prawo grawitacji, wykryte przez Newtona, i prawo przyciągania namiętności, którego odkrywcą jest sam Fourier. Przez „namiętność” rozumiał on zmysły, popędy i pasje człowieka, które przyciągają ludzi i ułatwiają tworzenie różnych wspólnot. Jego zdaniem dotychczasowy rozwój ludzkości hamował takie namiętności i dopiero teraz - w okresie zwanym cywilizacją - pojawiła się możliwość powstania harmonii w stosunkach społecznych. Praktycznym krokiem w tym kierunku powinno być organizowanie szczególnych wspólnot, nazwanych przez Foriera - falangami.

Falanga jest zrzeszeniem producentów i konsumentów, dobrowolnie gospodarujących na farmie, ale w sposób racjonalnie zorganizowany. Falanga dzieli się na dwie grupy członków: akcjonariuszy i socjetariuszy. Ci ostatni wnoszą tylko swoją pracę, ale oszczędzając, mogą się stać akcjonariuszami. Victor Considerant (1808-1893), propagował idee Fouriera. W okresie Wojny Ludów Considerant zgłosił w parlamencie (w 1849 r.) projekt utworzenia „warsztatów narodowych”, przypominających organizację falangi. Robert Owen (1771-1858). W jego pracach pojawia się określenie „socjalizm” jako nazwa nowego i lepszego ustroju społecznego.

Ten syn drobnego rzemieślnika już od dziesiątego roku życia zarabiał na swoje utrzymanie, a po szczęśliwym ożenku przez 28 lat realizował pierwszy wielki eksperyment - zarządzanie przedsiębiorstwem za pomocą metod, które zdumiewały współczesnych. Owen pisał o nich w licznych publikacjach, spośród których poczesne miejsce zajmują dwie: Nowy pogląd na społeczeństwo, czyli rozprawy o kształceniu charakteru i Rewolucja w umysłach i postępowaniu ludzkości. Podstawą nowych metod zarządzania jest teza, iż charakter człowieka jest pochodną warunków, w których jest on wychowywany. Obejmując zarząd upadających zakładów włókienniczych w New Lanark (Szkocja), Owen postanwił zmienić warunki pracy i egzystencji ponad 2 tys. robotników. Skrócił dzień pracy do 10,5 godziny i zakazał zatrudniania dzieci, założył fabryczny sklep spożywczy, z którego zyski przeznaczył na prowadzenie szkoły publicznej. Pomógł utworzyć osiedlowy samorząd i propagował walkę z alkoholizmem, wprowadził ubezpieczenie załogi od chorób i starości.

Drugi eksperyment polegał na organizacji komuny New Harmony w Stanach Zjednoczonych (stan Indiana). Przypominała ona falangę, ale jej głównym celem miało być wychowanie dzieci na dobrych obywateli. Komuna zbankrutowała po trzech latach. Druga komuna, zorganizowana w Hampshire, także upadła po sześciu latach. Owen wciąż jednak liczył na pomyślny skutek tego ruchu społecznego i na zastąpienie państwa przez federacje komun.

Ten fragment prezentacji poglądów ekonomicznych socjalizmu utopijnego kończy znana refleksja: utopia zabiera rozum, ale jej brak - nadzieję.

Ekonomia marksistowska i rozwój socjalizmu

Koncepcje socjalistyczne - znalazły wyraz przede wszystkim w formie doktryny marksowskiej, a ściślej - marksistowskiej, którą rozwijali także inni liczni entuzjaści Marksa. Koncepcje marksowskie oznaczają system poglądów stworzonych tylko przez Karola Marksa (1818- 1883) i współpracownika Fryderyka Engelsa (1820-1895). Teoria marksowska uwzględnia równorzędnie dzieła obu pisarzy, traktując ich myśl jako wspólną, jednolitą doktrynę filozoficzną i społeczno-gospodarczą. Trudne jest precyzyjne rozróżnienie między koncepcjami czysto marksowskim i (tj. Marksa i Engelsa) a koncepcjami marksistowskimi, w których już uwzględnia się wkład innych współtwórców późniejszego systemu socjalistycznego. Dzięki marksizmowi wcześniejszy socjalizm utopijny, oderwany od życia praktycznego, zaczął się przekształcać w socjalizm realny. Marksizm należy rozpatrywać jako doktrynę społeczno-ekonomiczną tylko na tle i w nierozerwalnym związku z koncepcją filozoficzną. Marksizm należy uznać tu za naukowy system wiedzy o rzeczywistości, który, według jego twórców, ma stanowić podstawę światopoglądu oraz ideologię klasy robotniczej.

Paradygmat marksizmu

Marksistowska doktryna ekonomiczna.

Ważnym elementem filozofii marksistowskiej była jej metoda. Zapożyczył ją Marks od wybitnego filozofa niemieckiego, Hegla. Nosiła ona nazwę dialektyki, czyli logiki przeciwieństw. Istotę tej koncepcji ilustrowały cztery prawa.

Prawo pierwsze stwierdzało współzależność zjawisk w przyrodzie i społeczeństwie. Każde zjawisko jest jednocześnie przyczyną i skutkiem pozostałych; każde zjawisko jest ściśle zdeterminowane przez inne. Marks wierzył w zastąpienie w przyszłości zjawisk świata kapitalistycznego zjawiskami nowego systemu : socjalizmu. System zdeterminowany był już z góry przez wciąż narastające siły rewolucjonizmu, które muszą obalić kapitalizm, wprowadzając na jego miejsce socjalizm. Pierwsze prawo dialektyki przesądzało o determinacji zjawisk społecznych, wewnętrznej konieczności rozwoju historycznego, co wyraziło się w dalszej części koncepcji marksowskiej - w teorii materializmu historycznego.

Drugie prawo dialektyki zakładało, że wszystkie zjawiska znajdują się w ciągłym ruchu. Ruch równoznaczny jest ze szczególną postacią zmian, tworzących ciągły rozwój, który byłby przejściem od mniej doskonałej do bardziej doskonałej formy bytu. Każdy ustrój społeczny: feudalizm czy kapitalizm, był więc tylko stanem przejściowym na drodze do ustalenia się wyższej i doskonalszej formy bytu. Nawet nowy system socjalistyczny miał stanowić tylko stadium przejściowe do osiągnięcia jeszcze doskonalszej struktury ustroju społecznego, tj. ustroju komunistycznego. Drugie prawo dialektyki wskazywało na względność i przejściowość form bytu społecznego, ustrojów społeczno-gospodarczych i politycznych.

Trzecie prawo dialektyki dotyczyło przechodzenia ilości w jakość. Każdy ruch oznacza zmianę. Zmiana może dotyczyć bądź strony ilościowej, bądź jakościowej zjawiska. Zawsze ilość przechodzi w jakość. Przejście to odbywa się w sposób skokowy, gwałtowny. Skokowa zmiana ilości w jakość miała w teorii marksistowskiej uzasadnić konieczność przeprowadzania - na pewnym szczeblu rozwoju kapitalizmu i narastania w nim naturalnych sprzeczności społecznych - rewolucji. Przemiana w jakość miała być momentem wykrystalizowania się nowej formy bytu społecznego - socjalizmu. Trzecie prawo - dotyczące przechodzenia ilości w jakość - odegrało duża rolę w marksistowskiej teorii wartości gospodarczej, ale i w teorii pracy ludzkiej zmieniającej świat. Wskazywało na rewolucję jako jedyny środek zmiany ustroju społeczno-gospodarczego.

Czwarte prawo stanowiło logiczną zasadę sprzeczności. Zakładało, że przyczyną ruchu jest sprzeczność. Wszystkie byty w przyrodzie i społeczeństwie są zbiorem sprzeczności i tylko dzięki nim istnieją. Czwarte prawo sprzeczności uzasadniało walkę klas, co więcej, podnosiło ją do rzędu konieczności prawa rozwoju społecznego, prawa, bez którego ustanie wszelkie życie społeczne.

Prawa dialektyki marksistowskiej odnosiły się do zjawisk przyrodniczych. Ponieważ jednak człowiek miałby stanowić, według marksizmu, tylko cząstkę przyrody prawa te w równej mierze odnosiły się do przyrody jak i życia ludzkiego, więc i do stosunków społecznych.

Metoda dialektyczna w połączeniu ze światopoglądem materialistycznym nadała ogólny charakter teorii marksowskiej, nazywanej materializmem dialektycznym, w odróżnieniu do innych teorii tego typu. Najważniejszym nurtem materializmu dialektycznego była teoria materializmu historycznego Marksa. Zastosował on w niej znaną koncepcję historiozofii Hegla, w myśl której każda idea rządząca dziejami, czyli teza, znajduje przeciwstawienie w postaci innej idei -antytezy. Starcie tezy z antytezą daje podstawę do powstania syntezy, czyli połączenia dwóch idei w ideę nową, która staje się znów nową tezą, a ta z kolei spotyka się z antytezą. Tak więc starcie się przeciwnych kierunków społecznych uznać można za źródło postępu społecznego, źródło powstawania nowych form ustrojowych.

Marks rozróżniał dwa elementy ustroju społecznego: bazę i nadbudowę. Na bazę składały się tzw. siły wytwórcze i stosunki produkcji. Na bazie określonych sił wytwórczych i z nimi związanych stosunków produkcji rozwija się tzw. nadbudowa. Stanowią ją określone, odpowiadające stosunkom produkcji, inne relacje społeczne: polityczne, prawne, religijne, artystyczne czy filozoficzne. Baza stosunków produkcji i sił wytwórczych z kolei determinuje określoną nadbudowę stosunków politycznych, kulturowych itp. Baza wraz z nadbudową tworzą formację gospodarczo-społeczną. W dotychczasowych dziejach marksizm rozróżniał pięć następujących formacji: 1)wspólnotę pierwotną, 2) niewolnictwo, 3) feudalizm, 4) kapitalizm i 5) socjalizm z jego najwyższą formą- komunizmem. Formacje te różniły się od siebie przede wszystkim dwoma czynnikami :systemem własności i systemem pracy. W przeciwieństwie do Hegla Marks nie przewidywał powtarzającego się w nieskończoność cyklu historycznego: teza-antyteza-syntezsa-teza itd. Socjalizm, a ściślej-komunizm stanowił, według niego, ostatni już etap, apogeum społecznego rozwoju ludzkości.

Do czego dążył Marks?

Marks badał to, co nazywał kapitalizmem - jego najważniejsze dzieło jest zatytułowane Das Kapital (Kapitał).

Lista cech charakteryzujących istotę komunizmu ukazała się w Manifeście Komunistycznym 1848.

Czym jest komunizm według Manifesty komunistycznego?

Ponieważ komunizm przechodzi zmiany, trudno jest określić, czym w istocie jest komunizm. Jednym ze sposobów rozstrzygnięcia tego jest odwołanie się do jego korzeni. W Manifeście komunistycznym (1848) Karol Marks i Fryderyk Engels wyłożyli zasady nowoczesnego komunizmu. Powiedzieli, że komunizm znaczy spełnienie następujących postulatów: Wywłaszczenie własności ziemskiej i użycie renty gruntowej na wydatki państwowe. Wysoki podatek progresywny. Zniesienie prawa dziedziczenia. Konfiskata własności wszystkich emigrantów i buntowników. Centralizacja kredytu w rękach państwa za pomocą banku narodowego o kapitale państwowym i o wyłącznym monopolu. Centralizacja środków transportu w rękach państwa. Zwiększenie liczby państwowych fabryk narzędzi produkcji, udostępnienie dla uprawy i ulepszenie nie wykorzystywanych gruntów według jednolitego planu. Jednaki przymus pracy dla wszystkich, utworzenie armii przemysłowych, zwłaszcza w rolnictwie. Zespolenie rolnictwa z przemysłem, działanie w kierunku stopniowego usunięcia różnicy między miastem a wsią. Publiczne bezpłatne wychowanie wszystkich dzieci. Zniesienie pracy fabrycznej dzieci w jej dzisiejszej postaci. Połączenie wychowania z produkcją materialną.

Teoria ekonomiczna Marksa jest zastosowaniem jego teorii historii do gospodarki kapitalistycznej. Marks chciał obnażyć prawa dynamiki kapitalizmu. Wybitny amerykański ekonomista marksista, Paul M. Sweezy, wysunął myśl, że ekonomia marksowska jest ekonomią kapitalizmu i że ekonomia kapitalizmu jest ekonomią socjalizmu. Inaczej mówiąc, ekonomia marksowska pomaga zrozumieć siły działające u podstaw rynku, podczas gdy standardowa analiza klasyczna służy do zorganizowania i funkcjonowania gospodarki socjalistycznej.

Teorie ekonomiczne Marksa

System Marksa jest mieszanką analizy filozoficznej, socjologicznej i ekonomicznej. Przekonany o nieuniknionym upadku kapitalizmu, Marks w swoich poszukiwaniach sprzeczności między siłami wytwórczymi a stosunkami produkcji zastosował swoją teorię historii do społeczeństwa współczesnej mu epoki. Uważał on, że sprzeczności te przejawiają się w walce klasowej, ponieważ- jak stwierdził w Manifeście komunistycznym - historia wszystkich społeczeństw jest historią walk klasowych. Podstawowym wyznacznikiem stosunków produkcji, a zatem i struktury instytucjonalnej społeczeństwa, są siły wytwórcze.

Towary i klasy

Marks twierdził, że jedną z charakterystycznych cech kapitalizmu jest oddzielenie pracy od własności środków produkcji. W warunkach kapitalizmu siła robocza nie jest już właścicielem warsztatów, narzędzi czy surowców w procesie produkcji. Kapitalizm jest społeczeństwem złożonym z dwóch las, a jednym z najważniejszych aspektów tego społeczeństwa jest wymiana, to jest przetargi płacowe, odbywające się między kapitalistami a proletariatem. W związku z tym Marks rozwinął teorię wyjaśniającą ceny towarów, czyli wartości wymienne. Badał czynniki określające ceny towarów wytwarzanych przez siłę roboczą, oraz cenę, jaką siła robocza uzyskuje jako zapłatę za swój nakład produkcyjny.

W gospodarkach przedkapitalistycznych dobra wytwarzane przez ludzi były produkowane przede wszystkim ze względu na ich wartość użytkową, to znaczy towary były produkowane w celu spożycia ich przez wytwórców. Jedną z głównych cech charakterystycznych kapitalizmu jest to, że towary są wytwarzane przez kapitalistę nie ze względu na ich wartość użytkową, lecz ze względu na ich wartość wymienną. Zrozumienie kapitalizmu wymaga więc zrozumienia stosunków wymiany, jakie rozwijają się między właścicielami towarów, w czym najważniejszą rolę odgrywają stosunki między kapitalistą a proletariatem.

Problem transformacji. Teoria wartości

Karol Marks zaakceptował klasyczną teorię wartości opartej na pracy oraz podjął próbę rozwiązania problemu transformacji, z którymi nie zdołał uporać się David Ricardo.

W wyniku zaangażowania pracy powstają dobra o pewnej wartości, które następnie są przedmiotem sprzedaży po określonych cenach. Problem transformacji polega na trudności (wręcz niemożności) wyjaśnienia przejścia ze sfery produkcji, w której powstaje wartość, do sfery podziału, w której występuje cena:

problem transformacji: wartość dobra
cena dobra.

Marksa interesowały tylko te dobra, które są wytwarzane w celu wymiany, najczęściej przybierającej formę sprzedaży. Nazywał je towarami, a termin ten stał się w jego ekonomii zasadniczy. Sprzedający tylko dlatego wyzbywa się towarów, że nie interesują go jego walory użytkowe., tzw. wartość użytkowa, której miarą jest nakład pracy poniesiony na wytworzenie towarów. W tym względzie Marks podążał tropem klasyków ekonomii.

W procesie wytwórczym Marks wyróżnił dwie formy nakładu pracy, odpowiadające klasycznym pojęciom pracy bieżąco wydatkowanej na wytworzenie dóbr i pracy ucieleśnionej w dobrach. Nadał im nazwy kapitału zmiennego i kapitału stałego. Omawiane zagadnienia wygodniej jest rozpocząć od kapitału stałego.

Kapitał stały c, zawarty w kapitale rzeczowym K (składającym się z maszyn i narzędzi), w procesie wytwórczym zużywa się i przenosi całą swoją wartość na wytworzony towar:

K_i
c
c.

Nazwa pochodzi stąd, że wartość kapitału przed procesem wytwórczym i po nim jest niezmienna. Kapitał ten wykładają i przejmują w postaci towaru jego właściciele, czyli kapitaliści.

Kapitał zmienny v, zawarty w pracy N, w procesie wytwórczym również się zużywa, tworząc środki swojej reprodukcji i dostarczając nadwyżkę w postaci wartości dodatkowej m:

N_i
v + m.

Właściciele siły roboczej - robotnicy - wykonują pracę, za którą otrzymują wynagrodzenie w formie płacy, równe kapitałowi zmiennemu. Produkt dodatkowy ich pracy przejmują właściciele kapitału stałego.

W zapisie całościowym opisany wyżej proces tworzenia wartości przedstawia się następująco:

c + v
proces wytwórczy
c + v + m.

Proces ten jest opisywany przez dwa współczynniki. Jednym jest stopa wartości dodatkowej, a drugim stopa zysku. Pierwsza jest istotna dla robotników, gdyż informuje, jaką część efektu ich pracy przejmują kapitaliści. Z tego względu została ona przez Marksa nazwana również stopą wyzysku.

Stopa wartości dodatkowej
jest ilorazem wartości dodatkowej i kapitału zmiennego. Robotnicy są zainteresowani tym, aby była jak najmniejsza, co ma miejsce wtedy, gdy wartość dodatkowa ulega obniżeniu, a kapitał zmienny, czyli wynagrodzenie, wzrasta (w ujęciu dynamicznym byłoby to wolniejsze tempo wzrostu wartości dodatkowej w stosunku do tempa wzrostu kapitału zmiennego):

min
oraz

Celem kapitalistów jest osiągnięcie jak najwyższej stopy zysku
, będącej ilorazem wartości dodatkowej oraz wyłożonego kapitału stałego i zmiennego (definicja stopy zysku dalej będzie zmodyfikowana). Stopa zysku jest tym większa, im większa jest wartość dodatkowa i im mniejszy jest wyłożony kapitał (podobnie, w ujęciu dynamicznym tępo wzrostu pierwszej wartości powinno przekraczać tempo wzrostu drugiej);

max
oraz

Cele robotników i kapitalistów są rozbieżne. Pierwsi wytwarzają cały produkt, w tym nadwyżkę (wartość dodatkowa), którą w całości przejmują drudzy. Widać tu ślad Adama Smitha, który za jedyne źródło wszelkiej wartości i dóbr w gospodarce uznał pracę produkcyjną, oddzielając od niej pracę nieprodukcyjną, która wartości nie tworzy. Marks przejął to rozróżnienie.

Teoria ceny produkcji

Sposób przejścia wartości dobra w cenę Karol Marks wyjaśnił w teorii ceny produkcji. Pokazał również, jak w gospodarce kształtuje się przeciętna stopa zysku.

Mechanizm ceny produkcji wygodnie jest przedstawić na przykładzie. Niech gospodarka składa się z dwóch gałęzi, w których są wytwarzane dobra Q₁ i Q₂. Ze względu na konkurencyjny charakter rynku pracy i możność przechodzenia siły roboczej do gałęzi o mniejszym stopniu wyzysku, w gospodarce kształtuje się jednolita stopa wartości dodatkowej
np. w wysokości:

W gałęziach są stosowane różne technologie, czego wyrazem jest zmienny skład organiczny kapitału
, będący proporcją kapitału stałego do kapitału zmiennego:

constans.

W tabeli podano przykładowe nakłady ponoszone w obu gałęziach, wytworzone w nich wartości dodatkowe oraz stopy nadwyżki (lepiej jest posługiwać się tym termine niż stopą zysku), definiowanej jako relacja przejmowanej przez właścicieli kapitału wartości dodatkowej do poniesionych nakładów.

Skład organiczny kapitału a stopa zysku (przykład)

Gałąź	Nakłady c +v	Kapitał c	Praca v	Nadwyżka m	Stopa(w %)	Skład
Q1 Q2	300 500	200 400	100 100	100 100	33 20	2 4
Suma Średnia	800 -	600 -	200 -	200 -	- 25	- 3

Nadwyżkę dostarcza tylko kapitał zmienny, a zatem wzrost organicznego składu kapitału pomniejsza stopę nadwyżki:

Skoro wzrost składu organicznego kapitału powoduje zmniejszenie stopy nadwyżki, to kapitaliści z gałęzi o składzie wyższym - o wyższym stopniu mechanizacji procesów wytwórczych - powinni przejść do gałęzi o składzie niższym. Fakty z życia gospodarczego nie potwierdzały jednak występowania takiego zjawiska. Wręcz przeciwnie, stopień mechanizacji stale wzrastał. Między wymaganiami teorii wartości a rzeczywistością gospodarczą występowała poważna rozbieżność (rysunek). Musiał zatem istnieć inny, dotychczas nierozpoznany mechanizm, który pozwoliłby pogodzić ze sobą teorię i praktykę gospodarczą. Okazał się nim być mechanizm ceny produkcji.

Zmienność składu organicznego kapitału

Rzeczywistość

gospodarcza

Wymagania

teorii wartości

t

W gospodarce wolnorynkowej musi ukształtować się przeciętna stopa zysku
_śr. Jest ona równa ilorazowi zsumowanych wartości dodatkowych wytworzonych w obu gałęziach do sumy nakładów:

_śr =

Zyski
kapitalistów, po uwzględnieniu przeciętnej stopy zysku, nie są równe wytworzonym wartościom dodatkowym:

Q₁:
₁ =
_śr (c+v)₁ = 75 < m₁ = 100;

Q₂:
₂ =
_śr (c+v)₂ = 125>m₂ = 100.

Produkty obu gałęzi są sprzedawane nie według ich wartości, obejmujących wartość dodatkową, lecz cen produkcji p_prod zawierających zysk. W tej mierze, w jakiej zysk jest różny od wartości dodatkowej, cena produkcji jest różna od wartości
, co zostało zaznaczone w tabeli poniżej.

(p_prod = c+v+
)
c+v+m).

Kształtowanie się ceny produkcji (kontynuacja przykładu)

Gałąź	Produkcja		Podział
		m	c +v + m (1)		c +v + (2)	różnica (2) - (1)
Q1 Q2	100 100	400 600	75 125	375 625	- 25 25
Suma	200	1 000	200	1 000	0

W podanym przykładzie kapitaliści z pierwszej gałęzi dobrowolnie przekazują część wartości dodatkowej kapitalistom z drugiej gałęzi. Dlaczego jednak tak postępują? Sprawę tę wyjaśnia koncepcja rezerwowej armii pracy, w której znajdują wyjaśnienie zarówno wzrost organicznego składu kapitału w gospodarce, jak i solidarność kapitalistów w eksploatacji siły roboczej.

Rezerwowa armia pracy. Stagnacja gospodarcza

W koncepcji rezerwowej armii pracy (rezerwowej armii przemysłowej) Karol Marks oferował nie tylko wyjaśnienie procesu powiększania przez kapitalistów zysków, lecz także wykazał, że w gospodarce występuje permanentnie niepełne zatrudnienie czynników wytwórczych (w tym przypadku siły roboczej).

Analiza rozpoczyna się od określenia celu działania właścicieli kapitału, którym jest osiągnięcie jak największego indywidualnego zysku
, tego zaś źródłem jest wartość dodatkowa m:

cel: (m
)
max.

Aby zyski były wysokie, konieczna jest wysoka stopa wartości dodatkowej
, która jest miarą stopnia przejmowania przez kapitalistów nadwyżki wytworzonej przez siłę roboczą:

Wysoka stopa wartości dodatkowej występuje wtedy, gdy niskie jest wynagrodzenie siły roboczej, czyli płace w:

Płace są tym niższe, im bardziej podaż pracy N^S przewyższa popyt na pracę N^D. Bezrobocie powoduje konkurencję na rynku pracy, a kapitaliści korzystają z tego faktu i oferują niższe wynagrodzenie:

N^S > N^D

Z perspektywy kapitalistów celowe jest istnienie stałej nadwyżki podaży pracy nad popytem na nią, czyli rezerwowej armii pracy. Jest to możliwe wówczas, gdy następuje zastępowanie siły roboczej maszynami, czyli zwiększa się skład organiczny kapitału

rezerwowa armia pracy.

W całościowym zapisie działania właściciel kapitału w celu powiększenia zysków, w ostateczności prowadzące do istnienia rezerwowej armii pracy, wyglądają jak niżej:

(cel:
)
( N^S > N^D)

Wzrost składu organicznego kapitału powoduje jednak pewien efekt uboczny, którym jest obniżenie się przeciętnej stopy zysku
, gdyż to siła robocza tworzy wartość dodatkową, stanowiącą źródło zysku:

oraz
oraz (
(efekt uboczny:

Zjawisko to występuje w długim okresie. Zmniejszanie się zysków oznacza stagnację, która nieuchronnie czeka gospodarkę kapitalistyczną:

stagnacja gospodarcza.

Marks doszedł do następującego wniosku. Gdyby niektórzy kapitaliści nie byli skłonni do przekazywania części wartości dodatkowej wytwarzanej w ich bardziej pracochłonnych gałęziach (o niższym składzie organicznym kapitału) kapitalistom z gałęzi kapitałochłonnym, co jest wymagane na mocy teorii ceny produkcji, wówczas wzrost składu organicznego kapitału i tak by następował ze względu na dążenie kapitalistów do jak największego eksploatowania siły robocze. Ten wzrost składu organicznego powoduje dwa przeciwstawne efekty. Jeżeli spadek stopy zysku przeważy wzrost masy zysku, to wystąpi stagnacja gospodarcza, a zatem zostanie osiągnięty stan stacjonarny, co przewidywał również David Ricardo. Paradoksalnie pogoń kapitalistów za zyskiem powoduje ostatecznie jego zmniejszenie, w każdym razie w wizji marksowskiej.

Przepowiednia Marksa nie potwierdzała się. Mimo trwającej w dalszy ciągu pogoni właścicieli kapitału za zyskiem, nie doszło do upadku gospodarki rynkowej. Mało tego, następował i w dalszym ciągu następuje wzrost dobrobytu społeczności, które taką gospodarkę stworzyły stosunkowo dawno, właśnie w czasach, gdy pisał Marks. Jeżeli koncepcja rezerwowej armii pracy i stagnacji gospodarczej w długim okresie była prawdziwa, to jedynie w tamtych czasach, pozwalając na lepsze zrozumienie przyczyn permanentnego występowania bezrobocia i sposobu wykorzystywania siły roboczej przez właścicieli kapitału.

Wzrost produktu. Schematy reprodukcji

W 1758 r. Francois Quesnay stworzył tablicę ekonomiczną w celu zobrazowania powiązań między różnymi zjawiskami w skali makroekonomicznej. Klasycy ekonomii tablicę Quesnaya zignorowali, Karol Marks natomiast zastosował w tzw. schematach reprodukcji, w których ujął procesy tworzenia i podziału produktu.

Celem Marksa było w szczególności pokazanie znaczenia procesu inwestowania (akumulacji), dlatego jako podstawowy przyjął podział gospodarki według kryterium rzeczowego, odmiennie niż swego czasu Quesnay, dla którego podstawowym kryterium był stosunek do nadwyżkowego czynnika wytwórczego. Gospodarka dzieli się więc na dwa sektory, z których każdy wytwarza odmienny rodzaj dóbr:

• w sektorze pierwszym są wytwarzane dobra kapitałowe (inwestycyjne) Q^S_inw o wartości (w zapisie jest pominięty wcześniej stosowany symbol na oznaczenie wartości dobra):

Q^S_inw +c₁ + v₁ + m₁;

• w sektorze drugim natomiast są wytwarzane dobra konsumpcyjne Q^S_kon o wartości:

Q^S_kon = c₂ +v₂ + m₂.

Każdy z sektorów jest producentem i dostawcą jednego rodzaju dóbr, potrzebuje jednak obu z nich w celu zaspokojenia potrzeb konsumpcyjnych właścicieli kapitału i zatrudnianej przez nich siły roboczej, a także w celu inwestowania w kapitał. W ujęciu rzeczowym sektory zaspokajają popyt całej gospodarki na dobra:

• sektor pierwszy na dobra kapitałowe Q^D_inw:

Q^D_inw = c₁ + c₂;

• sektor drugi na dobra konsumpcyjne:

Q^D_kon = v₂ + m₂ + v₁ + m₁.

Między sektorami dochodzi do wymiany dóbr. Warunkiem równowagi w tej wymianie jest równość wartości dóbr przekazywanych sobie przez sektory, wyrażona równaniem:

v₁ + m₁ = c₂.

Jeżeli produkt z okresu na okres (z roku t₀ na rok t₁) jest tej samej wielkości, to zachodzi przypadek reprodukcji prostej:

Q (t₁) = Q(t₀).

W przypadku reprodukcji prostej kapitał zużyty w procesie wytwórczym jest odtwarzany w tej samej wielkości. Nie jest on powiększany, ponieważ cała wartość dodatkowa jest konsumowana przez właścicieli kapitału.

Warunkiem wzrostu produktu z okresu na okres, czyli reprodukcji rozszerzonej:

Q(t₁) > Q(t₀),

jest przeznaczanie przez właścicieli kapitału części wytworzonej wartości dodatkowej na nowe inwestycje m_c (poza inwestycjami odtworzeniowymi, jak to było w przypadku reprodukcji prostej) oraz zatrudnienie dodatkowej siły roboczej m_v. Reszta stanowi konsumpcję kapitalistów m_m.

W ujęciu wartościowym produkty obu sektorów składają się z pięciu komponentów:

• produkt sektora pierwszego:

Q^S_inw = c₁ + v₁ +m_1/c +m_1/v+ m_1/m ;

• produkt sektora drugiego:

Q^S_kon = c₂ + v₂ + m_2/c + m_2/c + m_{2/m ;}

W ujęciu rzeczowym sektory zaspokajają zapotrzebowanie całej gospodarki na dobra kapitałowe i konsumpcyjne w rozmiarach zmienionych w porównaniu z reprodukcją prostą:

• sektor pierwszy na dobra kapitałowe:

Q^D_inw = c₁ + m_1/c + c₂ + m_2/c ;

• sektor drugi na dobra konsumpcyjne:

Q^D_kon = v₂ + m_2/v + m_2/m + v₁ + m_1/v + m_1/m .

Równowaga w wyminie międzysektorowej jest spełniona, gdy zachodzi równość:

v₁ + m_1/v +m_1/m = c₂ + m_2/c .

Warunkiem wzrostu produktu jest przeznaczenie przez właścicieli kapitału części wartości dodatkowej na tworzenie nowego kapitału i zatrudnienie dodatkowej siły roboczej, czyli na akumulację. Akumulacja prowadzi do wzrostu wartości dodatkowej w wyniku wzrostu produktu. Staje się ona swego rodzaju przymusem dla właścicieli kapitału dążących do coraz większych zysków. Jest to przymus, którego właściciele kapitału nie mogą uniknąć, w ostateczności prowadzący jednak do konsekwencji, których z pewnością oni nie oczekują. Zjawisko to zostało wyjaśniono podczas prezentacji koncepcji rezerwowej armii pracy.

Znaczenie pieniądza. Kryzysy gospodarcze

Karol Marks, w przeciwieństwie do klasyków ekonomii, przypisywał pieniądzu istotne znaczenie. Rozróżniał gospodarkę bezpieniężną, inaczej prostą, od gospodarki pieniężnej.

Gospodarka bezpieniężna a gospodarka pieniężna

Gospodarka	Podmiot	Cel działania	Proces wymiany
Bezpieniężna Pieniężna	producent - konsument konsument (kupno - konsumpcja) producent (produkcja - sprzedaż)	wartość użytkowa wartość użytkowa (tworzenie popytu) wartość wymienna (tworzenie podaży)	towar towar towar pieniądz towar pieniądz towar pieniądz

W działalności gospodarczej zawsze pełni rolę konsumenta, a czasami również rolę producenta. W gospodarce prostej role te się pokrywają. Występują tu producenci - konsumenci (w tej kolejności, gdyż warunkiem konsumowania jest uprzednie wytworzenie). Jako producent człowiek wytwarza pewien towar, który - bez pośrednictwa pieniądza - wymienia na inny towar, a towar pozyskany przeznacza na konsumpcję. Aby cały proces miał sens, wartość użytkowa (zdolność do zaspokojenia pewnej potrzeby) towaru oddawanego musi być mniejsza niż wartość użytkowa towaru pozyskiwanego.

Wymiana w gospodarce prostej przyjmuje formę bezpośredniej (bezpieniężnej) zamiany jednej rzeczy na drugą:

cel: wartość użytkowa
towar
towar.

W gospodarce pieniężnej następuje rozdzielenie ról konsumenta i producenta, co można również określić jako oddzielenie konsumentów od producentów. Konsumenci oferują na sprzedaż towar (którym najczęściej jest ich siła robocza), otrzymują zapłatę w formie pieniężnej (płacę), po czym nabywają towary o określonych wartościach użytkowych.

W dalszym ciągu celem konsumentów pozostaje wartość użytkowa, ale teraz wymiana następuje za pośrednictwem pieniądza :

cel: wartość użytkowa
towar
pieniądz
towar.

Procesy wytwórcze są uruchamiane przez producentów - kapitalistów. Producenci wykładają kapitał stały w formie maszyn i narzędzi, który to kapitał jako taki nie przedstawia dla nich wartości użytkowej, oraz nabywają za pieniądze kapitał zmienny czyli siłę roboczą. Ogólnie, angażują pewną wartość wymienną którą jest pieniądz.

W procesie wytwórczym są wytwarzane dobra, które jako towary zostaną sprzedane. Sprzedaż polega na zamianie formy rzeczowej na formę pieniężną, a schemat działania producentów przyjmuje postać:

cel: wartość dodatkowa
pieniądz
towar
pieniądz (+nadwyżka).

Dobro przez producentów wyłożone jest co do formy identyczne z dobrem uzyskanym podczas sprzedaży. Aby producenci odczuli jakąkolwiek korzyść, wartość dobra uzyskanego musi być wyższa. Nadwyżkę tę stanowi wartość dodatkowa, którą producenci przejmują jako nieodpłatną część wartości wytworzonej przez siłę roboczą. W gospodarce pieniężnej wartość dodatkowa okazuje się być niezbędnym czynnikiem, gdyż bez niej producenci nie byliby zainteresowani uruchamianiem procesów wytwórczych.

W gospodarce pieniężnej motywy kierujące konsumentami (wartość użytkowa)i producentami (wartość dodatkowa) są odmienne. Następuje rozłączenie procesów wytwarzania i konsumowania, czyli procesów podaży dóbr i popytu na nie. W tej sytuacji może się zdarzyć, że popyt nie zawsze będzie równy podaży, np. pojawi się czasowo nadwyżka (nadprodukcja) pewnych dóbr. Oznacza to, że prawo rynków Saya nie obowiązuje.

Wiele elementów ekonomii Marksa jest zbieżnych do poglądów klasyków ekonomii. Właściwie można by było Marksa uznać za kontynuatora ekonomii klasycznej, gdyby nie fakt zanegowania przez niego prawa rynków Saya.

Marks zanegował prawo rynków, wskazując na odmienne motywy kierujące podażą dóbr i popytem na dobra w gospodarce pieniężnej. Podobnie w 1936 r. postąpił John Keynes, przyznając nawet Marksowi - obok Thomasa Malthausa - prekursorski wpływ w tym względzie.

Marks a klasycy ekonomii

W tablicy zostały zestawione charakterystyczne elementy ekonomii Marksa ze stosowanymi elementami ekonomii klasycznej.

Marks a klasycy ekonomii

Marks a...	Zgodność	Niezgodność
Say Malthaus Ricardo	Brak dążenie płac do minimum egzystencji stagnacja gospodarki rynkowej	Say - równowaga makroekonomiczna Marks - nierównowaga makroekonomiczna ze względu na rozłączenie procesów produkcji i konsumpcji przez pieniądz przyczyna: Malthaus - naturalna, tj. ograniczoność zasobów ziemi Marks - ludzka, tj. utrzymywanie przez kapitalistów rezerwowej armii pracy przyczyna: Ricardo - naturalna, tj. spadek produktywności ziemi Marks - ludzka tj. wzrost eksploatacji siły roboczej (pracy)

Poglądy Jean - Baptiste Saya i Marksa były odmienne. Say był przekonany, że gospodarka rynkowa zawsze pozostaje w równowadze makroekonomicznej, a tymczasem Marks dostrzegł możliwość występowania nierównowagi, czego przyczynę stanowił sam fakt posługiwania się pieniądzem.

Marks, analizując motywy postępowania właścicieli kapitału, doszedł do wniosku, że gospodarka nieustannie dąży do stagnacji, gdy zyski są coraz mniejsze. Do takiego samego wniosku doszedł Ricardo. O ile jednak Ricardo jako przyczynę postrzegał nadmierny wzrost liczby ludności w stosunku do szczupłych zasobów produktywnej ziemi, o tyle dla Marksa podstawową przyczyną była eksploatacja siły roboczej przez kapitalistów, czego niezbędnym warunkiem było zastępowanie jej przez kapitał rzeczowy (maszyny).

W swojej teorii stanu stacjonarnego skorzystał Ricardo z zasady ludnościowej Malthausa. Na mocy zasady ludnościowej wynagrodzenie czynnika wytwórczego pracy (czyli płace) pozostaje na poziomie minimalnym, gwarantującym zaspokojenie elementarnych potrzeb pracującego (robotnika) i jego rodziny. Marks zgadzał się z tą konkluzją, przyczynę tego stanu rzeczy widział jednak nie w czynniku naturalnym - jak Thomas Malthaus - lecz utrzymywaniu przez kapitalistów rezerwowej armii pracy. W ostatnim względzie otrzymał Marks dodatkowy argument w postaci sformułowanego w 1863 r. przez Ferdinanda Lasalle'a spiżowego prawa płac (ehernes Lohngesetz), które - trzeba przyznać - miało swego prekursora w teorii płacy naturalnej Ricardo.

Zgodnie ze spiżowym prawem płac przeciętna płaca w_śr nie może być niższa ani wyższa od płacy minimalnej w_min . Gdyby była wyższa, wówczas zwiększyłaby się podaż siły roboczej N^S, powodując spadek płacy:

w_śr >w_min
N^S

w_śr
do stanu w_śr = w_min .

W przypadku przeciwnym malałaby podaż siły roboczej, gdyż zbyt niskie płace przyczyniłyby się do częściowego jej ubytku (działałyby tu maltuzjańskie hamulce pozytywne) oraz ograniczałyby przyrost w przyszłości (hamulce prewencyjne). Niedostatek siły roboczej prowadziłby do wzrostu płac:

w_śr< w_min
N^S
w_śr
do stanu w_śr = w_min .

Podaż pracy i poziom płacy wzajemnie na siebie oddziałują w ten sposób, że płaca w długim okresie pozostaje na minimalnym (dopuszczalnym biologicznie) poziomie.

Swego czasu ekonomia marksowska miała wielu zwolenników - rozwijana przez nich, przyjęła nazwę ekonomii marksistowskiej. Współcześnie nawiązują do niej nieliczni ekonomiści.

Koncentracja i centralizacja kapitału

Marks zdawał sobie sprawę z rosnących rozmiarów przedsiębiorstw i z wynikających z tego konsekwencji w postaci słabnięcia konkurencji i wzrostu siły monopolu. Twierdził on, że zjawisko to bierze swój początek z rosnącej koncentracji i centralizacji kapitału. Wzrost koncentracji kapitału wiąże się z coraz to większą akumulacją kapitału przez poszczególnych kapitalistów, co prowadzi do wzrostu bezwzględnych rozmiarów kapitału znajdujących się pod ich kontrolą. Odpowiednio do tego wzrasta wielkość przedsiębiorstwa jako jednostki produkcyjnej, a stopień konkurencji na rynku słabnie.

Ważniejszą przyczyną ograniczenia konkurencji jest centralizacja kapitału. Centralizacja dokonuje się poprzez redystrybucję istniejącego zasobu kapitału w sposób skupiający własność i kontrolę nad nim w coraz mniejszej liczbie rąk. Marks twierdził, że większe przedsiębiorstwa będą w stanie realizować korzyści skali i produkować towary przy niższych kosztach przeciętnych niż mniejsze przedsiębiorstwa. Konkurencja między większymi przedsiębiorstwami o niższych kosztach i tymi mniejszymi doprowadzi do eliminacji mniejszych przedsiębiorstw i do wzrostu monopolu.

Walka konkurencyjna jest prowadzona za pomocą potanienia towarów Taniość towarów zależy ceteris paribus od wydajności pracy, a ta z kolei - od skali produkcji. Dlatego większe kapitały zwyciężają mniejsze.

Wzrost centralizacji kapitału jest wspomagany przez rozwój systemu kredytowego i korporacyjnej formy organizacji przedsiębiorstw. Jakkolwiek za czasów Marksa korporacje zaczęły dopiero zyskiwać na znaczeniu, to wykazał on niezwykłą zdolność przewidywania niektórych długookresowych konsekwencji wzrostu gospodarki opartej na towarzystwach akcyjnych. Kapitalizm korporacyjny charakteryzował się według Marksa tym, że:

2. (…) przedsiębiorstwa występują jako przedsiębiorstwa społeczne w przeciwieństwie do przedsiębiorstw prywatnych. Oznacza to zniesienie kapitału jako własności prywatnej w obrębie granic samego kapitalistycznego sposobu produkcji.

3. Przemiana rzeczywiście funkcjonującego kapitalisty po prostu w zarządcę, administratora cudzego kapitału, a właścicieli kapitału - po prostu we właścicieli, po prostu w kapitalistów pieniężnych.

Podsumowanie

Analiza Marksa wykracza poza czystą ekonomię. Analizę ekonomiczną połączył on w wyjątkowy sposób z elementami filozoficznymi i socjologicznymi, co utrudnia oddzielne potraktowanie jego wkładu ekonomicznego.

Analiza marksowska przedstawia połączenie heglowskiej filozofii, francuskiej myśli socjalistycznej i klasycznej ekonomii politycznej. Zadaniem jej, zadeklarowanym przez Marks, było wytłumaczenie praw ruchu kapitalizmu i w tym celu zastosował on swoją teorię historii - materializm dialektyczny. Będąc krytycznie nastawiony do kapitalizmu, poszukiwał w tym systemie sprzeczności między dynamicznymi siłami wytwórczymi a statycznymi stosunkami produkcji, które miały doprowadzić do upadku kapitalizmu i wyłonienia się nowego porządku ekonomicznego, socjalizmu. Mimo odejścia od ortodoksyjnego celu i metody, zapożyczył on wiele aspektów teorii Ricardo, a jego odmienna pozycja ideologiczna doprowadziła o do wniosków całkowicie różniących się od wniosków analizy klasycznej.

Teorią wartości opartej na pracy posłużył się dla pokazania, że w kapitalizmie proletariat jest eksploatowany, jak też dla wyjaśnienia czynników określających względne ceny. Podobnie jak Ricardo, nie zdołał rozwiązać tego drugiego zadania, ale nie przeszkodziło to jego analizie praw ruchu kapitalizmu, ponieważ analiza ta w jego ujęciu nie zależy od teorii wartości opartej na pracy.

Jednym z aspektów makroekonomicznego dorobku Marksa, który należy do najbardziej aktualnych z punktu widzenia współczesnych ekonomistów, jest jego analiza kryzysów koniunkturalnych. Z dziedziny mikroekonomii nadal przedmiotem zainteresowania jest koncentracja i centralizacja kapitału.

1

Klasyczna angielska ekonomia polityczna

E

F

RUCH

ROBOTNICZY

SOCJALIZM NAUKOWY

FILOZOFIA

Klasyczna filozofia niemiecka

Francuski socjalizm utopijny

Praktyka ruchu robotniczego

R

S

---