IV NAULA O CYWILIZACJACH ARNOLDA TOYNBEEGO

• Anglik- żył w epoce gdy GB było największym państwem istniejącym kiedykolwiek na świecie

• przyrównywał dwie wojny światowe („nową wojnę 30 letnią”) do wojny peloponeskiej (samobójstwo świata greckiego)

• dzieło- dziesięciotomowe „studium historii”

• dlaczego cywilizacje umierają? Czy los cywilizacji helleńskiej oczekuje współczesny Zachód?

• pierwsze trzy tomy upadku cywilizacji wyszły w 1934 roku- podstawa ich jest faza w jakiej cywilizacje powstają i rosną

• jednostkami badań historycznych nie powinny być narody czy okresy historyczne, lecz społeczności, rozumiane jako wspólnoty cywilizacyjne

• wyodrębnił 23 cywilizacje, z których 6 wyłoniło się z przed cywilizacyjnego podłoża jako cywilizacje pierwotne, zaś 17 dalszych to cywilizacje wtórne, drugiej i trzeciej generacji

• Toynbee- sformułował mechanizm tworzenia się cywilizacji- „chalenge and response”- wyzwanie i odpowiedź

• pierwotne cywilizacje w dolinach wielkich rzek powstały jako odpowiedź na zmiany klimatyczne prowadzące do pustynnienia Bliskiego Wschodu ,

• w cywilizacjach drugiej i trzeciej generacji wyzwania nie tyle występują ze zmiany przyrody, co czynnika ludzkiego: „panujących mniejszości”, „wewnętrznego proletariatu” powstającego przeciwko nim współdziałającego z „zewnętrznym proletariatem” barbarzyńskich najeźdźców

• mechanizm „wyzwań i odpowiedzi” doprowadził do powstania „cywilizacji aresztowanych”- Polinezyjczyków, Eskimosów i stepowych koczowników, uwięzionych przez środowisko przyrodnicze, w jakim społeczności te się znalazły; osmańskiej turcji, a także antycznej Sparty, przez podbój sąsiednich społeczności uwięzionych w sytuacji militarnej nad nimi dominacji, nie pozostawiającej rezerw dla wzrostu takiej cywilizacji

• wyzwanie i odpowiedź- dobra odpowiedź- udana kolonizacja Islandii przez osadników z przeludnionej Skandynawii; nieudana odpowiedź- zagłada osadnictwa normańskiego w Grenlandii

• w 1939 ukazały się trzy kolejne tomy „Study of History”- opisują fazę załamania się i upadku cywilizacji

• z 28 cywilizacji (łącznie z 5 aresztowanymi) jest 18 już martwych, a z pozostałej 10, aż 9 wykazuje (oprócz zachodniej) oznaki załamania

• przegląd przyczyn załamywania się cywilizacji (tezę Spenglera, cykliczna teorię dziejów i je odrzuca); w utracie kontroli nad środowiskiem fizycznym, w załamaniu się techniki (np. irygacji w dolinach wielkich rzek)- widzi rezultat, nie zaś przyczyny załamania cywilizacji.

• jedyną przyczyną upadku cywilizacji jest rozkład i utrata jedności w następstwie schizmy w duszy trzema cechami płynącego stąd załamania cywilizacji są:

• upadek siły twórczej u twórczej mniejszości, która odtąd staje się „panującą mniejszością”

• w odpowiedzi wycofanie się większości społeczeństwa z posłuszeństwa wobec niej i z jej naśladowania

• utrata jedności społecznej w całym społeczeństwie

• odpowiedzią na to, w jaki sposób przeciwdziałać rozkładowi cywilizacji jest tworzenie państwa uniwersalnego- palingeneza termin oznaczający „ponowne narodziny” w rozumieniu zrodzenia nowego rodzaju społeczeństwa

• w 1954 ukazała się trzecia partia tomów „Study of History”

• tom VII zajmuje się trzema zjawiskami z dziejów rozkładu starej cywilizacji i narodzin jej następczyni: państwami uniwersalnymi, kościołami uniwersalnymi i „wiekami bohaterskimi”, w których z ruin starej cywilizacji wyłania się nowa

• państwa uniwersalne-dają tylko złudzenie nieśmiertelności, nie są w stanie powstrzymać rozkładu cywilizacji i w konsekwencji własnego upadku, lecz stwarzają wiele użytecznych instytucji, wspólnych dla dużego obszaru: usprawniają komunikację, ujednolicają język, pismo, prawo

• kościoły uniwersalne- okazują się „poczwarkami” przerastającymi z jednej cywilizacji w nową. Każda z istniejących do dziś cywilizacji trzeciej generacji ma kościół, przez który jest ona afiliowana do cywilizacji drugiej generacji; jednak cywilizacje drugiej generacji są afiliowane przy swych poprzedniczkach innymi powiązaniami niż kościoły uniwersalne

• wieki bohaterskie- zaczynają się gdy zewnętrzny proletariat zaleje terytorium państwa uniwersalnego, bohaterski wiek nieładu kończy się z zadziwiającą szybkością pozostawiając za sobą legendy

• ciemne wieki- po wiekach bohaterskich, siła prawa i porządku stopniowo ponownie się utwierdzają, kończy się „interregnum” i zaczyna nowa cywilizacja

• tom VIII nosi tytuł „kontakty między cywilizacjami w przestrzeni”

• opisuje kontakty między cywilizacją zachodnią a wszystkimi innymi cywilizacjami współczesnymi wskazaniem do jakiego stopnia w tych pozostałych cywilizacjach wyrastają społeczności akceptujące wzorce cywilizacji zachodniej, a także jej przeciwne

• z reguły kontakty między cywilizacjami niosą ze sobą negatywne następstwa

• tom IX „kontakty między cywilizacjami w czasie”

• kontakty cywilizacji w czasie odnoszą się do „renesansów” wzorców cywilizacji starszych w cywilizacjach przy nich afiliowanych

• tom X „widoki cywilizacji zachodniej”

• społeczeństwo zachodnie jest jedynym z istniejących, które nie jest w sposób widoczny poddane rozkładowi, pod wieloma względami ma ono zasięg światowy i że widoki jego są w rzeczywistości widokami „zwesternizowanego świata”

• nie ma żadnej postawy przypuszczać, że jeżeli wszystkie cywilizacje wygasły, zachód jest także skazany na te drogę

• reakcje emocjonalna- „wiktoriański optymizm” i „spengleowski pesymizm” są na równi pozbawione siły przekonywania i oczywistości ich spełnienia

• przeglądowi poddano zarówno pozytywne osiągnięcia cywilizacji zachodniej, jak i zawarte w niej negatywne zjawiska w aspekcie możliwego wpływu jednych i drugich na przyszłość cywilizacji zachodniej

• tom XI- „Atlas historyczny i słownik nazw geograficznych”

• tom XII- „Rewizje”- odpowiedź na zarzuty

• dotyczące systematyzacji cywilizacji- schemat trzech generacji cywilizacji- w których helleńska powstała jako dziedzictwo najdawniejszych, a z imperium rzymskiego, jako schyłkowej fazy cywilizacji antycznej, wyłoniła się cywilizacja europejska, czyli zachodnia- nie ma odzwierciedlenia w odniesieniu do innych cywilizacji (sztuczne twory: druga i trzecia generacja cywilizacji chińskiej)

• zarzucano że Toynbee dobiera sobie takie cywilizacje, które pasowałyby do jego schematu, a nie kieruje się żadnymi innymi przesłankami, dlatego występuje u niego tak dużo cywilizacji, których nie opisywał żaden inny autor (zarzuty Philipa Bagby)

• Toynbee w odpowiedzi w „Rewizjach” przedstawił zmodyfikowaną listę swych cywilizacji, jeszcze bardziej rozbudowaną - 28 cywilizacji całkowicie rozwiniętych+ 6 cywilizacji nieudanych, zduszonych przez inne, nim zdołały się rozwinąć- 7 cywilizacji pierwotnych: środkowoamerykańska, andyjska, sumero-akkadyjska, egipska, egejska, hinduska i chińska, trzy cywilizacje trzeciej generacji: bizantyjska, zachodnia i muzułmańska

• Historiozofie Tonbeego, Kuderowicz nazywał teodyceą (dział filozofii chrześcijańskiej, której przedmiotem jest rozumowe uzasadnienie poznawalności, istnienia i przymiotów Boga oraz jego stosunku do świata), z racji tezy Tonbeego o postępie w sensie doskonalenia życia religijnego, którego najwyższą formę widział w chrześcijaństwi

---