Autor: Daria eM

Historia Morza Bałtyckiego

Bałtyckie Jezioro Lodowcowe

Utworzyło się około 12 tysięcy lat temu z wód topniejącego lodowca. Zajmowało obszar dzisiejszego Bałtyku właściwego, a jego poziom był o ponad 20 m wyższy od ówczesnego poziomu oceanu. Nadmiar wód słodkich spływał prawdopodobnie w kierunku północno-wschodnim do Morza Białego. Przypuszcza się, że również na zachodzie mogło istnieć wąskie połączenie z Morzem Północnym. Surowy, arktyczny klimat, zbliżony do klimatu współczesnej Grenlandii, nie sprzyjał rozwojowi roślin i zwierząt - fauna i flora wód Jeziora Lodowcowego były bardzo ubogie, składały się głównie z gatunków słodkowodnych

Morze Yoldiowe (10 - 9 tysięcy lat temu)

W wyniku cofania się lodowca, na obszarze południowej Szwecji stopniowo wyłaniał się pomost lądowy, oddzielający Bałtyk od oceanu. Około 10 tysięcy lat temu został on przełamany i rwąca rzeka wód bałtyckich ruszyła na zachód, aż do wyrównania poziomu z oceanem. Następnie przez otwarte połączenie z Morzem Północnym zaczęła napływać słona woda oceaniczna. Jezioro stopniowo przekształcało się w zbiornik morski, który nazwano Morzem Yoldiowym od dominującego w nim małża Yoldia (Portlandia) arctica. Przypuszcza się, że w okresie tym istniało jeszcze połączenie z Morzem Białym i tą drogą napływały do ówczesnego morza gatunki arktyczne, z których część przetrwała w Bałtyku do dziś.

Jezioro Ancylusowe (9 - 7 tysięcy lat temu)

Około 9 tysięcy lat temu lodowiec niemal całkowicie stopniał i uwolniony od ogromnego ciężaru ląd obecnej Skandynawii zaczął się podnosić. W efekcie nastąpiło odcięcie Bałtyku od wód oceanicznych i przekształcenie Morza Yoldiowego w ogromne wysłodzone jezioro, zasilane wodami rzek i strumieni spływających z resztek lodowca. Zasiedliła je typowa fauna słodkowodna, gatunki morskie niemal całkowicie wyginęły. Szczególnie licznie występował ślimak przytulik - Ancylus fluviatilis, od którego nazwano powstały zbiornik Jeziorem Ancylusowym. Nastąpiło znaczne ocieplenie klimatu.

Morze Litorynowe (7 - 3 tysiące lat temu)

Wskutek podniesienia się poziomu oceanu, około 7 tysięcy lat temu, nastąpiło połączenie Jeziora Ancylusowego z Morzem Północnym przez cieśniny duńskie. Napływ wód oceanicznych spowodował wzrost zasolenia i kolejne przekształcenie Bałtyku w zbiornik słonawowodny, w którym zasolenie było o 5-6 ‰ wyższe niż obecnie. Wraz z wodami oceanicznymi dostała się tu fauna i flora borealna, występująca w Bałtyku do dziś. Dominującym gatunkiem był ślimak pobrzeżek Littorina littorea. Nastąpiło dalsze ocieplenie klimatu, temperatura u południowych brzegów Bałtyku była 2-3°C wyższa od dzisiejszej.

Bałtyk współczesny

Z końcem okresu litorynowego (ok.3 tys. lat temu) nastąpiło ponowne podniesienie się dna w cieśninach duńskich. Spowodowało to słabszy dopływ wód oceanicznych z Morza Północnego i obniżenie zasolenia Bałtyku. Powstało typowe morze słonawe, jakie znamy dzisiaj.

Charakterystyka

Bałtyk nazywany jest morzem śródziemnym północnej Europy, ponieważ ze wszystkich stron jest otoczony lądem, a z Morzem Północnym łączy go jedynie kilka płytkich cieśnin. Położone jest w północnej strefie klimatu umiarkowanego. Oba morza leżą na tym samym szelfie kontynentalnym.

• rozciągłość południkowa - ok. 1300 km

• rozciągłość równoleżnikowa najszersza (przez Zatokę Fińską) - ok. 600 km

• rozciągłość równoleżnikowa najwęższa (przez Zatokę Botnicką) - 100 km

• rozciągłość równoleżnikowa poniżej Gotlandii - ok. 250 km

Powierzchnia

Powierzchnia Bałtyku wraz z Kattegatem wynosi ok. 415 266 km². Bez Kattegatu Bałtyk zajmuje 392 979 km². Powierzchnia zlewni wynosi 1 721 233 km². Objętość morza wynosi 21 721 km³

Linia brzegowa

Linia brzegowa Bałtyku o długości ok. 8100 km[2] jest mocno rozwinięta i urozmaicona. Składa się na to duża ilość zalewów, zatok, półwyspów oraz wysp i wysepek, szczególnie licznych przy wybrzeżach północnym i zachodnim.

Największe zatoki

Trzy wybitne rozgałęzienia Bałtyku tworzą wielkie zatoki:

• Zatoka Botnicka o powierzchni 117 000 km²;

• Zatoka Fińska o powierzchni 30 000 km²;

• Zatoka Ryska o powierzchni 17 000 km².

Z innych większych zatok należy wymienić zatoki: Gdańską, Pomorską, Lubecką, Kilońską oraz Zalew Kuroński.

Większe półwyspy

Półwysep Długość km Szerokość km Państwo

Mierzeja Kurońska 98 0,4-4 Litwa / Rosja

Mierzeja Wiślana 60 0,6-2 Polska / Rosja

Fischland-Darß-Zingst 45 Niemcy

Mierzeja Helska 35 0,3-0,1-3 Polska

Wyspy

Wyspa Pow km² Ludność

Zelandia 7031 2 147 281

Gotlandia 3144 57 004

Fionia 2984 453 700

Sarema 2673 40 312

Olandia 1342 23 000

Lolland 1243 73 000

Hiuma 965 10 000

Rugia 935 73 000

Bornholm 588 44 100

Falster 514 47 000

Uznam 445 76 500

Als 312 50 000

Langeland 285 15 000

Wolin 265 17 000

Muhu 198 1822

Hailuoto 197 986

Fehmarn 185 13 036

Vormsi 93 3000

Ćrř 88 6863

Kotlin 84 42 800

Dostęp do morza mają państwa:

• Szwecja

• Finlandia

• Rosja

• Estonia

• Łotwa

• Litwa

• Polska

• Niemcy

• Dania

Cechy morfometryczne

Podział Bałtyku na akweny

Bałtyk jest morzem śródlądowym, głęboko wciśniętym w kontynent europejski. Łączy się z sąsiednim Morzem Północnym cieśninami, które nazywane są zewnętrznymi (Kattegat i Skagerrak) i wewnętrznymi (Sund, Wielki Bałt i Mały Bełt).

Cieśniny wewnętrzne Najmniejsza szerokość [km] Głębokość progowa [m]

1. Sund 4 12

2. Wielki Bełt 16 17

3. Mały Bełt 1 7

Bałtyk umownie dzielimy na kilka regionów:

Kattegat, Sund i Morze Bełtów, Bałtyk Właściwy, Zatoka Ryska, Zatoka Fińska, Morze Botnickie i Zatoka Botnicka

Akweny Pow [km²] Obj wody [km³] Max głębokość [m] Śr. głębokość [m]

Zatoka Botnicka 36 260 1 481 156 40,8

Morze Botnickie 79 257 4 448 294 61,7

Zatoka Fińska 29 498 1 098 123 37,2

Zatoka Ryska 17 913 406 51 22,7

Bałtyk właściwy 209 930 13 045 459 62,1

Sund i Morze Bełtów 20 121 287 38 14,3

Kattegat 22 287 515 109 23,1

Hydrologia

Wymiana wód

Bałtyk jest morzem o utrudnionym dopływie wód oceanicznych oraz dużym spływie wód rzecznych i opadowych. W rezultacie ma ono dodatni bilans wodny, co oznacza, że wody bałtyckie stale odpływają do sąsiedniego Morza Północnego.

Podczas silnych, zachodnich wiatrów wody przelewają się przez cieśniny z zachodu na wschód. Zjawisko to nazywane jest wlewem. Wielkość wlewu zależy od warunków środowiskowych - duże wlewy zdarzają się raz na kilka lat.

Mechanizm powstawania wlewów:

Podczas sztormów silne, zachodnie wiatry powodują podniesienie się poziomu Morza Północnego, co sprawia, iż słone, bogato natlenione wody przelewają się przez cieśniny do Bałtyku. Woda z Morza Północnego jest "cięższa" niż woda bałtycka, dlatego opada na dno. Woda ta po dnie przemieszcza się do kolejnych basenów, wypierając w ten sposób zalegające tam stare, pozbawione tlenu wody przydenne.

Zasolenie

Przewaga dopływu wód rzecznych i opadowych nad wlewami słonych wód z Kattegatu ma decydujący wpływ na zasolenie Bałtyku, które jest niewielkie w porównaniu z zasoleniem oceanu.

Średnie zasolenie wód powierzchniowych Bałtyku: 7,5 PSU

Średnie zasolenie wód oceanicznych: 36,6 PSU

Zasolenie wód bałtyckich nie jest jednolite - zmniejsza się ono w miarę oddalania się od cieśnin duńskich.

Zasolenie wód powierzchniowych Bałtyku Zasolenie wód przydennych Bałtyku

Zasolenie wód Bałtyku na przekroju Kattegat - Zatoka Botnicka

Stratyfikacja wód

Istotną cechą wód bałtyckich jest ich uwarstwienie.

Wyróżnia się dwie zasadnicze warstwy:

1. Wody powierzchniowe o niskim zasoleniu, dobrze wymieszane i natlenione.Ich temperatura waha się, w zależności od sezonu, od 0°C do 20°C.

2. Wody głębinowe o zasoleniu 12-22 PSU, wykazujące prawie stałą temperaturę 4-6°C.

W warstwie pośredniej, tzw. haloklinie, następuje gwałtowny wzrost zasolenia i tym samym gęstości wody. Jest to bariera utrudniająca mieszanie się wód powierzchniowych z głębinowymi, dlatego też te ostatnie są gorzej natlenione. W największych głębiach bałtyckich dochodzi nawet do całkowitego zużycia tlenu i wytwarzania toksycznego dla zwierząt siarkowodoru. Sytuację tlenową poprawiają jedynie większe wlewy dobrze natlenionych wód pochodzenia oceanicznego z Kattegatu. Dochodzi do nich tylko podczas silnych sztormów, raz na kilka lat.

Bioróżnorodność

Życie w Bałtyku jest ubogie. W naszych wodach spotykamy znacznie mniej gatunków niż w sąsiednim Morzu Północnym. Ponadto liczba gatunków zmniejsza się w miarę przesuwania się od Kattegatu do zatok: Fińskiej i Botnickiej. Jest to efekt spowodowany niższym zasoleniem.

Duży zakres zasolenia wód bałtyckich (1-30 PSU) pozwala na występowanie w nich różnych grup organizmów, od słodkowodnych do morskich. Najliczniejszą grupą roślin i zwierząt w Bałtyku są gatunki morskie o dużej tolerancji na zmiany zasolenia (np. dorsz, śledź, krewetka), mniej liczne są gatunki typowo słonawowodne (np. podwój, niektóre kiełże). W wodach przybrzeżnych i wysłodzonych zatokach występują gatunki słodkowodne (np. okoń, płoć, błotniarka).

Liczba gatunków fauny dennej w Bałtyku w zależności od zasolenia wody.

Niskie zasolenie Bałtyku uniemożliwia życie wielu gatunkom morskim, dlatego też w naszym morzu nie spotykamy np. szkarłupni czy głowonogów, które są bardzo wrażliwe na zmiany zasolenia (organizmy stenohalinowe). Do życia w Bałtyku przystosowały się tylko te rośliny i zwierzęta morskie, które mają duże zdolności adaptacyjne i mogą bytować w dużym zakresie zasolenia (organizmy euryhalinowe). Jednak nawet one musiały "wprowadzić" pewne modyfikacje, pozwalające im przeżyć w tym środowisku. Przykładowo część gatunków morskich występuje w Bałtyku w głębszej, przydennej warstwie wód nawet wówczas, jeśli ich naturalnym siedliskiem w Morzu Północnym są przybrzeżne płycizny (unikają w ten sposób wysłodzonej wody powierzchniowej). Zjawisko to określane jest mianem submergencji, czyli zagłębiania się. Niska wartość zasolenia Bałtyku sprawia również, że niektóre zwierzęta osiągają znacznie mniejsze rozmiary niż ich krewniacy w sąsiednim Morzu Północnym.

Fauna Bałtyku

Fauna Bałtyku jest stosunkowo uboga.

ryby

• flądra

• dorsz

• makrela

• ciernik

• śledź

• łosoś

• stornia

• skarp (turbot) Krewetka bałtycka

• szprot

• tobiasz

• dobijak

• kur diabeł

• tasza

• iglicznia

• wężynka

• pocierniec

• troć wędrowna

• sieja pospolita

• babka czarna

• 
  babka bycza (jako gatunek inwazyjny)

• babka mała

• belona

• węgorz

• witlinek

• sandacz

• koleń pospolity

ssaki

• foka szara

• nerpa (foka obrączkowana) Kiełż

• foka pospolita

• morświn

jamochłony

• chełbia modra

• bełtwa festonowa

• ukwiał tęgoczułki

• ukwiałek arkoński

• 
  piórówka świecąca

żachwy

• dendrodoa

strzałki

• strzałka bałtycka

• strzałka mała

szkarłupnie

• rozgwiazda czerwona

• wężowidło białawe Podwój wielki

mięczaki

• rogowiec bałtycki

• rogowiec wapienny

• małgiew piaskołaz

• 
  cyprina islandzka

• astarta północna

• astarta zachodnia

• omułek jadalny

• sercówka pospolita

• sercówka drobna

• pobrzeżka

• wodożytka

• rozdepka

• błotniarka bałtycka Okoń

skorupiaki

• pąkla

• krewetka elegancka (atlantycka)

• pośródek pospolity

• krab wełnistoszczypcy

• krab brzegowy

• krabik amerykański

• 
  pustelnik bernardyn

• krewetka bałtycka

• podwój wielki

• podwoik

• ligia oceaniczna (psotówka)

• stulnik

• garnela

• zmieraczek plażowy

• kiełż bałtycki

• lasonogi Płoć

• bełkaczek pospolity

Błotniarka Krewetka Atlantycka

Flora Bałtyku

Glony wielokomórkowe występują na płytkich wodach Bałtyku (do 30 m).

glony wielokomórkowe

• sałata morska

• listownica

• morszczyn pęcherzykowaty

• morszczyn piłkowany

• krasnorost

Sałata morska Krasnorosty

Listownica

Zasoby naturalne

Morza od wieków są źródłem wielu bogactw naturalnych. Wykorzystywanie tych użytecznych elementów środowiska naturalnego umożliwia rozwój cywilizacji. Z kolei postęp techniczny w dziedzinie eksploatacji mórz znacznie rozszerza możliwości korzystania z zasobów naturalnych zarówno żywych jak i mineralnych.

Badania dna Bałtyku zaowocowały odkryciem złóż zasobów mineralnych: gazu ziemnego, ropy naftowej, kruszywa budowlanego oraz bursztynu. Pełne ich rozpoznanie wymaga jednak jeszcze czasu i pracy. Eksploatacja tych złóż nie jest intensywna.

Jedyne mające wartość gospodarczą zasoby żywe Bałtyku to ryby. Są dość dobrze zbadane i corocznie szacowane przez Morski Instytut Rybacki w Gdyni.

Zanieczyszczenia morza Bałtyckiego

ZANIECZYSZCZENIE MORZA to wprowadzanie do środowiska morskiego substancji lub energii, powodującej takie szkodliwe skutki jak:

• Niebezpieczeństwo dla zdrowia i życia ludzkiego

• Szkodliwość dla żywych zasobów i życia morza

• Utrudnienia w prawidłowym użytkowaniu morza włączając w to rybołówstwo

• Obniżenie jakości użytkowej wody morskiej

• Zmniejszenie walorów estetycznych morza

Główne ogniska zanieczyszczeń w zlewisku morza Bałtyckiego

Gospodarka komunalna

Odpływ z rolnictwa

Przemysł

Zanieczyszczenie Bałtyku

Drogi wprowadzania zanieczyszczeń do Morza Bałtyckiego

1. zrzucane bezpośrednio z brzegu (np. ścieki trafiające bezpośrednio do morza, z pominięciem spływu rzecznego)

2. zrzucane wraz ze spływem rzecznym

3. zanieczyszczenia powstające na morzu

4. emitowane z atmosfery

Zanieczyszczenia powstające na lądzie stanowią 97% wszystkich zanieczyszczeń wprowadzanych do Bałtyku, pozostałe 3% to zanieczyszczenia powstające na morzu.

Główne źródła zanieczyszczeń

1. Źródła lądowe

1. Przemysł 2. Gospodarka komunalna 3. Rolnictwo 4.Motoryzacja

B. Źródła morskie

1. Porty 2. Przemysł wydobywczy 3. Żegluga 4. Odpady

Rodzaj zanieczyszczenia

A Substancje biogeniczne

Główne związki azotu i fosforu oraz materia organiczna Rolnictwo (nawozy sztuczne, hodowla zwierząt), przemysł i motoryzacja (spalanie paliw), gospodarka komunalna (używanie detergentów)

B Substance toksyczne Metale ciężkie (kadm, rtęć, ołów), Pestycydy - środki ochrony roslin i inne trwałe związki organiczne Przemysł (produkty uboczne procesów technologicznych), gospodarka komunalna (spalanie śmieci), motoryzacja, spalanie paliw), rolnictwo (jego chemizacja)

C Zanieczyszczenia ropopochodne (ropa, jej przetwory i produkty spalania) Przemysł, motoryzacja, gospodarka komunalna, żegluga (katastrofy) i porty (przeładunki)

D Skażenia sanitarne (mikrobiologiczne) Gospodarka komunalna (ścieki bytowe), rolnictwo (hodowla), przemysł (odpady spożywcze)

E Substancej radioaktywne Elektrownie jądrowe (katastrofy i zrzuty odpadów)

F Inne, w tym śmieci Gospodarka komunalna, przemysł

---