MALARSTWO XX WIEKU
MARC CHAGALL i AMADEO MODIGLIANI
FOWIZM (1905) i HENRI MATISSE - Henri Matisse ; Andre Derain, Maurice de Vlaminck, Albert Marquet, Raoul Dufy, Henri Manguin.
FUTURYZM - G. Severini; Luigi Russolo; Umberto Bocconi. Ruch artystyczny powstały ok. 1909 we włoskich środowiskach literackich, wkrótce objął inne dziedziny sztuki (plastyka, muzyka). Głównym jego ogniskiem były Włochy, silnie oddziałał tez na nowa sztukę we Francji, Niemczech i Rosji. Przywódcami i teoretykami ruch byli poeta F. T. Marinetti i malarz U. Boccioni; uczestniczyli w nim ponadto malarze: G. Balla, C. Carrá, R. Russolo, G. Severini, E. Prampolini, poeci: A. Soffici, architekt A. di Sant'Elia i wielu in. pierwszym oficjalnym wystąpieniem futurystów był głośny Manifest Futuryzmu, ogłoszony przez Marinettiego w paryskim „Le Figaro” 20.02.1909 r. Rok później 11.02.1910 r. młodzi malarze futuryści ogłosili w formie manifestu apel wzywający do zrewolucjonizowania sztuki podpisany przez Boccioniego , Carrę, Russola, Balle i Severiniego. Ukazały się też manifesty: techniki malarstwa futurystycznego (IV 1910), muzyki futurystycznej (I i III 1911), rzeźby i literatury futurystycznej (IV i V 1912). Pierwsza wystawa futurystów odbyła się w II 1912 w Paryżu w Galerie Bernheim; prócz artystów włoskich udział w niej wzięli: R. Delaunay, P. Picasso, F. Léger, J. Metzinger i in. W latach następnych odbyły się wystawy futurystów w Paryżu, Londynie, Berlinie, Brukseli, Wiedniu. Podstawą ich programu był kult dynamizmu życia współczesnego, szybkości techniki i maszyny, gloryfikacja siły, zniszczenia i wojny. Pierwszy manifest futurystyczny głosił: Oświadczamy że wspaniałość świata wzbogaciło nowe piękno: piękno szybkości. Chcemy opiewać wojnę - jedyną higienę świata - militaryzm, patriotyzm, niszczycielski gest anarchistów, piękne idee, dla których się umiera, i pogardę dla kobiety. Chcemy zniszczyć muzea, biblioteki, zwalczyć moralność, feminizm i wszystkie oportunistyczne i utylitarne nikczemności. Gdyż sztuka nie może być niczym innym jak gwałtem, okrucieństwem, niesprawiedliwością. Estetyka futurystów dążyła do wyrażenia w obrazie ruchu, ekspansji i szybkości oraz do zburzenia wszelkich dotychczasowych tradycji. Manifest malarstwa futurystycznego ogłaszał najgłębszą pogardę dla wszystkich form naśladownictwa zarówno wobec natury jak innej sztuki. Obraz futurystyczny miał ukazywać „symultanizm stanów plastycznych duszy” artysty w momencie twórczym lub równoczesność szeregu momentów zachodzących w otaczającej rzeczywistości. Stąd też tematyka znacznej większości obrazów i rzeźb futurystycznych obracała się wokół syntezy wszelkich form ruchu, zarówno abstrakcyjnego jak i zupełnie konkretnego, np. synteza ruchów pędzącego konia w słynnej Elasticit U. Boccioniego - jednym z najbardziej reprezentatywnych dzieł tego kierunku. Odrzucając klasyczne zasady perspektywy futuryści pragnęli umieścić widza „w centrum obrazu”. Podejmowali tez zagadnienia tzw. czwartego wymiaru. Sztuka ich przyjęła szereg cech formalnych kubizmu, tak iż przez niektórych autorów bywa uważana za jeden z jego odłamów. Jako kierunek artystyczny reprezentowany przez omówioną grupę, futuryzm wygasł w 1919 r. Ruch futurystyczny popularyzowany w wielu krajach, zwłaszcza przez Marinettiego przyczynił się m.in. do powstania rajonizmu i konstruktywizmu. W Polsce f. miał istotny wpływ na ukształtowanie się formizmu.
NABIŚCI - fascynacja Gauguinem, zaprzeczenie impresjonizmowi, treści symboliczne, poszukiwanie absolutu. Paul Sérusier; Maurice Denis; Pierre Bonnard; Felix Valloton; Edouard Vuillard.
EKPRESJONIZM NIEMIECKI - Ernst Ludwig Kirchner; Erich Heckel; Karl Schmidt-Rottluff; Fritz Bleyl; Franz Marc; Emil Nolde; Wassyli Kandinsky; August Macke.
DADAIZM - 1915-1918 - 1918 Tristan Tzara, manifest dadaistyczny, przeciw wojnie, konsumpcyjnemu stylowi życia; Marcel Duchamp; Man Ray; Kurt Schwitters; F. Picabia. Międzynarodowy ruch radykalnej rewolty artystycznej, zainicjowany około 1915 roku przez artystów i pisarzy europejskich i amerykańskich. Jego cechą było nastawienie antyracjonalistyczne i antyestetyczne oraz wynikająca z poczucia rozpadu cywilizacji negacja obowiązujących form życia społecznego i kultury. Dadaizm zainicjowany został w Zurychu przez artystów skupionych wokół rumuńskiego poety T. Tzary i francuskiego malarza H. Arpa. Identyczną działalność podjęli w Stanach Zjednoczonych, jeszcze w czasie wojny, artyści z kręgu nowojorskiej „galerii 291” A. Stieglitza: F. Picabia, M. Ray, M. Duchamp. Po wojnie ośrodek ruchu przeniósł się do Paryża (L. Aragon, A. Breton). Ważnymi ośrodkami w tym czasie były tez Berlin (R. Huelsenbeck, R. Hausman, G. Grosz), Kolonia (M. Ernst, H. Arp) i Hanower (K. Schwitters). Dadaiści dążyli do destrukcji sztuki jako przedmiotu kultu estetycznego oraz stworzenia antysztuki, pozbawionej norm i prawideł. Posługiwali się w swych działaniach absurdalnym dowcipem, drwiną, stosowali nowe, szokujące sposoby tworzenia jak ready made, aranżacje typu Merz czy fotomontaże. Nazwę ruchu stanowiło znalezione przypadkowo w słowniku „Dada” pochodzące z dziecięcej gwary i oznaczające zabawkę, konika. Dadaizm jest jednym ze źródeł inspiracji współczesnej sztuki.
Marcel Duchamp [1887-1968] - Akt schodzący po schodach nr 1 [1911]. Akt schodzący po schodach nr 2 [1912]. Panna młoda rozebrana przez swych kawalerów, jednak [1912-1923]. Maszynka do mielenia czekolady nr 2 [1914]. Fontanna [1917-1964]. Koło rowerowe [1963]. Tu m' [1918]. Rotacyjne płytki szklane [1920]. Rotoreliefy [1926]. L.H.O.O.Q. [1930]. Apolinere Enameled [1916-17]. Dane są 1. bieżąca woda 2. oświetlenie gazowe [1946-1966].
KUBIZM - przeciw impresjonizmowi, ubóstwo koloru, malarstwo intelektu. 1907-1910 - faza prekubistyczna [Akt z draperią P. Picassa]; 1910-1912 - faza analityczna [Portugalczyk, Stolik G. Braque]; 1912-1914 - faza syntetyczna [Gitara G. Brque'a]. Pablo Picasso; Georges Braque; Juan Gris. Kierunek w malarstwie XX wieku, zapoczątkowany we Francji w 1907 r. przez P. Picassa i G. Braque'a. Picasso w tzw. okresie prekubistycznym (1906-1908) koncentrował uwagę na wartościach plastycznych obrazu i dążąc do swoistej ekspresji nawiązywał do malarstwa P. Cezanne'a podobnie jak Braque i bliski tym problemom A.Derain, oraz do wzorów rzeźby przedromańskiej, iberyjskiej i rzeźby ludów afrykańskich. Zapowiedzią malarstwa kubistycznego był obraz Picassa Panny z Avignon (1907). W 1908 r. krytyk L. Vauxelles, w związku z pejzażami Braque'a odznaczającymi się geometrycznym uproszczeniem brył, napisał o artyście, że sprowadza wszystko „do kubów”. W następnym roku w recenzji z Salonu Jesiennego użył z intencją ironiczną określenia „kubista”. Termin ten wszedł w powszechne użycie od 1911 roku tracąc powoli znaczenie pejoratywne. Głównym obrońcą i teoretykiem kubizmu był G. Apollinaire, który wydał w 1913 r. książkę Les peintres cubistes. Meditations esthetiques, najpełniej formułującą, obok prac A. Gleizesa i J. Metzingera z 1912 r. program kierunku. Picasso, Braque, wraz z Grisem, który występuje z obrazami kubistycznymi od 1911 r., zwani są kubistami ortodoksyjnymi. W ślad za ich poszukiwaniami idą J. Metzinger, A. Gleizes, F. Leger, L. Marcoussis, wystawiający wspólnie na Salonie Niezależnych w 1911 r. w słynnej Sali 41, oraz współpracujący w roku następnym z grupą „Section d'Or” J. Villon, M. Duchamp i R. de La Fresnaye. W latach poprzedzających I wojnę światową, które były okresem zamykającym programowe poszukiwania kubizmu, był on reprezentowany przez wielu utalentowanych artystów, również rzeźbiarzy, jak: A. Archipenko, C. Brancusi, H. Laurens, J. Lipchitz. Proces kształtowania się kubizmu i rozwoju ruchu kubistycznego dzieli się na trzy fazy: 1) fazę prekubistyczną od lata 1906 do lata 1909, 2) fazę analityczną - właściwe dzieje kubizmu od jesieni 1909 do 1911/1912, 3) fazę kubizmu syntetycznego, zapoczątkowaną przez Picassa i Braque'a w 1912 r. W fazie prekubistycznej, zainspirowani przez Cezanne'a, Braque i Picasso definiowali obiekty za pomocą rygorystycznej geometryzacji i surowej syntezy, przy odrzuceniu wszelkich zasad perspektywy. Wydobycie stereometrycznej struktury przedmiotów stało się problemem pierwszej wagi, przed rozwiązaniem kolorystycznym obrazów. Już wówczas iluzjonistyczne tendencje malarstwa, charakteryzujące twórczość europejską od czasów renesansu, zostały przezwyciężone. Głównymi motywami malarstwa prekubistycznego były drzewa, domy, patery z owocami, butelki i kieliszki, a później gitary i inne instrumenty muzyczne o prostych, podstawowych formach geometrycznych. W fazie analitycznej obraz kubistyczny charakteryzuje analiza struktury przedmiotu, wyrażająca się w pryzmatycznym cięciu form, prowadząca do coraz większego ich rozbicia. Celem tej dekompozycji obiektu jest dążenie do symultanistycznego pokazania przez ułożenie obok siebie, na płaszczyźnie, profilów widzianych z różnych stron jednocześnie. Od 1912 r. Braque i Picasso wprowadzają do obrazów elementy gotowe, jak wycinki gazet, tapety, szkło i piasek, tworząc pierwsze colleges. Właściwy początek fazy syntetycznej kubizmu rozpoczyna się w 1913 przy współuczestnictwie Grisa i Legera. Mimo że kubizm w fazie analitycznej przez rozczłonkowanie płaszczyzny utrudniał czytelność obrazu i zniekształcał proporcje przedmiotów, było to wciąż jeszcze swoiste odtwarzanie rzeczywistości. Dopiero w kubizmie syntetycznym naśladowanie zastąpione zostało intuicyjnie wynalezionym znakiem. Pojedyncze płaszczyzny w obrazie stały się większe, ujednolicone, powróciły barwy spektrum (także i lokalne), sprowadzone w fazie analitycznej prawie do monochromatyzmu. W fazie syntetycznej kubizm osiągnął język obrazowy, w którym zamanifestowało się upraszczające i abstrahujące myślenie plastyczne, charakterystyczne dla XX wieku. Kubizm wywarł wpływ na artystów nie związanych bezpośrednio z tym kierunkiem, m.in. M. Chagalla, M. Gromaire'a, T. Makowskiego, czy grupę formistów. Poza Francją najpełniej przyjął się w Niemczech, Stanach Zjednoczonych i Anglii.
Pablo Picasso [1881-1973]: [okres błękitny] Autoportret w płaszczu [1901], Dziecko z gołębiem [1901], Celestyna [1904]; [okres różowy] Rodzina kuglarzy [1905], Arlekin, Akrobatka na kuli [1905].
KUBIZM Panny z Awinionu [1907], Akt z draperią [1907], Mandolinista [1909], Portret Kahnweilera [1910], Skrzypce [1912], Gitara [1913], Człowiek z gitarą [1911], butelka starej nalewki i gazeta [1913], Martwa natura z wyplatanym krzesłem [1912]. Martwa natura ze skrzypcami [1913-14], Skrzypce [1915].
Pocałunek [1925], Taniec wiejski [1922], Trzy kobiety przy źródle [1921], Wyścig [1922], Ukrzyżowanie [1930], Walka byków:śmierć torreadora [1933], Guernica [1937], Portret Dory Maar [1937], Masakra w Korei [1951], Śniadanie na trawie wg Maneta [1961], Rysujący Claude, Francoise i Paloma [1954], Pocałunek [1969], Macierzyństwo [1971].
Georges Braque [1882-1969] - Wiadukt w Estaque [1908], Taras w Estaque [1908], Portugalczyk [1911], Stolik [1911], Martwa natura ze skrzypcami [1911], Mężczyzna palący fajkę [1912], Skrzypce i fajka lub gazeta [1913-14],Kobieta z gitarą [1913], Mężczyzna z gitarą [1914]
Juan Gris [1887-1927] - Książka [1911], Martwa natura z książką [1913], Gitara [1913], Śniadanie [1915]
ABSTRAKCJONIZM - Abstrakcyjna sztuka - nieprzedstawiająca, niefiguratywna, bezprzedmiotowa. Terminem tym określa się sztukę nie przedstawiającą świata rozpoznawalnych przedmiotów, oderwaną od obrazowania rzeczywistości. Dzieło abstrakcyjne stanowi autonomiczną, odrębną rzeczywistość, zbudowaną z układów linii, form, barw lub brył. Tendencje do odchodzenia od przedstawiania rzeczywistości obecne były w sztuce wszystkich epok i środowisk, jednak dopiero w XX wieku sztuka abstrakcyjna stała się jednym z najważniejszych nurtów artystycznych epoki. Pierwszym w pełni świadomym twórcą szt.abst. był Wassily Kandinsky. Jego dziełem jest powstała w 1910 r. akwarela, w której pominięte zostały wszelkie odniesienia do świata rzeczywistego. Pionierami szt.abst. są K. Malewicz, P. Mondrian, M. Łarionow. Szt.a. wskazuje duże zróżnicowanie rozwojowe, operuje formami geometrycznymi, konstrukcyjnymi, o zobiektywizowanych kształtach bądź też formami ekspresyjnymi czy lirycznymi, których kształt jest wynikiem subiektywnego przeżycia twórcy. Abstrakcja geometryczna jest wynikiem scjentystycznych i intelektualnych dociekań artystów, prezentuje świat form elementarnych, poddanych rygorystycznym prawidłom kompozycji z abstrakcją geometryczną związany jest neoplastycyzm, suprematyzm, konstruktywizm, unizm i op-art. Abstrakcja ekspresyjna, bądź liryczna jest zapisem wrażliwości i intuicji twórczej, wyraża bezpośrednią ekspresję i indywidualną emocję. Operuje formami amorficznymi, kaligraficznymi, organicznymi. Z tym nurtem abstrakcji wiąże się twórczość Kandinsky'ego. Pierwsza stała ekspozycja sztuki a. została otwarta w 1925 r. w Hanowerze, drugą z kolei utworzono w Łodzi w 1931 r. W 1925 r. w Paryżu odbyła się pierwsza międzynarodowa wystawa sz.a. zatytułowana L'art d'aujord'hui. W 1929 r. powstał ruch „Cercle et Carré”, a w 1931 r. ugrupowanie „Abstraction-Création”. W Polsce sz.a. uprawiali artyści związani z grupami Blok, Praesens i a.r. (m.in. W. Strzemiński, K. Kobro, H. Berlewi, M. Szczuka, K. Hiller, H. Stażewski). Indywidualną koncepcję sz.a. stworzył Strzemiński swoją teorią unizmu.
2