6 Demokracja szlachecka w Rzeczypospolitej

podręcznik, str. 38-43

1. Przywileje ( uprawnienia danego stanu społeczeństwa) szlacheckie fundamentem demokracji szlacheckiej:

a. przekształcenie się rycerstwa w szlachtę u schyłku średniowiecza

b. rosnąca pozycja szlachty po wygaśnięciu dynastii Piastów

c. równość szlachty ( „szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie”)

c. zestawienia najważniejszych przywilejów:

Przywilej	Data	Władca	Postanowienia
koszycki	1374	Ludwik Węgierski	- zgoda szlachty na nowe podatki - zwolnienie szlachty z podatków, oprócz 2 gr z łanu chłopskiego rocznie, - koszty wypraw poza granice kraju pokrywa władca, - urzędy zagwarantowane tylko dla Polaków
czerwiński	1422	Władysław Jagiełło	- nietykalność majątkowa szlachty bez prawomocnego wyroku, - bicie nowej monety za zgodą rady królewskiej
warcki	1423	Władysław Jagiełło	- tzw. przywilej o krnąbrnym sołtysie”, - szlachta mogła zajmować gospodarstwa „krnąbrnych sołtysów” - wojewoda wyznacza ceny maksymalne na artykuły rzemieślnicze
jedleńsko-krakowski	1430 1433	Władysław Jagiełło	- zakaz więzienia szlachcica bez wyroku sądowego, - urzędy ziemskie zastrzeżone dla miejscowej szlachty, - wysokie urzędy kościelne tylko dla szlachty
cerekwicko-nieszawskie	1454	Kazimierz Jagiellończyk	- król nie może bez zgody sejmików ziemskich szlachty ustanowić nowych praw, zwołać pospolitego ruszenia ( wojska szlacheckiego), nakładać nowych podatków
piotrkowski	1496	Jan Olbracht	- tylko szlachta może kupować ziemię i sprawować urzędy, - ograniczenie wolności chłopów; tylko jeden syn chłopski rocznie mógł opuścić wieś - zwolnienie szlachty z opłat celnych
Nihil novi	1505	Aleksander Jagiellończyk	-„Nic nowego“ o nas, bez nas“- każda ustawa musi uzyskać zgodę parlamentu

2. Ustrój demokracji szlacheckiej:

a. stany sejmujące

Król	Senat	Sejm ( izba poselska)	Sądownictwo
- zwoływał sejm ( przynajmniej co 2 lata), - przewodniczył obradom Senatu, - nadawał królewszczyzny ( dobra ziemskie jako wynagrodzenia za urząd) - mianował urzędników centralnych ( kanclerz- kancelaria, sprawy zagraniczne, podskarbi- finanse, hetman- wojsko) i terytorialnych ( wojewoda, kasztelan,) - najwyższy sędzia (prawo łaski), - nobilitacja ( nadanie szlachectwa)	- urzędnicy centralni i terytorialni ( koronni, czyli polscy i litewscy) - dostojnicy kościelni, - obradom przewodniczył król	- posłowie wybrani na sejmikach ziemskich szlachty danego województwa, - posłowie wyposażeni w instrukcje sejmikowe ( postulaty szlachty, zobowiązania do określonego sposobu głosowania), - obradom przewodniczył marszałek,	Trybunał koronny sądy ziemskie
Kompetencje parlamentu: - uchwalanie ustaw- tzw. konstytucji - uchwalanie podatków, - zwoływanie pospolitego ruszenia - polityka zagraniczna ( wojny, sojusze), - wspólne posiedzenie na rozpoczęciu i zakończeniu obrad sejmu ( osobne obrady) - możliwość zgłoszenia przez posła sprzeciwu wobec ustawy- „liberum veto” ( wolne, nie pozwalam)

b. rodzaje sejmów:

• walny- (tzw. ordynaryjny)- zwoływane przez króla minimum co dwa lata ( trwał 6 tygodni)

• nadzwyczajny ( extraordynaryjny)- zwoływany w przypadku zagrożenia państwa, np. wojny ( trwał tydzień)

• konwokacyjny ( przedelekcyjny)- zwoływany przez interrexa ( prymas w okresie bezkrólewia zastępował władcę), by ustalić czas i miejsce elekcji ( wyboru króla)

• elekcyjny- wybór króla na Woli pod Warszawą ( udział całej szlachty, głosowanie)

• koronacyjny- zaprzysiężenie przez króla- elekta artykułów henrykowskich i pactów conventów

c. struktura stanu szlacheckiego: 10 % społeczeństwa całej Rzeczpospolitej

• magnaci- rodziny książęce, najwyżsi urzędnicy państwowi, posiadający rozległe latyfundia ( majątki ziemskie)

• szlachta średnia- posiadacze zwykle kilku wsi, urzędnicy ziemscy, posłowie na sejm,

• szlachta drobna- posiadacze części wsi z poddanymi chłopami,

• szlachta zagrodowa ( zaściankowa)- sama uprawiała ziemię

• gołota- nie posiadała nic oprócz pochodzenia szlacheckiego

d. ruch egzekucyjny szlachty średniej w obronie demokracji szlacheckiej:

• rosnąca pozycja magnaterii w państwie,

• sejmy egzekucyjne 1562- 1565

• egzekucja dóbr- odebranie magnatom zagarniętych królewszczyzn,

• egzekucja praw- zakaz łączenia urzędów w jednym ręku ( tzw. incompatibilia), unifikacja kraju

• utworzenie wojska kwarcianego- ¼ dochodów z odzyskanych królewszczyzn

---