6 Demokracja szlachecka w Rzeczypospolitej

1. Przywileje ( uprawnienia danego stanu społeczeństwa) szlacheckie fundamentem demokracji szlacheckiej:

a. przekształcenie się rycerstwa w szlachtę u schyłku średniowiecza

b. rosnąca pozycja szlachty po wygaśnięciu dynastii Piastów

c. równość szlachty ( „szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie”)

c. zestawienia najważniejszych przywilejów:

Przywilej	Data	Władca	Postanowienia
koszycki	1374	Ludwik Węgierski	- zgoda szlachty na nowe podatki - zwolnienie szlachty z podatków, oprócz 2 gr z łanu chłopskiego rocznie, - koszty wypraw poza granice kraju pokrywa władca, - urzędy zagwarantowane tylko dla Polaków
czerwiński	1422	Władysław Jagiełło	- nietykalność majątkowa szlachty bez prawomocnego wyroku, - bicie nowej monety za zgodą rady królewskiej
warcki	1423	Władysław Jagiełło	- tzw. przywilej o krnąbrnym sołtysie”, - szlachta mogła zajmować gospodarstwa „krnąbrnych sołtysów” - wojewoda wyznacza ceny maksymalne na artykuły rzemieślnicze
jedleńsko-krakowski	1430 1433	Władysław Jagiełło	- zakaz więzienia szlachcica bez wyroku sądowego, - urzędy ziemskie zastrzeżone dla miejscowej szlachty, - wysokie urzędy kościelne tylko dla szlachty
cerekwicko-nieszawskie	1454	Kazimierz Jagiellończyk	- król nie może bez zgody sejmików ziemskich szlachty ustanowić nowych praw, zwołać pospolitego ruszenia ( wojska szlacheckiego), nakładać nowych podatków
piotrkowski	1496	Jan Olbracht	- tylko szlachta może kupować ziemię i sprawować urzędy, - ograniczenie wolności chłopów; tylko jeden syn chłopski rocznie mógł opuścić wieś - zwolnienie szlachty z opłat celnych
Nihil novi	1505	Aleksander Jagiellończyk	-„Nic nowego“ o nas, bez nas“- każda ustawa musi uzyskać zgodę parlamentu

2. Ustrój demokracji szlacheckiej:

a. stany sejmujące

Król	Senat	Sejm ( izba poselska)	Sądownictwo
- zwoływał sejm ( przynajmniej co 2 lata), - przewodniczył obradom Senatu, - nadawał królewszczyzny ( dobra ziemskie jako wynagrodzenia za urząd) - mianował urzędników centralnych ( kanclerz- kancelaria, sprawy zagraniczne, podskarbi- finanse, hetman- wojsko) i terytorialnych ( wojewoda, kasztelan,) - najwyższy sędzia (prawo łaski), - nobilitacja ( nadanie szlachectwa)	- urzędnicy centralni i terytorialni ( koronni, czyli polscy i litewscy) - dostojnicy kościelni, - obradom przewodniczył król	- posłowie wybrani na sejmikach ziemskich szlachty danego województwa, - posłowie wyposażeni w instrukcje sejmikowe ( postulaty szlachty, zobowiązania do określonego sposobu głosowania), - obradom przewodniczył marszałek,	Trybunał koronny sądy ziemskie
Kompetencje parlamentu: - uchwalanie ustaw- tzw. konstytucji - uchwalanie podatków, - zwoływanie pospolitego ruszenia - polityka zagraniczna ( wojny, sojusze), - wspólne posiedzenie na rozpoczęciu i zakończeniu obrad sejmu ( osobne obrady) - możliwość zgłoszenia przez posła sprzeciwu wobec ustawy- „liberum veto” ( wolne, nie pozwalam)

b. rodzaje sejmów:

• walny- (tzw. ordynaryjny)- zwoływane przez króla minimum co dwa lata ( trwał 6 tygodni)

• nadzwyczajny ( extraordynaryjny)- zwoływany w przypadku zagrożenia państwa, np. wojny ( trwał tydzień)

• konwokacyjny ( przedelekcyjny)- zwoływany przez interrexa ( prymas w okresie bezkrólewia zastępował władcę), by ustalić czas i miejsce elekcji ( wyboru króla)

• elekcyjny- wybór króla na Woli pod Warszawą ( udział całej szlachty, głosowanie)

• koronacyjny- zaprzysiężenie przez króla- elekta artykułów henrykowskich i pactów conventów

c. struktura stanu szlacheckiego: 10 % społeczeństwa całej Rzeczpospolitej

• magnaci- rodziny książęce, najwyżsi urzędnicy państwowi, posiadający rozległe latyfundia ( majątki ziemskie)

• szlachta średnia- posiadacze zwykle kilku wsi, urzędnicy ziemscy, posłowie na sejm,

• szlachta drobna- posiadacze części wsi z poddanymi chłopami,

• szlachta zagrodowa ( zaściankowa)- sama uprawiała ziemię

• gołota- nie posiadała nic oprócz pochodzenia szlacheckiego

d. ruch egzekucyjny szlachty średniej w obronie demokracji szlacheckiej:

• rosnąca pozycja magnaterii w państwie,

• sejmy egzekucyjne 1562- 1565

• egzekucja dóbr- odebranie magnatom zagarniętych królewszczyzn,

• egzekucja praw- zakaz łączenia urzędów w jednym ręku ( tzw. incompatibilia), unifikacja kraju

• utworzenie wojska kwarcianego- ¼ dochodów z odzyskanych królewszczyzn

1. Organy władzy

• Król - czasy piastowskie - zasada dziedziczenia tronu - potem elekcja (szlachta) króla w obrębie dynastii - często akceptacja w zamian za przywileje

• Rada królewska

• Zaufani króla, kanclerze, podskarbi, marszałek, wojewodowie i kasztelanowie, biskupi

• Powoływani przez króla, obowiązkowe funkcje doradcze, z czasem zwana senatem

• Urzędnicy centralni - powoływani przez władcę

• Kanclerz, podkanclerzy -kancelaria, dyplomacja, nadzór nad sądownictwem królewsk.

• Podskarbi Wielki - skarbiec mennica, archiwum

• Marszałek Wielki i Nadworny - zarządzanie dworem, bezpieczeństwo władcy

• Hetman - dowództwo na wojskami zaciężnymi

• Urzędnicy lokalni, ziemscy - powoływani przez władcę spośród szlachty danej ziemi

• Wojewoda - dowództwo pospolitego ruszenia, przewodniczący sejmiku ziemskiego

• Kasztelan - dowództwo pospolitym ruszeniem, sadownictwo i administracja

• Sędzia ziemski- przewodniczył sądom ziemskim (szlacheckim)

• Podkomorzy - sędzia w sprawach granicznych

• Urzędnicy administracji państwowej „w terenie”

• Starosta generalny - namiestnik króla w dzielnicy np Małopolska,

• Starosta grodowy - na czele sądu grodzkiego w powiecie - sądy z 4 artykułów

2. Wzrost aktywności średniej szlachty

• Folwarki -szlacheckie duże gospodarstwa rolne produkujące na sprzedaż

• Pracują tu przymusowo chłopi - przez określoną liczbę dni w roku - w zamian, za użytkowanie ziemi (pańszczyzna)

• Sejmiki ziemskie - lokalne zjazdy szlachty - problemy miejscowe, ale nie tylko

• Konfederacje szlacheckie - grupa utworzona do realizacji określonych celów

3. Demokracja szlachecka

• Zalety:

• Równość polityczna szlachty - która ma wyłączność na prawa polityczne niezależnie od posiadanego majątku

• Możnowładztwo, Szlachta ziemiańska, Szlachta zagrodowa, Szlachta gołota

• Sejm i sejmiki szlacheckie

• Kształtowanie świadomości narodowej, poczucia odpowiedzialności za kraj, pokojowe rozstrzyganie sporów

• Wady:

• Aklamacja (jednomyślność) podstawą demokracji szlacheckiej - rygorystycznie XVII

• Czasem majątek i urodzenie przeważał nad wykształceniem i uczciwością szlachcica

• Słabość Króla - władzy wykonawczej - ograniczanie uprawnień

4. Główne przywileje szlacheckie - osłabienie władzy królewskiej i mieszczaństwa

PRZYWILEJ	CEL	TREŚĆ
KOSZYCKI Ludwik Andegaweński 1374	Zagwarantowanie sukcesji dla córek w Polsce	Ograniczenie podatku z dóbr szlacheckich do 12 gr z łana Każdy nowy podatek - zgoda szlachty Wyprawy wojenne zagraniczne - płatne Na urzędy ziemskie Polacy z danej ziemi
CZERWŃSKI Władysław Jagiełło 1422	Zgoda szlachty na udział w wyprawie przeciwko Krzyżakom	Nietykalność majątkowa szlachty bez wyroku sądowego
WARCKI - STATUT Władysław Jagiełło 1423	Ugruntowanie pozycji gospodarczej szlachty	Możliwość usuwania przez szlachtę „nieużytecznych i krnąbrnych” sołtysów i przejmowania ich ziemi Taksy wojewódzkie - Ustalenie przez wojewodów maksymalnych cen na produkty miejskie
JEDLEŃSKO- KRAKOWSKI Władysław Jagiełło 1430, 1433	Zagwarantowanie sukcesji Jagiellonom	Nie można uwięzić szlachcica bez wyroku sądowego neminem captivabimus
CERKEWICKO- NIESZAWSKI Kazimierz Jagiellończyk 1454	Zgoda pospolitego ruszenia na wojnę 13 -letnią	Król nie może zwoływać pospolitego ruszenia i nakładać nowych podatków bez zgody sejmików ziemskich
PIOTRKOWSKI Jan Olbracht 1496	Uchwalenie podatków na wyprawę turecką	Ograniczenie możliwość opuszczania przez chłopów wsi Zakaz posiadania przez mieszczan ziemi Zwolnienie szlachty z opłat celnych ta towary własne
MIELNICKI Aleksander 1501	Elekcja na tron polski,	Senat najwyższym organem władzy - bunt średniej szlachty - kanclerz i arcb. Jan Łaski
KONSTYTUCJA NIHIL NOVI „Nic nowego” Sejm walny Radom -1505	Walka szlachty z magnaterią	Nowe prawa i podatki tylko za zgody sejmu walnego tj. izby poselskiej, senatu i króla Anulowanie przywileju mielnickiego

Zadanie domowe str. 253

1. Zapoznaj się z fragmentem pracy wybitnego polskiego geografa i pisarza Marcina Kromera a) Jakie były kryteria przynależności do stanu szlacheckiego?

• Pochodzenie rodowe, ojciec szlachcicem, dziecko z małżeństwa

b) Jak można było zyskać szlachectwo, a jak utracić?

• Nobilitacja za zasługi -dokonuje władca, utrata -wyrok władcy za zbrodnie, lub zajmowanie się rzemiosłem lub handlem

Pytania sprawdzające:

1. Wymień najważniejsze przywilej szlacheckie

---