KLASYCYZM-kierunek w lit. i sztuce nawiązujący do wzorów literatury antycznej; opierał się na filozofii racjonalistycznej. Zadaniem sztuki było naśladowanie natury, poszukiwanie wartości dobra, prawdy i piękna

TOPIKA-zbiór toposów

TOPOS-obiegowy motyw powtarzający się w różnych literaturach i na przestrzeni wielu epok, świadczący o tradycji i ciągłości kultury śródziemnomorskiej

TRADYCJA-przekazywane z pokolenia na pokolenie elementy kultury (obyczaje, poglądy, wierzenia, normy społeczne) uznane przez daną zbiorowość za ważne dla jej tożsamości

POLITEIZM-wiara w wielu bogów, wielobóstwo

FETYSZYZM-oddawanie czci boskiej przedmiotom martwym, uznawanym za siedzibę jakiegoś boga - dobrego lub złego

ANTROPOMORFIZM- wyobrażenie bóstwa na podobieństwo człowieka i przypisywanie mu cech właściwych człowiekowi

MONOTEIZM- wiara w jednego boga, jednobóstwo

MIT- to bajeczna opowieść o tym, co było na początku, jak powstał świat i bogowie

MITOLOGIA- zbiór mitów

ARKADIA- kraina na Półwyspie Peloponeskim, osłonięta wysokimi górami, pełna rozległych pastwisk i lasów oraz dolin z żyzną ziemią. W sensie przenośnym - kraina wszelkiej szczęśliwości, raj ziemski.

DESAKRALIZACJA-utrata świętości, utrata specjalnego znaczenia; zeświecczenie, przejście ze strefy sacrum do profanum.

PROFANUM- sfera tego, co świeckie, pozbawione religijnego znaczenia

SACRUM- to, co święte, to co religijne

SYMBOL-znak, przedmiot, pojęcie zastępujące inne pojęcie, czy przedmiot; ma poza znaczeniem dosłownym inne, ukryte

MOJRA- przeznaczenie

MITYZACJA- proces, w którym zjawiska, motywy, zdarzenia, osoby ulegają wtórnemu dowartościowaniu

DEMITOLOGIZACJA- nadanie rzeczywistości zwyczajnego charakteru, odzieranie jej z niezwykłości.

ARCHETYP- prastary wzorzec wchodzący w obręb zbiorowej nieświadomości, istniejący odwiecznie w umysłowości ludzkiej, określający wyobrażenia o świecie, przeżycia religijne, zachowania itd. Objawia się często poza świadomością i intencjami artysty, w mitach, rytuałach i symbolach obecnych w sztuce.

„OGIEŃ PROMETEJSKI”- iskra życia, ożywiające tchnienie (chodzi o ogień, którym ożywił Prometeusz życie ludzkie ale również figurę ludzką z gliny)

PROMETEIZM- pogląd filozoficzno - etyczny nawiązujący do mitu postaci Prometeusza. Głosił moralny ideał postępowania, którego celem powinno być dobro grupy społecznej, narodu, czy też ludzkości, gotowość do walki o prawa ogółu, wolność itp. Choćby przyszło taką postawę okupić największym cierpieniem.

TURPIZM- orientacja estetyczna polegająca na fascynacji brzydotą, kalectwem, śmiercią, przedmiotami i zjawiskami odrażającymi

HEROS-w mitologii greckiej, półbóg, zwykle potomek boga i śmiertelnej matki, a przez to pośrednik między bogami i ludźmi. Bohater odznaczający się niezwykłymi przymiotami, dzięki którym został zaliczony w poczet bóstw.Do najsławniejszych herosów, opiewanych przez poetów, zaliczyć można: Heraklesa, Bellerofonta, Jazona, Orfeusza, Perseusza, Kastora i Polideukesa, Kadmosa, Tezeusza.Na ich grobach wznoszono ołtarze, kurhany i świątynie. Składano im ofiary z mleka i miodu. Niemal każde greckie miasto miało swojego herosa, któremu oddawano cześć. Również naczelna postać eposu lub tragedii.

EKSPIACJA- zadość uczynienie za wcześniejsze grzechy; odkupienie winy, rehabilitacja

EPOS (EPOPEJA)-to dłuższy utwór epicki pisany wierszem, przedstawiający dzieje legendarnych lub historycznych bohaterów na tle ważnego dla danej społeczności momentu dziejowego

HEKSAMETR-to wers, który składa się z sześciu stóp metrycznych : daktyli lub spondejów

ILOCZAS- zróżnicowana wymowa samogłosek (długie lub krótkie)

PORÓWNANIE HOMERYCKIE-rodzaj porównania, w którym człon porównujący zostaje rozbudowany do rozmiarów sceny bądź epizodu

EPITET (RODZAJE)-określenie rzeczownika, dodane w celu uwydatnienia jakiejś charakterystycznej cechy : a)e. Zwykłe (potoczne) b)e. Przenośne (metaforyczne), c)e. Liryczne (uczuciowe), d)e. złożone

METAFORA- (przenośnia) figura stylistyczna polegająca na takim łączeniu wyrazów, że przynajmniej jeden wyraz przyjmuje nowe znaczenie

HYBRIS- pycha, sprzeniewierzenie się woli bogów, które ściąga na bohatera okrutną karę

KATHARSIS- (oczyszczenie) wyzwolenie z uczuć litości i trwogi przez odnowienie duchowe, jakie losy bohatera tragicznego wywołują u widza

KONFLIKT TRAGICZNY- konieczność dokonania wybory między dwiema równorzędnymi wartościami

ORCHESTRA- (tanecznia) miejsce, gdzie śpiewał i tańczył chór

SKENE- budynek sceniczny wykorzystywany jako przebieralnia dla aktorów

PROSKENION- podest przed skene; odpowiednik dzisiejszej sceny na której występowali aktorzy

HYPOSKENION- wolna przestrzeń pomiędzy orchestrą a proskenionem; stąd wychodziły bóstwa

ONKOS- wysokie nakrycie głowy aktorów, które miało za zadanie wydłużyć sylwetkę

AGON TRAGICZNY- zawody trzech dramaturgów, prezentujących teatrologię dramatyczną, złożoną z trzech tragedii (trylogia tragiczna) i 1 dramatu satyrowego. Każdy z nich prezentował swoją teatrologię w ciągu jednego dnia.

STYCHOMYTIE- to jednowersowe wypowiedzi bohaterów o charakterze cięć słownych

RETARDACJA- chwyt kompozycyjny polegający na opóźnianiu rozwijającej się akcji w momencie dużego zaciekawienia czytelnika

TRÓJJEDYNA CHOREA- towarzyszyła świętom świeckim i religijnym; połączenie śpiewu, muzyki i tańca .

PARALELIZM PŁASZCZYZN FABULARNYCH- równoczesność występowania dwóch płaszczyzn :ludzkiej i boskiej

INWOKACJA- bezpośredni , uroczysty zwrot do kogoś lub czegoś

RETROSPEKCJA- sięganie wstecz

EPIZOD- samodzielne zdarzenie nie mające większego wpływu na przebieg fabuły

HIPERBOLA- przesadne pokazywanie opisywanego zjawiska, opis; przesadnia

DYSTYCHOMYTIE- rozmowa w ramach której wypowiedzi bohaterów układają się w 2 pełne wersy

KOMMOS- żałobna pieśń wyrażająca głęboki ból, śpiewana na zmianę przez chór i 1 lub dwóch aktorów

DYTYRAMB- pieśń kultowa na cześć Dionizosa, wykonywana przy akompaniamencie aulosu. Pieśń patetyczna, opiewająca cierpienia i radości Dionizosa

PROLOG-wygłaszany przez jednego z bohaterów, albo przez jakieś bóstwo, informował o okolicznościach poprzedzających właściwą akcję. U Ajschylosa miał postać monologu, u Sofoklesa - dialogu

PARADOS- to pierwsza pieśń śpiewana przez chór po zakończeniu prologu

STASIMON- wystąpienia chóru (występowały pomiędzy epeisodionami)

EPEISODION- odpowiednik dzisiejszej sceny; rozmowy bohaterów, partie dialogowe lub monologowe

HYPOKRITES- pierwszy aktor, którego do chóru dytyrambicznego wprowadził Tespis. Pełnił on rolę „odpowiadacza”

EKSODOS- część zamykająca tragedię, końcowa pieśń śpiewana przez chór po zejściu z orchestry

KATASTROFA-nieuchronna klęska, jaką ponosi bohater tragedii. Jest ona konsekwencją wyborów bohatera

LITOŚĆ I TRWOGA-uczucia towarzyszące odbiorowi dramatu, spowodowane utożsamianiem się widzów z bohaterami tragedii

MIT TEBAŃSKI- mit o dziejach rodu Labdakidów, władców Teb

PERYPETIA-nagła zmiana losów bohatera powodująca przełom w jego dziejach

TRAGIZM- kategoria estetyczna oznaczająca uwikłanie bohatera w konflikt sprzecznych racji

WINA TRAGICZNA-„zbłądzenie” spowodowane nieświadomością popełnienia zbrodni lub czynu niemoralnego

EPIKUREIZM- twórcą był Epikur z Samos,Filozofia zalecająca rozumne korzystanie z radości proponowanych przez los. Epikur. rozróżniali przyjemności natury materialnej i duchowej, jednak ważniejsze były dla nich przyjemn. Duchowe. Uznawali za najwyższe dobro szczęście.

STOICYZM- doktryna w której zaznaczono, że należy kierować się umiarem i rozumem w dążeniu do szczęścia. Należy zachować równowagę duchową i dystans, zarówno wobec sukcesów, jak i klęsk (nie uleganie emocjom)

HEDONIZM- z grec. „hedone” znaczy - przyjemność, rozkosz; hedoniści byli przekonani, że najwyższym celem, dobrem życia jest przyjemność. Należy korzystać z życia, stąd hasło „carpe diem” (łap chwilę) bo nie wiadomo co człowieka czeka jutro. Zwracali uwagę na przyjemność natury materialnej.

IRONIA TRAGICZNA- zamaskowana, rzeczywista kpina, drwina. Tutaj ironia nie jest żartem człowieka, lecz okrutnym szyderstwem losu

„CARPE DIEM”- „chwytaj dzień”, żyj dniem dzisiejszym. Filozoficzne hasło epikurejczyków.

„METODA SOKRATEJSKA”- sposób prowadzenia rozmowy - na początku pozorne zgadzanie się z rozmówcą i jego błędną tezą później drogą umiejętnych pytań doprowadzanie swojego partnera do samodzielnego wyciągania wniosków potwierdzających jego własne błędy rozumowania

„PLATOŃSKA METAFORA JASKINI”- uczy, że człowiek postrzega świat jedynie pośrednio, kształtując sobie jego obraz na podobieństwo cieni, jakie światło ognia rzuca na ścianę. Jaskinia symbolizuje ograniczone możliwości ludzkiego poznania. To, co odbierze człowiek w rzeczywistości jest cieniem idei. Prawdziwy świat idei istnieje ponad tym, co człowiek dostrzega zmysłami.

„PANTA REI”- „wszystko płynie” wszystko ulega ciągłej zmianie, nic nie zdarza się dwa razy, nie trwałych rzeczy.

DECORUM- stosowność zharmonizowania poszczególnych elementów dzieła. Styl (słownictwo, zdania) powinien być odpowiedni wobec treści a także wobec danego gatunku literackiego

DELECTARE- zaspokojenie przez sztukę potrzeby piękna, dostarczanie przez sztukę estetycznego zadowolenia

DOCERE- uczenie, dostarczanie wiedzy o regułach rządzących rzeczywistością, spełnianie przez sztukę funkcji informująco - pouczającej

IMITATIO- naśladownictwo natury (tj. reguł rządzących światem)

MIMESIS- przestrzeganie zasady prawdopodobieństwa zdarzeń, postaw ludzkich, psychologii postaci literackich (nie powinny one odbiegać w swoich postawach i decyzjach od tego, jak postępują zwykli śmiertelnicy). Świat utworu literackiego nie powinien naruszać naszych wyobrażeń o świecie

MOVERE- poruszanie, wzruszanie. Sztuka nie powinna pozostawiać czytelnika obojętnym, lecz angażować go emocjonalnie i intelektualnie

POETYKA NORMATYWNA-podręcznik pisania, tworzenia dobrej literatury (norm, reguł), który przyjmował zazwyczaj kształt wszechstronnego I edukacyjnego poradnika

“AUREA coś tam..” - „złoty środek” - równowaga, zachowanie umiaru.

PARAFRAZA- swobodna przeróbka utworu literackiego, rozwijająca jego wątki i motywy środkami wyrazu odmiennymi od zastosowanych w pierwowzorze przy jednoczesnym zachowaniu podobieństwa do źródła

ODA- to utwór wierszowany, najczęściej stroficzny o charakterze pochwalno - panegirycznym lub dziękczynnym utrzymany w stylu patetycznym; opiewający wybitną postać, wydarzenie, uroczystość, instytucję, wzniosłą ideę. W star. Grecji oda była początkowo związana z obrzędami religijnymi i świętami narodowymi, z czasem uległa specjalizacji jako pieśń sławiąca bohaterów.

„NON OMNIS MORIAR”- “nie wszystek umrę”

SKRZYDLATE SŁOWA-często przytaczane cytaty, zwłaszcza ze znanych tekstów literackich; najczęściej mają charakter ogólnych sądów filozoficznych, moralnych itp.

STAŁY ZWIĄZEK FRAZEOLOGICZNY (IDIOM)-utrwalone w języku połączenie wyrazów o niezmiennym składzie funkcjonujące jako całość znaczeniowa

APOLLIŃSKOŚĆ- żywioł apolliński to żywioł „uładzony”, wiąże się z kulturą, którą tworzymy. Patronuje mu Apollo, opiekun sztuk

DIONIZYJSKOŚĆ- żywił dionizyjski to żywioł „dziki”, wywodzi się z sił natury, której jesteśmy częścią. Patron - Dionizos.

---