KORNEL UJEJSKI - WYBÓR POEZJI I PROZY.
Kornel Ujejski - poeta drugiej romantycznej generacji, ur. 12 września 1823 r. Jego pierwsze utwory poetyckie ukazały się drukiem w 1844 r. Jest to człowiek ukształtowany przez dojrzałą kulturę romantyczną, oczytany w twórczości Mickiewicza, Słowackiego, Krasińskiego. Jego rola jako poety to świadome wychodzenie, przez dyskusję i kontynuację z ram wyznaczonych przez wielkich poprzedników i nieuchronna zależność od niech, zarówno w dziedzinie koncepcji życia, jak i poezji.
- od najmłodszych lat wiedział, jak powinien wyglądać człowiek i poeta romantyczny. Urodził się w Beremianach, gdzie trwały ruiny będące świadkami walk z Turkami, Tatarami, Kozakami. Nieopodal mieściła się cmentarna góra Orliska. W dzieciństwie podróżował z ojcem przez Podole i Małopolskę do Krakowa. Napisał „Podróż przerwaną”, powieść, gdzie poeta-narrator w dzieciństwie odebrał to co najwyżej cenili romantycy: gadające o przeszłości ruiny podolskich zamków, wizytę w opuszczonym dworze przodków, zejście pod ziemię w czeliście Wieliczki, poznanie fortecy duchowej Polaków - Krakowa. Wędrówka z Ojcem była dla Ujejskiego pobożną pielgrzymką, wprowadzająca w poczucie nierozerwalnego związku z ojczystą przyrodą i historią. Różne sposoby istnienia przeszłości w pamięci potomnych budziły refleksję historiozoficzną.
- jako młodzieniec miał własny kąt, gdzie pisał wiersze, spędzał czas z Kordianem i Konradem Wallenrodem (którego na pamięć umiał - Boże drogi…:/). Nie znosił szkolnych rygorów i dyscypliny. W końcu porzucił szkołę, gdy stał się poetą. Został samoukiem. W 1847 wyjechał do Francji.
* W latach 50. XIX w. rozpoczął się okres „przedwiośnia”, podziemnego przygotowania do ruszenia skamieniałego porządku Europu ustalonego przez Kongres Wiedeński - wstrząśnięcie posadami starej Europy przez Wiosnę Ludów. W Polsce w czynne życie polit. wkroczyło nowe pokolenie młodych Polaków - spiskowców i twórców. Wbrew cenzurze zaczęło rozwijać się życie literacki. Czasopisma wychodzące we wszystkich zaborach: poznański „Tygodnik Literacki” i lwowski „Dziennik Mód Paryskich”. Ujejski żył czynnie jednocześni na powierzchni i w podziemiu. Został wprowadzony na łamy „Dziennika Mód Paryskich”. Pismo to przekazywało nowości literacki z Europy. Sformułowany przez Leszka Dunina-Borkowskiego program zakładał wychowanie społ. w duchu romant. negacji istniejącego stanu politycznego (nonkonformizm i antylojalizm). Wiersze Ujejskiego były drukowane w łamach tego pisma, czytelnicy ocenili je bardzo wysoko. Pierwszy wyd. wiersz to „On i ja” w 1844 r. Ujejski zaprzyjaźnił się z młodymi współpracownikami „Dziennika…” - Karolem Szajnochą i Janem Dobrzańskim.
- 1844, pobyt w Warszawie. Powstał wiersz Gęśl Jeremiasza - Ujejski pierwszy raz przyjął kostium prorocki. Poeta jest tu reprezentantem narodu, opiewa jego cierpienia, karci go w razie potrzeby, pośredniczy między nim a Bogiem, objawia przyczyny Bożych docisków, zanosi modły o ich poprzestanie. Jednak poeta podejmował tutaj tylko misję (gęśl) prorocką.
- Maraton to dzieło tyrtejskiego poety wzywającego „rówieśnych” do ostatecznej walki z wrogiem.
Prorok czy Tyrteusz? Ujejskiemu dane było tragiczne życie w świadomości niewoli, wśród prób i klęsk wybicia się na niepodległość, życie między patriotyczną rozpaczą a nadzieją. Mój drugi chrzest i Pieśń o ziarnie (1842, 1843) - w wierszach tych można odnaleźć ślady jego udziału w konspiracyjnym przedwiośniu. Jest tam wybór życia w „braterskim kole”, zapowiedź przygotowania z cicha w ukryciu czynu co wywróci świat. Pieśń o ziarnie to hymn na cześć przygotowującej powstanie emisarki wśród ludu, prowadzącej ku niepodległej Polsce. Po rabacji galicyjskiej powstały Skargi Jeremiego, poecie nie dane było opiewać zwycięstwa. Z upadku i klęski wyprowadzić musiał naukę dla narodu, z niej nadzieję. Zryw powstańczy udaremniony przez chłopską rabację to moment historyczny narodzin polskiego Jeremiego.
- 1847, jesień, Paryż. Ujejski pokochał Paryż jako centrum wspaniałej kultury, Wielkiej Emigracji i republikańskiej rewolucji. 19 marca 1848 we Lwowie redaktorzy „Dziennika…” zbierali podpisy żądając swobód autonomicznych dla Galicji, zaś w Paryżu 8 wygnańców podpisało akt „konfederacji przedwstępnej”, gdzie inicjatorem był Słowacki, a Ujejski jednym z 8 podpisujących. W Paryżu w 1848 przeżył Ujejski rewolucję lutową. Uważał ją za rewolucję z ducha, gdzie Chrystus unosił się nad Paryżem - nie było tam rozlewu krwi, ani bitwy.
- poł. 1848 - Ujejski wraca do Lwowa. Z Karolem Szajnochą i K. Balińskim utworzył mesjanistyczny program przyszłości Polski, Bożej wybranki przez cierpienie prowadzonej ku wolności. Wbrew przeżytej klęsce (bombardowanie Lwowa, koniec demokratycznych i narodowych swobód) napisał Krzyż a miecz! Na chwałę wielkich i sprzyjających Polsce i Polakom planów Opatrzności Bożej.
- Ujejski buduje swój Czarnolas - ożenił się z Henryką Komorowską 29 list. 1849 r. Dzierżawił gospodarkę w Pawłowie i Podlipcach - był to nie tylko sposób utrzymania, ale także sojusz z przyrodą i ludem, spokój wiejskiego życia, siła płynąca z natury. Powstał wiersz Ojcowski psalm. Po urodzeniu się pierwszego syna wokół poety realizowała się ziemiańska sielanka. Synowi dano na imię Kordian (hahaha). Potem oba majątki stracił. Stosunki z żoną nie układały się najlepiej. Była niewrażliwa na jego duchowe potrzeby (i zgodziła się na to imię dla dziecka????). W poł. 1857 poeta porzucił żonę i dwoje dzieci. Przeniósł się do Medyki.
- Jeremi wśród przedburzowców - lata 60. Wkracza nowe pokolenie, na wzór filomacki we Lwowie objawia się zespół na łamach „Nowin” w 1854, potem stał się grupą decydującą o linii programowej „Dziennika Literackiego” (1856-1870). Młodzi twórcy wezwali Ujejskiego by im przewodniczył. Ujejski zaprzyjaźnił się z Adamem Pajgertem, adresatem wiersza Do młodego poety Adama P., wiersza będącego wykładem zmodernizowanego programu poetyckiego Jeremiego; dobrowolnego ograniczenia „poezjowania” na rzecz czytelności i dostępności wiersza, który swą rolę budowania ojczyzny ducha ma spełniać wobec czytelników najprostszych. Romanowskiemu przekazał Ujejski romantyczną definicję poezji: „Poezja jest jasnowidzeniem ideału zgubionego na ziemi i bolesnym pragnieniem doścignienia go.” Sformułowany i szerzony przez „przedburzowców” program był dla Ujejskiego bliski ze wzgl. na swą niepokorność i nonkonformizm, na walkę z przystosowaniem do roli niewolników, wysunięcie na plan pierwszy idei narodowej, walki zbrojnej. Popierał szerzenie oświaty wśród ludu. Ujejski czuł potrzebę przemawiania do coraz szerszych kręgów czytelników, wprowadziło to modyfikacje do jego twórczości: rezygnacja z wiersza na rzecz prozy (Listy spod Lwowa).
- Ujejski a Pol - w Listach spod Lwowa został sformułowany ostatni wielki program romantyzmu. Ujejski oskarżał w nim, w imię narodu, romantyzm słaby i oswojony, którego ucieleśnieniem był Wincenty Pol. Istniał jednak konflikt - Pol był zorientowany konserwatywnie, organicznikowsko i lojalistycznie. Podczas Wiosny Ludów, Ujejski oskarżony został o współpracę z zaborcą. Później został z niego ten zarzut zdjęty.
- 1860 - wyjazd do Jass w Mołdawii. (W tym samym czasie ostatni raz ożywiła się działalność emigracji, rozpoczęto zrywy niepodległościowe). Powstał wiersz Marsz Polski - Ujejskiemu marzyły się nowe legiony.
- 1861 - powrót do Lwowa i Zburzy. Mieszkanie na wsi łączył Ujejski z pełnieniem misji oświatowej i narodowej. Miał dobre stosunki z chłopami, uczył ich czytania i pisania. Z Lwowem łączyła Ujejskiego miłość jego życia - Leonia Wildowa. Wyszła wcześno za mąż, ale stała się dla poety kobietą-Muzą i kobietą-siostrą. Przez nią Ujejski w 1869 rozszedł się z żoną. Była związana z muzyką - grała na fortepianie. Ujejski, wsłuchany w jej grę tworzył Poemata Szopena (Tłumaczenia Szopena). Spotkania, podróże i rozstania z Leonią tworzyły delikatne i subtelne erotyki, schowane przed współczesnymi. Romans zakończyła śmierć Leonii w 1878 r. Ale śmierć nie przezwyciężyła miłości, Ujejski nazwał ją Panią Jasną, pisał wiersze, listy.
- Upadek powstania, represje wobec jego galicyjskich uczestników i zwolenników zbiegły się w zaborze austriackim z procesem uzyskiwania swobód autonomicznych. Ujejski w przemienionej Galicji chciał być kapłanem i wieszczem, przywódcą społeczeństwa. Wygłaszał liczne przemówienia, organizował obchody narodowe, uprawiał publicystykę. Powracał do towianizmu oraz romantycznego uznania sprawy Polski za sprawę Boga. Trwał przeciw Stańczykom, ateistom, demokratom. Jego słowa budziły skandale. Bano się o narażenie Moskalom.
- 1880 - Ujejski w końcu męczy się aktywnym życiem. Zmarła Leonia, rok później Henryka. Poeta wybudował idylle swej starości - domek, a w nim szafa z książkami, fortepian, sofka. Jako wzorzec poety-mędrca jawił się Ujejskiemu późny Goethe. Podążał jego drogą, wiodącą od burzy i naporu do olimpijskiego spokoju i dystansu wobec spraw świata.
- Nie miał talentu do powieści, więc zajął się do pisania „Odysei” w dwunastu księgach wierszem - historia burzliwego życia i narodowego dojrzewania polskiego chłopa Grzeli. Nie zostało ukończone to dzieło.
- Ujejski zmarł w Pawłowie, 19 września 1897 roku.
- najwcześniejsze wiersze Ujejskiego ukazały się w osobnych poetyckich tomikach - „Kwiaty bez woni” (1848) i „Zwiędłe liście” (1849) (po debiucie w „Dzienniku Mód Paryskich” i po wyd. Pieśni Salomona i Skarg Jeremiego). Są śladami lektur młodego poety - Mickiewicza, Słowackiego, Krasińskiego. Wpisywał się w stereotypy i konwencje romantyczne dot. bólu, cierpienia, okrucieństwa istnienia. Opracowane przez innych motywy stały się dla niego polem poetyckich ćwiczeń. Monolog Ankartroma jest osnuty na motywach Kordianowych rozterek. Lazara wzorowana jest na Wiktorze Hugo. Znamienna dla niego była dramatyczna wizja świata ukazana w monologu lirycznego bohatera. Była to rzadko liryka bezpośrednia, częściej liryka roli, maski, kostiumu.
- Anti-Leonora świadczyła o krytycznym stosunku Ujejskiego do skostniałych romantycznych stereotypów. Wątek Leonory Burgera był powtarzany we wszystkich lit. romantycznych. Rozłączona para w poemaciku w konwencji ballady nie łączyła się w pośmiertnym związku, ale znajdowała szczęście z osobna. Była to any-ballada ośmieszająca anachronicznego dla poety wzorca.
- Maraton - poemat o czynie duchowym i czynie zbrojnym. Pojawiały się motywy heroiczne: poświęcenia, cierpienia, ofiary w imię narodu i dla narodu. Cel - ukazanie Polakom zbiorowych ideałów i wartości, które pomogą w udanym zrywie powstańczym, doprowadzą do wolności. „Gęśl Jeremiasza” miała służyć opiewaniu cierpień zniewolonego ludu i modlitwie do Boga o nadanie zbawczego sensu tym cierpieniom. Czyn Ujejskiego był czynem duchowym. W Drugim chrzcie ukazany jest czyn zbrojny - przystąpienie do spiskowego życia państwa. Czyn dla narodu i cierpienie dla narodu stały się hasłami wywoławczymi poezji Ujejskiego, jego własnego programu poetyckiego. Źródłem siły i wytrwałości była młodość - Młodości moja! - na młodość Ujejskiego kładły się cienie niewoli.
- Wstęp do Maratonu - podmiot mówiący ostro przeciwstawia siebie do innych ludzi, nie naznaczonych prorockim powołaniem. „Ja” to poeta-kaznodzieja, profeta, wiesz - ma prawo wychowywać współczesnych przez poezję utrzymującą w świadomości niewoli, kształtującej niezłomne narodowe postawy, wychowująca na wspaniałych przykładach dziejowych. Jawiła się tu romantyczna wiara w moc słowa. Motyw ziarna - słowa, z których ma wyrosnąć dąb (znak dojrzałości patriotycznej i czynu wyzwoleńczego). Przez nawiązania do Słowackiego, Byrona Ujejski przedstawiał się jako dojrzały romantyk, tworzący ciągli dalsze i rozwinięcia, nowe wersje romantycznych idei i wątków. Wybrał Maraton jako miejsce zwycięskiej bitwy stoczonej przez małą armię Greków przeciw wielkim siłom perskim = nowy znak w romantycznej historiozofii. Poemat ten przedstawiał ludzkie postawy w momentach przełomowych, był hymnem na cześć najwyższej wartości - wolności narodu. Osiem cz. poematu to 8 miejsc i wydarzeń. Narrator przychylny jest dla Greków. Dramatyzm i dynamizm, ekspresywność i emocjonalność, kontrast jako zasada kompozycji - cechy w pełni romantycznego poematu. Grecy bronią swej wolności, Persami kierują imperialne plany ich władców. W poemacie następuje wybór między wartościami ducha a materią, kulturą a barbarzyństwem, działaniem świadomym a z rozkazu, ludowładztwem a tyranią. Poemat jednak nie zakończył się wieścią zwycięstwa, ale opłakiwaniem zmarłych. Podkreślone zostały koszty osobiste poniesione dla ocalenia wolności i niepodległości. Całość spięta jest klamrą trzech błogosławieństw: dla ludzi mocnych duchem, nonkonformistów i buntowników. Zakończenie jest w innej tonacji niż Wstęp, tak jakby w poemacie odegrało się pewne oczyszczenie. Na początku ostry i krytykujący poeta, teraz, w zakończeniu, ewangelista - błogosławieństwa wywodzą się z Chrystusowego kazania na górze. Maraton nazywany był powieścią poetycką i alegorycznym utworem lirycznym. Ujejski przywołał przeszłość, by ukształtować niezłomne postawy patriotyczne współczesnych. I pieśń Maratonu - o posłańcu, który nie może się przejmować czy jego bliscy zginą, policzy zmarłych w popiele jak wróci. 2 - w Suzie bogato żyje król Dariusz. Przybiega posłaniec i mówi o pożarze w Sardem. Król chce ruszyć na Grecję - kraj to mały, ale jak narrator mówi, ludzie tam są w jak w ulu, i mimo że mały, na grób dla wrogów wystarczy. 3 - Zabicie Greka - jako zdrajcę, chcieli go Grecy pochować z Persami, ale przyjaciele mu pomogli i tego nie uczynili. 4 - bitwa. 5 - Przemowa Milcjadesa. Wezwanie do pomocy Platejczyków i Sparty. Sparta odmawia - nie może rozpoczynać wojny w pełni księżyca. 6 - Bitwa pod Maratonem, Persowie śmieją się z Greków, bo przypada jeden Grek na tysiąc ich wojska. 7. Cicho w Atenach, wszyscy są na wojnie. Zostało kilka osób, przybiega posłaniec i tuż przed śmiercią informuje o wygranej. 8 - Na pobojowisku Grecy i Persowie leżą jak bracia. Niewiasty opłakują Greków, szukają w nich swych mężczyzn. Zakończenie - 3 błogosławieństwa - Należy zawsze wierzyć i mieć nadzieję.
- Skargi Jeremiego - cykl ten był próbą interpretacji rabacji galicyjskiej (1846) podjętą z perspektywy biblijnych lektur (co sygnalizuje motto z Apokalipsy). Poeta przybrał maskę proroka, by dać swemu ludowi wyjaśnienie tragicznego obrotu historii. Izajasz był najczęściej przywoływanym prorokiem przez romantyków. Ujejski wybrał Jeremiasza, który inaczej niż Izajasz, nie był wyniosłym prorokiem pełnym odrazy i pogardy dla grzesznego narodu. Był pokornym pośrednikiem, człowiekiem nieszczęśliwym, samotnym, poniżonym. Oprócz przypowieści gniewu Bożego, niósł także pociechę, nadzieję, obietnicę. Jeremiasz początkowo patrzy na ojczyznę-matkę z góry, lewitując. Utożsamiony z poetą Jeremi przejęty jest bólem współczucia. Jest przy ludziach cierpiących, ale gł. biernych, niepsrzeciwiających się złu. W proteście mieczem bije w lutnię (atrybuty Dawida). Pojawia się Pieśń zemsty wzywająca Boga do uświęcenia zemsty na wrogu (Konrad - wzór), potem oczywiście Jeremi tego żałuje. Prorockie zdolności widzenia z góry (Chwila natchniona), możność przenikania w głąb ziemi, widzenia przeszłości przez pokłady umarłych (W cześć umarłym). Nastąpiła też identyfikacja Jeremiego z narodem - Smutno nam Boże!. Skargi były nie tylko modlitwami, ale i oskarżeniem Boga, usprawiedliwieniem ludzi, błaganiem o znak nadziei, o miłosierdzie. Wymagały od Boga wzajemności. Zgoda na cierpienie musi wiązać się z wiarą w odzyskanie wolności (Modlitwa więźnia), życie w deprawujących warunkach - z wiarą w realizację odradzającego ethosu moralnego: ethosu rycerza (Modlitwa ojca). Cykl zamyka Akt wiary - wątpliwości uciszone mistyczną wiarą, że doświadczenia rabacji to ostateczne odkupienie grzechów, zamknięcie okresu upadku.