Bez dogmatu
STRESZCZENIE:
Leon Płoszowski - główny bohater powieści, jest swatany przez swoją ciotkę z kuzynką Anielką. Jego uczucie do dziewczyny nie jest jednak na tyle silne, aby zaproponować jej małżeństwo. Kiedy umiera ojciec Leona, ten wyjeżdża do Włoch. Nawiązuje krótki romans ze swą włoską znajomą - Laurą Davisową. Dowiaduje się, że Anielka wychodzi za mąż za Kromnickiego, który starał się o jej rękę jeszcze zanim poznała Leona. Płoszowski popada w rozpacz i prosi przyjaciela Śniatyńskiego o interwencję u ukochanej (dopiero teraz zdaje sobie sprawę z mocy swojego do niej uczucia), ale Anielka odrzuca wszelkie prośby i tłumaczenia. Leon całe swoje życie koncentruje teraz na uczuciu do kuzynki, interpretuje każdy jej gest i słowo, snuje domysły. Jest przekonany, że ona nie zaznaje szczęścia w małżeństwie z Kromnickiem, próbuje wydobyć od niej wyznanie miłości (usłyszy je dopiero na łożu śmierci Anielki). Pani Kromnicka zachodzi w ciąże. Zrozpaczony Leon wyjeżdża do Berlina. Tam ciężko zapada na zdrowiu. Opiekuje się nim jego przyjaciółka Klara - pianistka, która skrycie go kocha. Płoszowski proponuje jej małżeństwo, ale Klara nie godzi się, bo wie, że jego serce należy do innej. Po powrocie do Płoszowa, rodzinnego majątku, Leon, już zupełnie zdrowy, opiekuje się ciężarną Anielką (Kromnicki prowadzi interesy za granicą). Dowiaduje się, że Kromnicki popełnił samobójstwo, bo stracił majątek i groziło mu więzienie. Anielka nie jest w dobrym stanie, ale lekarz radzi, by powiedzieć jej o śmierci męża. Gdyby dowiedziała się przypadkiem od obcych, szok byłby większy i groziłaby jej śmierć. Leon chce chronić ukochaną przed potencjalnymi "informatorami" z zewnątrz, ale ciotka i matka Anielki - Celina, postanawiają przekazać młodej wdowie tragiczną informację. Na wieść o samobójstwie męża, stan Anielki pogarsza się, kobieta umiera. Dopiero w obliczu śmierci wyznaje swą miłość Leonowi.
Leon Płoszowski jest pierwszą w historii literatury polskiej postacią dekadenta, schyłkowca. Jest geniuszem bez teki, przefilozofował miłość; , nie uznawał żadnych dogmatów (stąd tytuł). Twierdził, że gdzie zaczyna się dogmat, tam kończy się myślenie.
KRÓTKA NOTATKA [W:] WIELKI LEKSYKON LITERATURY POLSKIEJ , WYDAWNICTWO DOLNOŚLĄSKIE:
,,Bez dogmatu”- powieść H. Sienkiewicza napisana w latach 1889-1890, bezpośrednio po Trylogii. Autor chciał wyrazić w niej niepokoje współczesności, przekazać nurtujące go myśli i sądy o świecie. Głównym przedmiotem obserwacji jest rodzący się dekadentyzm- prąd umysłowy związany z poczuciem schyłkowości i upadku kultury, kwestionujący uznany system wartości- dogmaty. Narratorem i bohaterem powieści jest Leon Płoszowski- arystokrata, człowiek utalentowany i wykształcony, niezdolny jednak do jakiejkolwiek działalności- ,,geniusz bez teki'', ogarnięty sceptyzmem względem wszelkich prawd. Postawę swą wywodzi z filozofii pozytywistycznej, która podporządkowana rygorom scjentyzmu i agnostycyzmu- odebrała mu wiarę religijną, pozbawiła celu i sensu życia.
Sienkiewicz chciał stworzyć negatywny obraz dekadentyzmu , wskazać do czego prowadzi życie ,,bez dogmatu”, relacje bohatera na tyle okazały się silne i przekonywujące, że pokolenie modernistów przyjęło je za swoje, a ,,Bez dogmatu” za własną ,,biblię”.
W warstwie fabularnej powieść jest historią miłości Leona do szlachetnej i zakochanej w nim Anielki. Gdy jednak Leon nie mógł zdecydować się na małżeństwo ,Anielka przynaglana przez rodzinę wyszła za mąż wbrew swym uczuciom za Kromickiego- aferzystę, człowieka pospolitego. Dopiero teraz Leon poznał ogrom swojej miłości i boleśnie odczuł stratę jaką poniósł. Dążył więc wszelkimi sposobami do zdobycia Anielki, ona jednak, wierna swoim obowiązkom żony, okazała się niezłomna.
,,Bez dogmatu” przerodziło się w wielką powieść o odrzuconej miłości - jedną z najlepszych w naszej literaturze. Bohater przeżywa gorączkę zmiennych uczuć i nastrojów: uwielbienie, pokorę, uraza i złość. Nie unika zachowań masochistycznych, dręczy się własnym bólem: ,,wkładam sobie w duchu ręce do wnętrzności i szarpię je”. Gdy pod koniec utworu Anielka wyznaje mu miłość i umiera, Płoszowski postanawia popełnić samobójstwo (jak dowiadujemy się z Rodziny Połanieckich rzeczywiście tego dokonał). Powieść stała się tym samym dla ówczesnych czytelników (wbrew zamierzeniom autora ) wielką apoteozą miłości, przejawiającą większą siłę niż dogmatyczne, katechizmowe prawa małżeńskie.
Utwór pisany jest w formie dziennika. Dzięki temu poznajemy najskrytsze, najbardziej intymne przeżycia bohatera, szczególnie wrażliwego, zdolnego do dokładnej wiwisekcji własnej psychiki. Inne postaci i cały świat przedstawiony widzimy jego oczyma. Obraz staje się subiektywny, dający czytelnikowi możliwość własnej oceny zdarzeń .
Bez dogmatu - powieść o chorej duszy bezdogmatowca.
BN oprac. Tadeusz Bujnicki:
Po niezwykłym sukcesie Trylogii, pod koniec lat 80', w prywatnej korespondencji Sienkiewicza pojawił się ton nowy- znużenie problematyką historyczną oraz zamiar powrotu do tematyki współczesnej. O okolicznościach powstania współczesnej powieści można znaleźć sporo informacji w listach do szwagierki, Jadwigi Janczewskiej oraz Mścisława Godlewskiego, redaktora ,, Niwy”, a później ,,Słowa”.
Sienkiewicz o swym bohaterze i powieści:
,,Płoszowski jest to człowiek mający chorobę woli i zatruty sceptycyzmem, powieść zatem ma być i będzie bardzo wyraźnym ostrzeżeniem, do czego prowadzi życie <Bez dogmatu>- umysł sceptyczny, przerafinowany ,pozbawiony prostoty i nie wspierający się na niczym”
Sienkiewicz był przekonany o konieczności polemiki ze zjawiskiem ,, bezdogmatowości”, które wywołał nie tylko pozytywistyczny sceptycyzm, lecz także arystokratyczne przerafinowanie.
POWSTANIE POWIEŚCI:
Powieść początkowo zatytułowana ,,W pętlach”
Koncepcję swojej powieści psychologicznej ukształtuje Sienkiewicz już w trakcie pisania utworu , zmieniając wprowadzoną początkowo narrację trzecioosobową na narrację w pierwszej osobie -,,pamiętnikarską”.
Do pisania powieści przystąpił Sienkiewicz pod koniec lipca 1889r na wyspie Helgoland. Już wcześniej rozpoczął gromadzenie potrzebnych lektur i źródeł. Praca nad tekstem trwała do 27 września 1890r. powstawał on w różnych miejscach. Ostatnie stronice powieści napisał Sienkiewicz w Krakowie.
Bez dogmatu drukowały gazety trzech zaborów: ,,Słowo” w Wa-wie, ,,Czas” w Krakowie oraz ,,Dziennik Poznański”. W 1891r ukazał się pierwodruk książkowy w 3 tomach.
Akcja powieści toczy się w Rzymie, Paryżu, Wiedniu, Berlinie, na śródziemnomorskich wybrzeżach Włoch, w Alpach i Skandynawii. Owe wędrówki Płoszowskiego i jego kosmopolityczny punkt widzenia powodują, że centrum obserwacyjne powieści mieści się często poza krajem. Pozbawienie własnego miejsca na mapie predysponuje bohatera utworu do roli Europejczyka- arystokraty, którego oderwanie od ojczystych korzeni prowadzi do postawy dekadenta niemal w sposób konieczny.
Sienkiewicz ,,wcielił się w mentalność” swego bohatera , sięgając z jednej strony po szczegółowy materiał źródłowy (literacki i publicystyczny), z drugiej zaś - wykorzystując przeżycia i doświadczenia osobiste (np. nieudany związek z Marią Babską)
KONWENCJE GATUNKOWE:
Stosując się do reguł ,,mimetyzmu formalnego” pisarz naśladował strukturę dziennika intymnego.
Bez dogmatu to eksperyment zarówno w strukturze gatunkowej jak i w metodzie kreacji bohatera-narratora. Niewątpliwie nowością na gruncie polskim było wykorzystanie poetyki osobistego dziennika, który z samego założenia jest pozbawiony wyrazistych konturów , ,,nieprzewidywalny” i niedookreślony fabularnie.
Dziennik staje się zdramatyzowaną opowieścią o miłości.
Luźność gatunkowa dziennika pozwala również na drugoplanowość konstrukcji, tworząc, obok planu zdarzeń, rozbudowane partie retrospektywne i refleksyjne.
W dzienniku Płoszowskiego ujawniają się : niezgoda na swoją ,,obcość społeczną”, niechęć do wszelkiego zaangażowania oraz świadomość nieprzystosowania.
Pamiętnik miał być dla bohatera zabawą, zabiciem nudy, jednak niespodziewanie ,na skutek ,,zbiegów okoliczności” staje się zapisem katastrofy światopoglądowej i uczuciowej ,,geniusza bez teki”
,,W dzienniku wolno i należy być szczerym”- podkreśla powieściowy narrator. Stąd też ,,szczere” obnażanie się postaci miało stać się samooskarżeniem Płoszowskiego. Miało być także próbą przerzucenia oskarżenia na świat zewnętrzny, na ówczesną, wspartą na scjentyzmie i sceptycznej filozofii, cywilizację pozytywizmu. W ten sposób Płoszowski kreuje się na ,,dziecię wieku”. Swoją ,,spowiedź `' prowadzi jakby dwoma torami : siebie oskarża o zniszczenie Anielki, a współczesną filozofię o zniszczenie w sensie psychicznym i fizycznym jego samego. Regułą narracyjnego komentarza jest przy tym tendencja do ciągłego usprawiedliwiania .
Korespondencja nie jest w Bez dogmatu prostą inkrustacją, lecz ważnym składnikiem fabułotwórczym. Na tym nie wyczerpuje się jej powieściowa rola. Listy są ,,drugą stroną” kreowanego w dzienniku świata.
/Paraliterackość utworu/
Umieszczając fabułę powieści w l. 1883-84, Sienkiewicz wpisywał ją w kontekst przesilenia pozytywistycznej epoki. Jednak z ostatecznym wyborem dat granicznych fikcyjnego dziennika miał kłopoty niemal do ostatniej chwili.
LEON PŁOSZOWSKI:
2 zasadnicze elementy , które kształtowały strukturę powieści i kreację bohatera: obecna w dziele ,,psychologia społeczna” i ,,cywilizacyjne” aspekty kreacji bohatera (dążność typizująca, wsparta na podobieństwie typu).
Płoszowskiego wyposażył Sienkiewicz w rozbudowaną biografię społeczną oraz indywidualną (zewnętrzną oraz wewnętrzną - psychologiczną ). Potomek arystokratycznego rodu herbu Osoria, wychowanek ekskluzywnych szkół i uczelni, dziedziczy po ojcu zdolności ,,syntetysty”, wrażliwość estetyczną i zachowawczy stosunek do współczesności. Jego ,,patriotyczne” gesty są wymuszane przez okoliczności- chęć przypodobania się Anielce, zaspokojenie wyobrażeń ciotki o nim.
Bohater ,,Bez dogmatu” jest zanurzony w systemie pozytywistycznych przekonań . jego słownik jest w znacznym stopniu słownikiem ówczesnej ,,pozytywnej” filozofii. Odwołuje się do myślicieli epoki i ich tradycji . poddaje się bezwolnie agnostycyzmowi ; swoje postępowanie, a raczej swoje zaniechania, stara się objaśnić ,, sceptycyzmem do kwadratu”. Niemniej równie często wykorzystuje w sposób instrumentalny założenia pozytywistycznego scjentyzmu i pozytywistycznej ideologii dla pozyskania Anielki, pognębienia Kromickiego czy w sporach ideologicznych ze Stawowskim. Pozwala mu to wcielać się w różne role i nakładać potrzebne dla danego momentu maski.
Wysoki stopień samowiedzy: ,,Jestem istotą w wysokim stopniu świadomą siebie”
Postawa bohatera jest rozpięta między sceptycyzmem a niemożnością czynu, między zwątpieniem a krytycyzmem. W jego refleksjach pojawia się zarówno obsesja śmierci , stany nirwaniczne i mistyczne, jak i naturalistyczne rozważania o trwałości gatunku. Owo rozdarcie między Darwinem, Renanem a Schopenhauerem jest oznaką ,,chorej duszy” w ,,chorym wiekiem”
Na Płoszowskiego oddziałuje obecne w jego przekonaniach przywiązanie do kultury antyku. ,,mam niewątpliwie duszę starożytnego Greka”- powie o sobie.
Tak uformowanego bohatera- sceptyka, dekadenta, estetę i erudytę- musiał Sienkiewicz, już we wstępnych założeniach powieści, doprowadzić do klęski. Płoszowski , wzorem romantyków , ponosi klęskę w miłości. U podstaw tej klęski leży zarówno konflikt zasad jak i związany z nim konflikt osobowości. Nie ma konfliktu uczuć.
Nie ma zwycięstwa Płoszowskiego ,,za grobem”. Ostatni zapis pamiętnika jest nadal wątpieniem i niepewnością, podkreśloną jeszcze trawestacją Szekspirowskiego ,,reszta jest milczeniem”: ,,Albo tam wspólnie utońmy w Nicości, albo niech wspólna będzie nasza droga ,a tu , gdzieśmy się tyle namęczyli, niech zostanie po nas tylko milczenie”.
Płoszowski wśród książek i dzieł sztuki.
Świat Bez dogmatu jest w znacznym stopniu ukształtowany przez lekturę i kontemplację dzieł sztuki.
-literatura, -malarstwo,- muzyka
Przestrzeń i bohater:
Przestrzeń realna
Płoszowski- ,,mieszkaniec Europy” , liczne podróże bohatera
Zapiski dziennika zaczynają się w Rzymie. To tutaj kształtuje się stosunek bohatera do świata, tu wśród zabytków i piękna sztuki tworzy się jego postawa estetyczna. Rzym jest podstawą kosmopolitycznej wizji świata Płoszowskiego. Rzeczywistość krajowa jest mu nie obca, lecz i zasługuje na krytyczne oceny, często pojawiające się na kartach dziennika. Tylko konieczność zmusza go do pobytów w kraju. Dopiero sprowokowany przez ciotkę wyjazd bohatera do Wa-wy zmienia zasadniczo jego sytuację życiową i poddaje próbie dotychczasowe zasady postępowania. Warszawa, Płoszów i jego okolice są tłem, w którym ujawnia się ,,dogmat” wpisany w przestrzeń polską, rodzinną i tradycyjną. Bohater odnosi się do niej z dystansem a nawet z niechęcią. Traktuje ją jako przestrzeń prowincjonalną, ograniczoną.
Warszawa- powierzchownie przedstawiona, przestrzeń życia towarzyskiego
Płoszów-w jego przedstawieniu ważną rolę odgrywa przestrzeń zewnętrzna: przyrodnicza i wiejska. Opisy dworu, wrażenia z wiejskiego kościoła, a nawet z wiejskiego pogrzebu; opis burzy, wywołana pobytem w Płoszowie Pieśń wiosenna Klary, -wszystko to układa się w sielankową i uspokajającą wizję polskiego świata oraz stanowi swoisty kontrapunkt przeżyć wewnętrznych Płoszowskiego.
Wołyński Głuchów -majątek pani Celiny i Anielki, sprzedany przez Kromickiego ( dla niego ważniejsze są dobre stosunki z carską biurokracją ,która ułatwi mu prowadzenie ,,wschodnich'' interesów niż sentymenty patriotyczne). Sprawa wołyńskiego majątku jest ważnym składnikiem ekonomicznego i patriotycznego tła powieści.
ŚWIAT POSTACI. MĘŻCZYŹNI
W dziele pojawiają się środowiska bliskie Płoszowskiemu: bogata ziemiaństwa, miejskiej inteligencji, twórców i artystów. Sam bohater, określając swoją przynależność do ,, rodów przeżytych”, które utraciły swoje pierwotne historyczne funkcje, nadaje im znamiona typowe. To, że ród Płoszowskich się degeneruje i zmierza do wygaśnięcia , jest także ,,koniecznością” dziejową. Narrator uznaje tan fakt za konsekwencję szerszego objawu ,,choroby” woli i bezproduktywności.
Związek z Anielką mógłby stać się przyczyną ,,podźwignięcia rasy, ”. Wg słów Śniatyńskiego: ,,Z takich jak ty już nic nie będzie, ale z twoich dzieci mogą być ludzie”, jednak pod warunkiem ,że ,,wezmą się do roboty”.
Nieustające święto i poszukiwanie rozrywki, a zarazem bezczynność i nuda- to środowisko w znacznym stopniu ukształtowało Płoszowskiego. Sam określa siebie jako ,,epikurejczyka” i ,,sceptyka do kwadratu”, lekceważącego lub poddającego w wątpliwość normy obyczajowe i społeczne i dlatego z niechęcią przyjmującego nauki ciotki czy Śniatyńskiego. Stąd zdumienie, gdy w imię obowiązujących zasad przeciwstawi mu się Anielka. Bez dogmatu jest przede wszystkim „studium psychologicznym” osobowości poddanej autoanalizie . psychika Płoszowskiego zdeterminowana bezczynnością arystokraty i filozofią pozytywizmu jest niechętna łatwemu i bezrefleksyjnemu przyjęciu pewników. I dlatego dogmat jest siłą niszczącą.
Przedstawiając swoje otoczenie, Płoszowski wprowadza postaci powiązane z nim więzami pokrewieństwa(ojciec ,ciotka) lub przyjaźni (Śniatyńscy); na dalszym planie znajdują się : mąż Anielki Kromicki oraz ojciec i synowie Chwastowscy; w obszernym ,,rzymskim” epizodzie pojawi się także rzeźbiarz Łukomski. Poza Kromickim są to postaci pozytywne, zarysowane przez narratora z sympatią.
Literat-komediopisarz Śniatyński i Chwastowscy reprezentują ,,dogmat” społeczny. Zwłaszcza Śniatyński , który występuje w powieści w roli rezonera i mentora, nakłaniającego bohatera do pisania pamiętnika, gdyż jest to praca dla społeczeństwa i do małżeństwa z Anielką. Śniatyński- wyznawca 2 dogmatów, które pragnie zaszczepić narratorowi: dogmatu społecznego i dogmatu uczuciowego.
Młodzi Chwastowscy są pozytywistami i demokratami w radykalnej raczej odmianie. Ale ich pozytywizm jest przede wszystkim użyteczny, realizujący się w pracy u podstaw i pracy organicznej. Jeden z braci jest lekarzem, pozostali to: właściciel browaru, , właściciel księgarni ,,z elementarnymi książkami” oraz absolwent szkoły handlowej ,który po jej ukończeniu został pomocnikiem Kromickiego na Wschodzie.
Nieco inną rolę wobec Płoszowskiego odegra rzeźbiarz Łukomski ,,człowiek rozkochany w pięknych formach”, a zarazem przesiąknięty polskością. Jego interpretacja rzeźby konającego Galla w kapitolińskim muzeum jako Słowianina, budzi zdumienie Płoszowskiego: ,,Toś ty, bratku,[…]taki Grek? Taki Rzymianin?. To ty przychodzisz patrzeć na gladiatora nie tylko dla jego kształtów, ale dlatego, że ci przypomina Michnę z Kozłówka? Postać Łukomskiego to jakby sobowtór, pozytywne alter ego Płoszowskiego i przedmiot jego zazdrości.
Nowoczesność Bez dogmatu wiąże się przede wszystkim z obrazem newrozy społecznej. Narrator prezentuje kilka jej odmian. Czołowym neurotykiem jest Płoszowski, ale dotyczy ona także jego rywala- Kromickiego, ogarniętego z kolei ,,pieniężną newrozą”
W kreacji Kromickiego najdobitniej zarysowują się cechy goniącego za szybkim zyskiem aferzysty. Wg Krzyżanowskiego jest on karykaturą Wokulskiego. Inaczej niż Benedykt Korczyński walczący o utrzymanie Korczyna, nie próbuje nawet bronić Głuchowa i dla osobistych korzyści sprzedaje go w obce ręce. Mimo to nie odnosi finansowego sukcesu. Jego katastrofa ma wymiar moralny, choć motywowany ekonomicznie. Typowy przedstawiciel ,,arystokracji pieniężnej”.
Z newrozą pieniężną Kromickiego kontrastują w Bez dogmatu dwa modele uczciwego pomnażania kapitału. Z jednej strony jest to model ziemiański i raczej zachowawczy ciotki gospodarującej w Płoszowie, którego znakomitym administratorem jest ,,szlachcic z saletry i siarki” Chwastowski, z drugiej -przedstawiciele pokolenia młodych , nowocześnie wykształceni jego synowie.
ŚWIAT POSTACI. KOBIETY I EROTYKA
Bez dogmatu jako znakomite studium miłości, analizowanej z perspektywy intelektualnej. /Stanisław Cat-Mackiewicz/
Na swój sposób Bez dogmatu było również romansem spełniającym podstawowe kryteria tej odmiany gatunkowej. Romansem melodramatem, pozbawionym happy endu i zamkniętym śmiercią kochającej się pary. Nie bez racji o ,,Bez dogmatu” jako książce o wielkiej, jedynej, prawdziwej miłości ,miłości mocniejszej niż śmierć- pisała Ewa Owczarz, lokując dziennik Płoszowskiego w nurcie tradycji werterowskiej.
Czynniki uczuciowe kształtują zatem zarówno los Płoszowskiego , jak i losy związanych z nim kobiet .Jednak wbrew pozorom, to właśnie kobiety decydują o losach Płoszowskiego, który raczej biernie poddaje się ich ,,wyborom”, natomiast jego reakcje są często motywowane urażoną miłością własną , ambicją czy obrazą.
Świat kobiecy pojawia się w utworze na dwóch płaszczyznach: w wyobrażeniach i domysłach bohatera i jako świat ,,realny”. Erotyka jest głównie grą, zabawą, partnerstwem bez szczególnych zobowiązań.
Laura jest w Bez dogmatu postacią jedynie obszernego epizodu; wypełniającego czas pomiędzy dwiema fazami miłosnego wątku związanego z Anielką.
Anielka reprezentuje stereotypowy typ panny ukształtowanej przez patriarchalne stosunki ziemiańskiego wzoru i zarazem według wzoru sentymentalnego romansu. Anielka jako panna na wydaniu , mieszkanka szlacheckiego dworu, doskonale dopasowana do jego obyczajowości, jest nie tylko powieściową heroiną, lecz także typem Polki.
Początkowo faza wątku miłosnego doskonale mieści się w konwencjach sentymentalnej powieści. Sielankowe narodziny uczucia , wzajemność Leona i bliskość pozytywnego rozwiązania . Wg Chmielowskiego ,,ponowny stosunek do ukochanej przebiega na trzy różne fazy”. Płoszowski rozpoczyna swoją grę o Anielkę Kromicką , zmierzając do jej odzyskania zarówno duchowo jak i fizycznie. Początkowo pragnie ,,uśpić „ jej skrupuły moralne rozmowami i podsuwaną lekturą, dążąc do rozwodu, co jednak rozbija się o dogmat heroiny.; w fazie drugiej - podejmuje bohater próbę uzyskania ,,wyznani przyjaźni”, trzecia faza - następuje po gwałtownej reakcji na wiadomość o ciąży Anielki, krótki epizod berliński, choroba i opieka Klary , poprzedzają uduchowioną idealną fazę uczucia, zamykającego się zresztą dramatycznie trzema kolejnymi zgonami: samobójstwem Kromickiego, śmiercią Anielki i zapowiedzianym samobójstwem Leona.
Stosunek bohatera do ukochanej to nie tylko falowanie nastrojów ,to również zmienność reakcji: od dowodów uwielbienia do okrucieństwa.
Świat pojęć heroiny zupełnie nie przystaje do świata pojęć Leona.
Klara Hilst -niemiecka pianistka, poznana przez Płoszowskiego w Paryżu na spotkaniach u Laury. Odgrywa ona rolę kompozycyjnie podobną do roli Davisowej . natomiast zupełnie różną w sensie wartościującym. Postać Klary została powołana by na marginesie toku opowieści raz jeszcze podkreślić dogmatyczną bezduszność Anielki. W najtrudniejszych dla bohatera chwilach Klara pielęgnuje go z pełnym poświęceniem, narażając swą reputację, i wbrew swemu uczuciu, rezygnuje z małżeńskiej oferty Płoszowskiego. Stosunek Klary do bohatera ma charakter mniej erotyczny a bardziej platoniczny.
Ciotka- reprezentantka poprzedniego pokolenia, tradycjonalistka, wierzy w ,,genialność” bratanka. W rezultacie jej listom i nieostrożnym, pośpiesznym działaniom można przypisać niefortunne zwroty w akcji (m.in. sprowokowanie Płoszowskiego do zerwania z Anielką).
Postaci innych kobiet pełnią w Bez dogmatu raczej marginesowe role. Zdecydowanie postacią dalszego planu , mimo ,,współudziału'' w dramacie Leona i Anielki , jest pani Celina. Niewielką rolę ma do odegrania pani Śniatyńska. Kilka innych postaci kobiecych pojawia się w utworze jedynie w dalekim tle i okazjonalnie. Jedna z nich- panna Zawiłowska- odegra później pewną rolę w ,,Rodzinie Połanieckich”.
Julian Krzyżanowski, Twórczość H. Sienkiewicza , PIW, rozdz. Powieści współczesne.
Bez dogmatu: powieść- pamiętnik
,,Powieść chwilami robi wrażenie nie dzieła literackiego, lecz relacji o wydarzeniach realnych” /Sienkiewicz/
Wielka, prawdziwa, jedyna miłość- Dzieje jej powieściopisarz oparł na doskonale znanym wzorze, na Eugeniuszu Onieginie Puszkina. Schemat stosunku ,,lwa salonowego” do ,,panienki z dworu wiejskiego” Sienkiewicz rozbudował szeroko , by w jego ramach ukazać komplikacje psychologiczne zakończone tragedią.
W ramy powieści Sienkiewicz wplótł sporo ustępów , które wiążą ją z życiem epoki i nadają jej charakter powieści obyczajowej:
- sprzedaż majątku Głuchów
-relacja o polskiej koloni artystycznej i rzeźbiarzu Łukomskim w Rzymie
-ustęp o nieszczęsnym kleryku Łatyszu, synu chłopskim w Płoszowie
- opis wyścigów koni na Polu Mokotowskim w Warszawie
- pobyt ,,towarzystwa” warszawskiego w uzdrowisku alpejskim w Gastein
Sienkiewicz w Bez dogmatu postawił Płoszowskiego między Anielką, Laurą i Klarą, zerwał z tradycją romantycznego monoerotyzmu, zastępując go polierotyzmem.
Miejsce czołowe kontynuatorów powieści o Płoszowskim zajął nie kto inny jak sam jej autor, dając coś w rodzaju jej epilogu w Rodzinie Połanieckich . z dzieła tego dowiadujemy się o samobójstwie bezdogmatowca i śmierci jego ciotki, która w testamencie przeznacza swe dobra dalekiej swej kuzynce Połanieckiej.
Akcja Rodziny Połanieckich rozgrywa się w środowisku ukazanym w Bez dogmatu, tak że oba te dzieła stanowią coś w rodzaju luźnie zbudowanego cyklu powieściowego.
7