Utwór napisany w formie dziennika z 1883 roku.
Piszący pamiętnik przedstawia się jako Leon Płoszowski. Zaczął pisać z namowy przyjaciela – Śniatyńskiego, który uważa, że pisanie pamiętnika to praca dla społeczeństwa. Leon ma 35 lat, jest sceptykiem i do tego jest zamożny. Od kiedy umarła jego matka, ojciec popadł w melancholię. Leon ma dom w Babuino ( Włochy). Ojciec jego to wykształcony dyletant, zwątpił w filozofie, przez śmierć zony, popadł w uniesienia religijne. Ksiądz Calvi namówił go by zajął się archeologią. Ojciec Leona chce by jego zbiory oddać do muzeum pod warunkiem, że będzie nosiło nazwisko Płoszowskich. Leon posiada majątek – Płoszów, którym zajmuje się jego ciotka. Namawia ona Leona by się ożenił. Leon to człowiek wykształcony, ale bez szczególnego zajęcia. Wciąż filozofuje. „ Bóg dał nam łuk i strzały, tylko odmówił zdolności do napięcia tego łuku. Kiedy uczył się we Francji, pociągało go życie Paryża, jego wir, ilość prądów myślowych? Poznał tez zepsute kobiety i arystokrację. Uważa, że ma spokojna duszę, ale niczego nie jest pewien. Stał się sceptykiem. „ Jestem człowiekiem trochę zmęczonym, bardzo wrażliwym i nerwowym” „ geniusz bez teki”. Leon ma jechać do ciotki do warszawy. Boi się, że będzie go nakłaniała do ożenku. Uważa on, że Polki są najbardziej męczącymi kobietami. Nie chce mieć zony. Kiedy przybywa do Warszawy ciotka zabiera go na piknik. Tam poznaje swoja kuzynkę Anielkę P. Leon podejrzewając, że to jest kandydatka na jego żonę pisze do niej wprost w liściku na karnecie co ona o tym myśli. Leon postanawia, że rozmarzy trochę te dziewczynę. Odwiedza Śniatyńskiegp, rozmawiają, Śniatyński uważa arystokrację za takich, którzy nic nie robią. Dla Śniatyńskiego dogmatem jest społeczeństwo i kochana kobieta – do nich nie zbliża się ze sceptycyzmem. Później Leon jedzie do Płoszowa. Na wsi panuje spokój, Leon stara się pilnować swoje uczucia do Anielki, ale zaczyna mu się ona coraz bardziej podobać. Leon poznaje Chwastowskiego – administratora posiadłości, z którym ciotka lubi się sprzeczać. Leon zauważa, że staje się zazdrosny, drażni go opowieść pani Celiny ( matki Anielki) na temat konkurenta do jej ręki – Kromickim. Leon uważa go zwykłego spekulanta w interesach. Leon wciąż analizuje swoje uczucia, nie wie czy zerwać z Anielą , czy brnąć dalej. Będąc na spotkaniu w Warszawie, Leon zauważa, że nie ma to różnicy miedzy pisarzem a dziennikarzem – wszyscy są na równi literatami (nie tak jak za granicą). Jest tez świadkiem sporu konserwatystów z postępowcem Stawowskim. Nie wie czy ma się żenić czy nie, wydaje mu się, że obie decyzje skrzywdzą Anielkę. Będąc w Warszawie stwierdza: „doszedłem do wniosku, że jesteśmy jednym z najbardziej lekkomyślnych i nie szanujących terminu społeczeństw” ( nie przyszedł jego dłużnik). Winy dopatruje się w rolniczym zajęciu narodu. Odwiedza Kromickiego – nabiera pewności, że go nie lubi. Leon jedzie do Rzymu, do chorego ojca. Ojciec radzi mu by się żenił. Chorego odwiedzają Davisowie – jego przyjaciele. Leon nie lubi Davisowej, uważa, że jest wyrachowana i zgrywa się na inteligentkę. Podejrzewa, że ona przychodzi do niego, nie do ojca. Umiera ojciec. Leon jedzie z Davisami do ich willi w Pegli, tam wpada w romans z Davisową. Czytują razem Boska Komedię. Jego uczucia do Anielki przestają być aktywne, myśl o ślubie znika. Leon jest pewien, że nie kocha Davisowej, ale coś ich do siebie ciągnie. Leon wiew, że Davis jest świadom romansu (widział jak Leon trzyma głowę na kolanach jego żony). Leon pozwala sobie na coraz więcej z Laurą „ oto miłość nasza jest miłością skóry, nie duszy”. Sielankę przerywa list od ciotki, która czeka na wieści od niego, donosi, że Kromicki kręci się koło Anielki. Leon w przypływie złości odpisuje: „życzę panu Kromickiemu szczęścia z panna Anielą, a pannie Anieli z panem Kromickim. Leon uważa, że jego samowiedza zawiodła – nie wie jakie są jego uczucia do Anieli. Wraca do Rzymu – zajmuje się testamentem, opisuje zbiory ojca. Malarz Łukomski, maluje portret jego ojca, dużo rozmawiają. Łukomski stwierdza, że Davisową to najpiękniejsza kobieta świata. Leon miedzy spotkaniami z Łukomskim czytuje lit. Francuską „ ta gonitwa za (...) prawdą, czyni go fałszem” ( chodzi o romans francuski). Leon zauważa, że melancholia Łukomskiego bierze się, z tęsknoty za krajem W Leonie narasta żal, który pogłębia list Śniatyńskiego. Donosi on, że jego żona jest śmiertelnie obrażona za sytuacje z Anielką. Leon wie, że może stracić Anielkę na zawsze. Boi się i obwinia za wszystko.
Aniela wychodzi za Kromickiego. Leon nie chce się poddać. Prosi Śniatyńskiego o pomoc, ten zgadza się, ale prosi by Leon nie pojawiał się osobiście. Śniatyński nic nie wskórał, pisze list: „Wszystko na nic – zbierz siły i ruszaj w świat”. Leon wyjeżdża. Ląduje w końcu w Paryżu. „ Moja obojętność jest skupioną zawziętością przeciw życiu” W Paryżu spotyka Davisową. Jej mąż morfinista jest w szpitalu dla obłąkanych. Kobieta nie podoba mu się już, ale pozna je u niej fortepianistkę Klarę Hilst, która żartem zaprasza do Warszawy. O dziwo, kiedy Leon ma jechać, Klara jedzie razem z nim. Leon boi się , bo wie, że spotka Anielę ( jej mąż wyjechał w interesach). Leon nie wie, co robić. Czuje, że kocha Anielę, ale nie wie czy wolno mu ja na powrót w sobie rozkochać. Postanawia tez być przyjacielem Hilstówny i nie zawieść jej przyjaźni. W Płoszowie spotyka Anielę, widzi jej lęk, pokorę. Hilstównie podobna się Warszawa. Leon robi wszystko by zwrócić na siebie uwagę Anieli – pomaga biednej staruszce, mówi Anieli, że to dla niej. Leon ma wiadomości od ciotki, że Kromicki sprzedał majątek Anieli, oszukał ją. Drążnią go listy od niego do żony. Jest zazdrosny. W Warszawie idzie z ciotka na koncert Hilstówny, zaprasza ja do Płoszowa. Leon szuka wciąż pokrzepienia w myślach o Anieli. Młody Chwastowski mówi mu, że tylko ludzie, którzy nic nie robią maja czas na kochanie się w kobietach, ludzie roboty nie maja na to czasu. Leon w duchu przyznaje mu rację. Leon wyznaje Anieli: „Poczucie obowiązku to bardzo piękna rzecz – tylko na nieszczęście ja go nie mam. Leon błaga ja o przyjaźń, żeby ja przekonać mówi do niej siostro. Aniela wierzy, że chodzi mu tylko o braterskie stosunki. Dużo rozmawiają. Mówią o chłopach: Leon widzi w nich tylko modeli do dzieła sztuki, Aniela żywe istoty, z własnymi problemami. Podczas jednej z takich rozmów Leon ma ochotę pocałować Anielę, ona czuje cos i ucieka. Szybko jednak się godzą
Odwiedziny Śniatyńskich i Klary – wszyscy zachwycają się urodą Anieli. Leon knuje jak przekonać do siebie Anielkę. Ma zamiar pokazać jej, że pracuje. Postanawia założyć w Warszawie muzeum Płoszowskich. „ Ale w gruncie rzeczy, nie chodzi o pozory. Chcę pracować, dlatego, że to ujmie dla mnie kobietę ukochaną. Leon osacza Anielę, ale ona jest nieugięta. Leon komentuje w myślach „ gdzie zaczyna się dogmat, tam kończą się rozumowania” Matka Anieli jest chora, maja jechać do Geistu – Leon oferuje swoja pomoc i ma jechać z nimi. Przed wyjazdem wybierają się na wyścigi, Leon urządza obiad na cześć Anieli. Kon ciotki Naughtboy wygrywa. Leon jest pewien „ mocna jak śmierć – to miłość, nic nie ma poza nią” Leon rozumie, że Aniela ma kodeks postępowania, wierzy w swoje przykazania, mimo to Leon wierzy ,że uda mu się ja przekonać. Filozofuje i dochodzi do wniosku, że sceptycyzm, jest bardzo blisko mistycyzmu. Klara wyjeżdża. Wraca Kromicki. Wszyscy razem jada do Geistu. Leon „ miłość do cudzej zony, jeśli jest pozorną, jest podłością, jeśli jest rzeczywistą, jest jednym z największych nieszczęść” Leon jest załamany. L. kupuje sobie broń, słucha opowiadań sprzedawcy: dowiaduje się, że samobójcy zawsze kupują broń bez futerału...On kupuje z futerałem, ale myśli o sprawach samobójstwa. Przeczuwa, że jego uczucie do A. Musi się źle skończyć. Leon widzi, że stos. Miedzy małżonkami pogorszyły się, myśli, że A. Powiedziała wszystko mężowi. Aniela zarzuca mu, że nie ma dla niej litości. Leon znowu ofiarowuje jej przyjaźń i panuje zgoda między nimi. W duchu Leon sądzi, że jego zdolność do kochania przerodziła się w zło. Twierdzi, że A. nie kochając Kromickiego i będąc z nim, upodla siebie. Leon ma kolejny plan, postanawia pomóc Kromickiemu finansowo, żeby tylko nie wyjechała Aniela. Ciotka kłóci się z Kromickim o pieniądze. Kromicki jest zły, że Aniela dostanie rentę, a nie kapitał. Aniela chce jechać do Odessy. Pożyczka od Leona udaremnia ten pomysł. Klara ma być w Warszawie. Leon czuje, że ta kobieta go kocha. Aniela zostaje, Kromicki wyjeżdża. Leon przysięga jej, że będzie kochał tylko jej duszę. Leon załatwia portrecistę dla Anieli, podstępem wyciąga od niej kosmyk włosów. Okazuje się, że Aniela jest w ciąży, Leon załamany wyjeżdża. Choruje, a jego opiekunka jest Klara. Leon myśli, że się dla niej poświeci im odda się jej za męża, jednak ona mu odmawia, bo wie, że on jej nie kocha. Leon dostaje informację o śmierci Kromickiego. Razem z ciotka chce chronić Anielkę, ma plan zabrać ja wraz z matka do Rzymu, ale lekarz nie pozwala na to. Anielka choruje i umiera. Ale zanim umiera, wyznaje Leonowi, że bardzo go kochała....Leon nie chce żyć.
Opracowanie BN:
Henryk Sienkiewicz, Bez dogmatu, oprac. Tadeusz Bujnicki, Ossolineum, Wrocław 2002.
I. Źródła pomysłu powieści
chęć napisania powieści nowożytnej, znudzony p. historyczną
kręgi konserwatywne, towarzystwo stańczykowskie (zachowawcze)
kryzys światopoglądu (laicyzm i scjentyzm zawiodły; + wpływy dekadentyzmu i modernizmu na społeczeństwo; sceptycyzm życiowy, brak dogmatów = filarów życia; tekst-ostrzeżenie)
nadal pewne el. pozytywistyczne (realizm; dydaktyczne i praktyczne wskazówki; zainteresowanie Zolą; choroby wieku: dekadentyzm, amoralizm; wpływy lit. fr. tego czasu)
twierdził, że jest umiarkowanie postępowy i jest patriotą; waga tradycji, historii (wielkość, potęga narodu; wobec współcz. skarlenia; w szkole krakowskiej: mit dawnej wielkości)
pozytywistyczny sceptycyzm i arystokratyczne przerafinowanie à bezdogmatowość
II. Powstawanie powieści
pierw. tytuł W pętach
pomysł 1889, pisał do 1890 (publikacja 1889-1990, „Słowo”)
nowa forma psychologiczna; narracja 3-os. (ograniczenie narratora), pamiętnikarstwo
fikcyjny dziennik Leona Płoszowskiego (dekadent)
III. Wcześniejsza twórczość [droga do Bez dogmatu]
Na marne (studenci, pow. buduarowo-tendenc., o zmarnowanej miłości, fatalnej sile uczucia, która czyni niezdolnym do działania; syn kowala, który się dopracował; konflikt uczucia i obowiązku, przypadkowość życia, obłąkanie ukochanej, choroba Szwarca, druga ukochana; pozytywista, ale miłość powoduje klęskę; erotyka destrukcyjna; predyspozycje wewnętrzne, miłości nie można zastąpić innym dogmatem zewn., np. naukowym, społecznym)
zawsze w tle tradycja staroszlachecka i romantyczna, waga tradycji (np. forma gawędy czy pamiętnika, ale bohater pozytywistyczny
Szkice z natury i życia: złączenie patriarchalnej obyczajowości i nowoczesnych tendencji pozytyw. rodzi neurastenię; pamiętnikowość, introwertyzm, rozdarcie między szlacheckością a demokratyzmem pozyt.; niepewność, przewrażliwienie, klęska uczuciowa
lektura Hamleta; hamletyzm (refleksje osłabiające wolę i zdolność czynu; lektury kształtują obraz świata); kontakt z przyrodą (refleksje mistyczne, panteizm; Alpy, nirwana = stan idealnego niczego, zatopienie się w przyrodzie, jak Latarnik)
sceptycyzm, pesymizm, osobista depresja (brak poczucia oparcia życiowego)
autokrytycyzm, ironiczny dystans do świata
środowisko arystokratyczne
wartością jest niezmienna zasada etyczna (tu: pozytywne tradycyjne wartości etyczne), a jej złamanie powoduje klęskę (Józwowicz) i śmierć (Drahomir, Stella)
arystokracja = środowisko „ginące” (zepsute wewnętrznie, skazane na śmierć, ale altruistyczne; bierna, choć oceniana pozytywnie)
Józwowicz – plebejusz, pozytywista, egoista; manipuluje, by zdobyć rękę księżniczki
podobieństwo z Nie-Boską: podstawą bytu jest zasada etyczna, jej pogwałcenie niszczy sprawców i pokrzywdzonych
oś dzieła: intryga erotyczna (etyka: norma uczciwości, dogmat wierności); dramat Leona i Anielki
realizm iluzyjny = zasada prawdopodobieństwa
IV. Tło współczesne dzieła
zetknięcie się z fin de siecle’em, dekadentyzmem (pesymizm, indywidualizm, nieprzystosowanie artystów do cywilizacji mieszczańskiej i pozytywistycznej) w Europie (również akcja powieści w wielu miastach eur.; kosmopolityzm, pozbawienie własnego miejsca na mapie, wykorzenienie)
kryzys pozytywizmu, symptomy modernizmu (kryzys osobowości, newroza-neuroza)
w tym samym czasie akcji: Wokulski, Ochocki, Zygmunt Korczyński, Różyc
przełom antypozytywistyczny (znużenie ideami, modernizm, krytyka tendencyjności, nowość naturalizmu, nastroje schyłkowe)
opis „choroby wieku nerwowego”, piętnowanie pesymizmu, bezwolności, histerii
rozkład osobowości przedstawiony w osobistych zapiskach bohatera (samouświadomienie czytelnicze, zachwyt nad psychologią, bez zrozumienia założonego ostrzeżenia)
naturalistyczna brutalność, brzydota
fenomen psychiczny wyrosły z bazy społecznej
studium psychiki dekadenta = zarzut niemoralności
V. Rkps a tekst drukowany
pierw. 3 tomy
dodatki i odmiany tekstu w rypsie
VI. Konwencje gatunkowe. Między dziennikiem a innymi formami
dziennik intymny (mimetyzm formalny), chwile ujęte z perspektywy dat; dziennik nie jest formą zamkniętą; daty dzienne, lokalizacje
fabuła: prawie 2 lata (1883-4), początek i koniec w Rzymie
typ, reprezentant zjawiska psychologicznego
dziennik jest dekadencki, a wątek romansowy sentymentalny
konwencja: porządek zdarzeń, ich silne powiązanie, logika, punkty zwrotne, dramaturgia napięć, wyraźne zakończenie
teleologia powieści (bohater czasem staje się autorem, a dziennik przestaje być nieciągły; jego los jest zaprogramowany)
dwa plany konstrukcji: 1 zdarzenia, 2 retrospekcje i refleksje
dziennik jako montaż cytatów, przytoczeń, aluzji
ważny jest wątek miłosny (zmienia bezdogmatyzm w bezwolność; doprowadza do klęski; niewspółmierność przyczyn i reakcji, uleganie nastrojowi chwili, depresyjność, szybkie zaniechiwanie działań)
ważne chwile są opisywane długo, szczegółowo (choroba i śmierć ojca, ślub i ciąża Anielki, przybycie Kromickiego), retrospekcje, refleksje (filozoficzne, estetyczne)
efekt: krótkie, lapidarne zdania o ważkiej treści (śmierć ojca, Anielki, przybycie Kromickiego)
partie autotematyczne (o wadze dziennika, szczerości); pamiętnik miał być zabawą, a stał się zapisem katastrofy światopoglądowej i uczuciowej
w dzienniku: niezgoda Płoszowskiego na własną inność społeczną, niechęć do angażowania się (odrzucanie ról społecznych i obyczajowych), świadomość nieprzystosowania
samoobnażanie się bohatera: w dzienniku jest się szczerym (oskarżenie scjentyzmu, sceptyzmu, pozytywizmu; kreacja na dziecię wieku; zniszczony przez współcz. filozofię, sam zniszczył psychicznie i fizycznie Anielkę); demaskacja własnej postawy
kafkowski sen o chrząszczach => interpr. przez boh. jako objaw choroby mózgu, toczącej od środka (podświadomość)
liczne przytoczenia listów (kontakt bohaterów, wypełnienie luk w wiedzy narratora, kreacja fabuły)
VII. Przedstawiony czas zdarzeń
lata 1883-4, czas przesilenia pozytywizmu, inwazji naturalizmu, epoka (Zola, Comte, Dumas, Darwin)
VIII. Leon Płoszowski. „Autor” dziennika i bohater powieści
przełamanie konwencji lekturowej: „wewnętrzne” perypetie bohatera, stan duszy, psychologia, introspekcja
spotęgowanie cech w jednostce (psychologia społeczna i cywilizacja kształtują boh.), typizacja
neurastenia i bezdogmatowość jako terapia dla autora, który wciela się w bohatera
Zola: naturalistyczna powieść eksperymentalna (dokument ludzki, narracja pamiętnikarska, pozór rzeczywistości)
Płoszowski – ze starego rodu arystokrat., kosmopolita, bogacz, patriota tylko wtedy, gdy chce się podobać Anielce (dystans autora do takiej odstraszającej persony)
paralele emocjonalne autor – bohater (wrażliwość estetyczna, erudycja); ślady autobiograficzne
człowiek współczesny – choroba wieku, skomplikowana osobowość
w zamierzeniu: ukazać konsekwencje braku dogmatów w losach postaci (przeciw dekadentyzmowi); wg badaczy: powodem cierpień bohatera jest brak silnej woli, sybarytyzm duchowy, wygodnictwo, próżniactwo, egoizm
bohater jest sympatyczny, interesujący, nie może odrzucać (nawet kobieta nie przestaje go kochać)
rozbudowana biografia indywidualna i społeczna Leona
dostrzega kłótnie rodowe, złą organizację społeczeństwa, nierząd, bezprawie, anarchię, upadek moralności, jedynym pewnikiem jest kobieta (albo traci się na nią majątek, albo ustatkowuje przy niej)
Leon: zachowawczy; konserwatysta z konieczności, razi go pozytywistyczny demokratyzm (manipulacje, pobieżność poglądów i treści, gazety!, brak jasnych programów)
z bierności jest agnostykiem; brak działania tłumaczy „sceptycyzmem do kwadratu”
maski, autokreacja: wykorzystuje pozytywizm, gdy jest mu potrzebny
„imię moje jest legion” (zmarnowane możliwości, zdolności = boh. słowiański; improductivite slave + zawoalowane zabory; rozdwojenie jednostki: krytykant i bierny obserwator; bierność: „tragedia wygodnego lenistwa”; legion à z ironią o zastępach zachowawczych leni, patriotów na pokaz)
bohater z przełomu antypozytywistycznego
„pozytywizm pesymistyczny” (poznanie naukowe zawodzi, nie ma sfery nadprzyrodzonej i nieśmiertelnej duszy, determinizm, jednorodność przyrody i ludzi, instynkt samozachowawczy gatunku, względność postępu i zasad moralnych, powszechność cierpienia, sprzeczność etyki i popędów, ideałów i realizacji; Schopenhauer), początek modernizmu; między sceptycyzmem a niemożnością czynu; obsesja śmierci, nirwana, mistyka, gatunek biologiczny; Darwin, Renan
wina za degenerację idei – w pozytywizmie (sceptycyzm)
regresywny imperatyw wątpienia i szukania (wstecz: ku utrwalonym zasadom społecznym, przyzwyczajenie; praktykuje religijnie, bo to się opłaca)
dandyzm (życie = dzieło sztuki; kreowanie życia = akt twórczy; wyreżyserowanie samobójczej śmierci)
dekadencki pierwiastek kobiecy w psychice M (rozchwianie, roztrząsanie drobiazgów)
sceptyk, esteta, erudyta, dekadent – skazany na klęskę w miłości (wg wzoru romant.), i to odwzajemnionej (+równość stanu, zgoda rodziny, otoczenia, śmierć męża Anielki; ale bezwolność i neurastenia niszczą bohatera, a Anielka posiada „dogmat”, wierzy w zasady; zbytnia różnica osobowości, konflikt zasad)
IX. Przestrzeń i bohater
przestrzeń realna (topografia), niosąca znaczenia psychologiczne
Rzym – centrum (świat kosmopolityczny; Europa; tu kształtuje się stosunek do świata i postawa estetyczna); każda inna przestrzeń jest negatywna; wieczne miasto (tu ostatecznie wraca, zabija się); norma dla mierzenia świata; tu kumulują się doświadczenia (nowoczesny dekadentyzm) z podróży, z których wraca
pobyty w Polsce tylko w sprawach majątkowych, z konieczności, dla ciotki z powodów matrymonialnych (dogmat polskości; Wawa –dystans i niechęć Leona; prowincja, ew. bale, salony Płoszów – przyroda, wieś, stpl. dwór, przestrzeń sielankowa, bliskość nirwany, ale ucieka do wielkiego świata, gdy może się związać z Anielką: bo wieść o chorobie ojca, romans z Laurą Davis)
dwór Głuchów – własność Anielki, sprzedany Rosjanom przez Kromickiego (jedyna możliwość; zarobek), tradycja, siedziba rodowa, zw. ojca Anielki z powstaniem?, romantyzm, aluzje polityczne?
Leon – wyobcowany z rodzimej przestrzeni, pozbawiony miejsca, którego nie znajduje
X. Płoszowski wśród książek i dzieł sztuki
estetyczna wizja rzeczywistości (w lekturach i dziełach sztuki = rama modalna, dominanta)
wiedza artystyczna jako podstawa opisu i wartościowania realiów (porównania ludzi do dzieł), wzór zachowań
działania Leona jak układanie dramatu (konwencje, wątki)
estetyzm jako światopogląd (piękno!, postrzeganie zmysłowe, zewnętrzne, antyczne kanony harmonii, stosowności, proporcji)
w lekturach – projekcje własnych zachowań
erudycja wykształconego inteligenta-dyletanta (tylko kanon epoki, wiedza, ale niesystemowa; lektury: Homer, antyk, Szekspir, romantycy)
Hamlet – suma goryczy, ironii, zwątpień i braku ochoty do życia, osłabienie woli, przefilozofowanie życia, przerost wyobraźni nad wolą (à rozdwojenie, chęć działania i ciągłe niechanie)
Werter – choroba wieku, romantyczny egzystencjalizm, miłosne przeżycia, wspólna lektura (z Laurą)
estetyzm: 1 koi nerwy (konsumowanie sztuki, zastępcze przeżycia estetyczne), 2 reżyserowanie życia (kryteria piękna i stosowności; modele, wzorce; życie = gra; tradycjonalizm)
lit. naukowa i filozoficzna – negatywne działanie na psychikę i światopogląd, obiegowe hasła (oskarżenie pozytywizmu o sceptycyzm, dezorganizację osobowości), dyletant, egocentryk (rozważa tylko siebie)
Anielka – dogmat katechizmu
pisarz Śniatyński i postępowcy (Chwastowscy) – dogmat społeczny
modelowy człowiek końca wieku, dekadent (nerwy, wrażliwość z przyrodzenia i wychowania, estetyka, delikatność)
utwór miał ostrzegać, a przyczynił się do samouświadomienia dekadentów
XI. Świat postaci. Mężczyźni
dziennik – nieciągłość, nieprzewidywalność, okazjonalność (postaci), tylko pole widzenia autora-bohatera, jego perspektywa; pozostali boh. są niesuwerenni
częściowe uniezależnienie postaci, opisy realistyczne (środowisko bogatego ziemiaństwa, miejskie inteligencji, twórców, artystów)
Leon należy do „rodu przeżytego”, z konieczności historycznej zdegenerowanego, skazanego na wygaśnięcie; sfera nadrealna (bez codziennych problemów; ale zamierająca, katastrofizm; tylko związek z Anielką mógłby dać szansę na przyszłość w dzieciach)
tło środowiska – ludzie z dogmatami (tradycyjne zasady obyczajowe, społeczne, religijne na gruncie polskim; przeciwnie do kosmopolitycznego wykorzenienia, wiecznego święta i nudy); siła dogmatu niszczy Leona, ale dogmat nie wygrywa
psychologizm – zatrucie Leona bezczynnością arystokr. i filozofią pozytyw.
dogmat obyczajowy: przymus majątkowy, słuchanie matki i urażona duma skłaniają Anielkę do ślubu z Kromickim, później niemożność opuszczenia go (dogmat staje się przypadkiem, trafem, karą)
Śniatyński – namawia do małżeństwa z Anielką, do pisania dziennika (praca dla społeczeństwa); kanony życia (miłość)
Chwatowscy – radykalni demokraci, pozytywiści, użyteczność, praca u podst., praca organiczna (lekarz, księgarz, browarnik, handlowiec; zarabiają uczciwie)
Łukomski – rzeźbiarz; patriota i wielbiciel antyku; ostentacyjna polskość; pozytywne alter ego Leona
obraz newrozy społecznej: I Płoszowski, II Kromicki (neuroza pieniężna; jest nawet odrażający fizycznie; aferzysta, goni za szybkim zyskiem; działania nieetyczne, handel z wrogiem; katastrofa); choroba śmiertelna; „geniusz bez teki”; opozycja postaw; teoria Leona (Polacy to naród rolniczy, zależny zawsze od kaprysów ziemi, co powodowało bezterminowość, nierzetelność; Polacy wyszli z rolnictwa, a przywary zostały)
uczciwe pomnażanie kapitału: ciotka i administrator Chwastowski w Płoszowie oraz synowie Chwastowscy
Śniatyński – ocenia zachowania i charakter Leona, przyjaciel, opiniodawca
XII. Świat postaci. kobiety i erotyka
intelektualne studium miłości
romans melodramatyczny bez happy endu, śmierć kochanków (tradycja werteryczna)
Leon: miłość do kobiety = jedyna racja, podstawa życia; wykrzywiona przez chorą epokę
erotyka = motor działań; kobiety (ciotka i Śniatyńska; Celina, matka Anielki; ukochane: Pl. Anielka, Wł. Laura i Niem. Klara) decydują o działaniach Leona; reakcje Leona wynikają też z miłości własnej; jedyna miłość = Anielka
3 typy kobiece i seksualne; fizyczność, zmysłowość
świat kobiecy: 1 realny; 2 wyobrażany przez Leona (erotyko-estetyka, gra, zabawa)
Laura Davisowa (duch helleński, piękno do rozważania, hedonizm, kobieta-dzieło sztuki, popęd, poganka, miłość konsumpcyjna i estetyczna)
Anielka (Polka, chrześcijanka, stereotypowa panna z patriarchalnego ziemiańskiego dworu i z sentymentalnego romansu, duchowość podlotka, naiwna, niewinna; typ Polki zakochanej w formie miłości, a nie w treści, górnolotnej i patetycznej, sielankowej); fazy miłości (najpierw Leon chce ją oddalić od męża, później staje się przyjacielem, w okresie ciąży miłość idealna; samobójstwo Kromickiego, śmierć Anielki przed porodem, zapowiedź samob. Leona)
emocjonalny stos. Leona do opis Anielki à zmienność, zależność postaci od kąta widzenia; przytoczone dialogi są „neutralne”
Anielka-heroina: nie ucieknie od męża, ma zasady moralne, wtłoczona w „to, co słuszne” (też nie potrafi podjąć decyzji o byciu z ukochanym, ofiara z siebie samej; „święta Polka”)
samobójcza śmierć sceptycznego Leona, śmierć w niepewności (sfera niepoznawalna, druga strona, nicość?)
Klara Hilst (niem. pianistka; sentymentalna, z poświęceniem opiekuje się Leonem, kocha go szczerze, prawie platonicznie, dobra i prosta, wesołą)
modelowe dzieło dekadenckie
2 warstwy: 1 konwencjonalny melodramat i 2 obnażenie klisz i konwencji
Portret dekadenta – Leona Płoszowskiego
improduktywność o przyczynach społecznych, rasowych (arystokrata, który nie musi na siebie zarabiać);
postać sceptyczna wobec rzeczywistości;
nie ma konkretnego celu w życiu (w przeciwieństwie np. do ojca Leona, który miał żonę i swoją pasję);
realizuje filozofię pozytywistyczną w wersji pesymistycznej – brak wiary w Boga; wynika ona z rozczarowania; agnostycyzm – nic nie daje mu odpowiedzi na ważne pytania;
rozczarowanie filozofa wobec filozofów własnych czasów;
rozczarowany esteta;
próbuje wmówić sobie, że pewne rzeczy nie są mu potrzebne do szczęścia;
umysł, który jest w stanie siebie kontrolować – zauważać nawet najdrobniejsze zmiany: nadwrażliwość;
zachowanie niemieszczące się w społecznych nurtach zachowań;
charakterystyczne są dla niego objawy tzw. wieku nerwowego. Był to stan poczucia wyjątkowości, przerafinowania, pielęgnowanych we własnym wnętrzu; przyczyny wieku nerwowego – podatność nań zwłaszcza jednostek wrażliwych, utalentowanych, którzy stanowią o rozwoju społeczeństwa;
maska życia bez dogmatu – bez wszelkich zasad i wartości; skrajny relatywizm, niekierowanie się żadnymi normami (choć w wypadku Płoszowskiego widzimy, że on w pewien sposób wierzy w istnienie jakichś uniwersalnych wartości – tylko, że niekoniecznie w nim samym);
w skutek demokratyzacji społeczeństwa nastąpiło zgromadzenia dóbr; nadmiar tych dóbr powoduje braki w spożytkowaniu energii, a to z kolei nerwowość, neurozę, sceptycyzm;
intelektualista, który nie podejmuje żadnych decyzji spontanicznie – nieustanne przykładanie do rzeczywistości narzędzi intelektualnych;
nieustanne wątpienie o rzeczywistości – sceptycyzm własnego sceptycyzmu;
boleśnie odczuwa własną niemoc;
nie jest dla niego rzeczą wstydliwą ukazywanie garderoby duszy;
hedonizm i amoralność;
postawa niedbającego o sprawy materialne estety;