1

Bez dogmatu

STRESZCZENIE:

Leon Płoszowski - główny bohater powieści, jest swatany przez swoją ciotkę z kuzynką Anielką. Jego uczucie
do dziewczyny nie jest jednak na tyle silne, aby zaproponować jej małżeństwo. Kiedy umiera ojciec Leona, ten
wyjeżdża do Włoch. Nawiązuje krótki romans ze swą włoską znajomą – Laurą Davisową. Dowiaduje się, że
Anielka wychodzi za mąż za Kromnickiego, który starał się o jej rękę jeszcze zanim poznała Leona. Płoszowski
popada w rozpacz i prosi przyjaciela Śniatyńskiego o interwencję u ukochanej (dopiero teraz zdaje sobie sprawę
z mocy swojego do niej uczucia), ale Anielka odrzuca wszelkie prośby i tłumaczenia. Leon całe swoje życie
koncentruje teraz na uczuciu do kuzynki, interpretuje każdy jej gest i słowo, snuje domysły. Jest przekonany, że
ona nie zaznaje szczęścia w małżeństwie z Kromnickiem, próbuje wydobyć od niej wyznanie miłości (usłyszy je
dopiero na łożu śmierci Anielki). Pani Kromnicka zachodzi w ciąże. Zrozpaczony Leon wyjeżdża do Berlina.
Tam ciężko zapada na zdrowiu. Opiekuje się nim jego przyjaciółka Klara - pianistka, która skrycie go kocha.
Płoszowski proponuje jej małżeństwo, ale Klara nie godzi się, bo wie, że jego serce należy do innej. Po powrocie
do Płoszowa, rodzinnego majątku, Leon, już zupełnie zdrowy, opiekuje się ciężarną Anielką (Kromnicki
prowadzi interesy za granicą). Dowiaduje się, że Kromnicki popełnił samobójstwo, bo stracił majątek i groziło
mu więzienie. Anielka nie jest w dobrym stanie, ale lekarz radzi, by powiedzieć jej o śmierci męża. Gdyby
dowiedziała się przypadkiem od obcych, szok byłby większy i groziłaby jej śmierć. Leon chce chronić ukochaną
przed potencjalnymi "informatorami" z zewnątrz, ale ciotka i matka Anielki - Celina, postanawiają przekazać
młodej wdowie tragiczną informację. Na wieść o samobójstwie męża, stan Anielki pogarsza się, kobieta umiera.
Dopiero w obliczu śmierci wyznaje swą miłość Leonowi.
Leon Płoszowski jest pierwszą w historii literatury polskiej postacią dekadenta, schyłkowca. Jest geniuszem bez
teki, przefilozofował miłość; , nie uznawał żadnych dogmatów (stąd tytuł). Twierdził, że gdzie zaczyna się
dogmat, tam kończy się myślenie.

KRÓTKA NOTATKA [W:] WIELKI LEKSYKON LITERATURY POLSKIEJ , WYDAWNICTWO

DOLNOŚLĄSKIE:

,,Bez dogmatu”- powieść H. Sienkiewicza napisana w latach 1889-1890, bezpośrednio po Trylogii. Autor chciał
wyrazić w niej niepokoje współczesności, przekazać nurtujące go myśli i sądy o świecie.
Głównym przedmiotem obserwacji jest rodzący się dekadentyzm- prąd umysłowy związany z poczuciem
schyłkowości i upadku kultury, kwestionujący uznany system wartości- dogmaty. Narratorem i bohaterem
powieści jest Leon Płoszowski- arystokrata, człowiek utalentowany i wykształcony, niezdolny jednak do
jakiejkolwiek działalności- ,,geniusz bez teki’’, ogarnięty sceptyzmem względem wszelkich prawd. Postawę swą
wywodzi z filozofii pozytywistycznej, która podporządkowana rygorom scjentyzmu i agnostycyzmu- odebrała
mu wiarę religijną, pozbawiła celu i sensu życia.

Sienkiewicz chciał stworzyć negatywny obraz dekadentyzmu , wskazać do czego prowadzi życie ,,bez
dogmatu”, relacje bohatera na tyle okazały się silne i przekonywujące, że pokolenie modernistów przyjęło je za
swoje, a ,,Bez dogmatu” za własną ,,biblię”.

W warstwie fabularnej powieść jest historią miłości Leona do szlachetnej i zakochanej w nim Anielki. Gdy
jednak Leon nie mógł zdecydować się na małżeństwo ,Anielka przynaglana przez rodzinę wyszła za mąż wbrew
swym uczuciom za Kromickiego- aferzystę, człowieka pospolitego. Dopiero teraz Leon poznał ogrom swojej
miłości i boleśnie odczuł stratę jaką poniósł. Dążył więc wszelkimi sposobami do zdobycia Anielki, ona jednak,
wierna swoim obowiązkom żony, okazała się niezłomna.

,,Bez dogmatu” przerodziło się w wielką powieść o odrzuconej miłości – jedną z najlepszych w naszej
literaturze. Bohater przeżywa gorączkę zmiennych uczuć i nastrojów: uwielbienie, pokorę, uraza i złość. Nie
unika zachowań masochistycznych, dręczy się własnym bólem: ,,wkładam sobie w duchu ręce do wnętrzności i
szarpię je”. Gdy pod koniec utworu Anielka wyznaje mu miłość i umiera, Płoszowski postanawia popełnić
samobójstwo (jak dowiadujemy się z Rodziny Połanieckich rzeczywiście tego dokonał). Powieść stała się tym
samym dla ówczesnych czytelników (wbrew zamierzeniom autora ) wielką apoteozą miłości, przejawiającą
większą siłę niż dogmatyczne, katechizmowe prawa małżeńskie.

2

Utwór pisany jest w formie dziennika. Dzięki temu poznajemy najskrytsze, najbardziej intymne przeżycia
bohatera, szczególnie wrażliwego, zdolnego do dokładnej wiwisekcji własnej psychiki. Inne postaci i cały świat
przedstawiony widzimy jego oczyma. Obraz staje się subiektywny, dający czytelnikowi możliwość własnej
oceny zdarzeń .

Bez dogmatu – powieść o chorej duszy bezdogmatowca.

BN oprac. Tadeusz Bujnicki:

Po niezwykłym sukcesie Trylogii, pod koniec lat 80’, w prywatnej korespondencji Sienkiewicza pojawił się ton
nowy- znużenie problematyką historyczną oraz zamiar powrotu do tematyki współczesnej. O okolicznościach
powstania współczesnej powieści można znaleźć sporo informacji w listach do szwagierki, Jadwigi Janczewskiej
oraz Mścisława Godlewskiego, redaktora ,, Niwy”, a później ,,Słowa”.

Sienkiewicz o swym bohaterze i powieści:

,,Płoszowski jest to człowiek mający chorobę woli i zatruty sceptycyzmem, powieść zatem ma być i będzie
bardzo wyraźnym ostrzeżeniem, do czego prowadzi życie <Bez dogmatu>- umysł sceptyczny, przerafinowany
,pozbawiony prostoty i nie wspierający się na niczym”

Sienkiewicz był przekonany o konieczności polemiki ze zjawiskiem ,, bezdogmatowości”, które wywołał nie
tylko pozytywistyczny sceptycyzm, lecz także arystokratyczne przerafinowanie.

POWSTANIE POWIEŚCI:

Powieść początkowo zatytułowana ,,W pętlach”

Koncepcję swojej powieści psychologicznej ukształtuje Sienkiewicz już w trakcie pisania utworu , zmieniając
wprowadzoną początkowo narrację trzecioosobową na narrację w pierwszej osobie -,,pamiętnikarską”.

Do pisania powieści przystąpił Sienkiewicz pod koniec lipca 1889r na wyspie Helgoland. Już wcześniej
rozpoczął gromadzenie potrzebnych lektur i źródeł. Praca nad tekstem trwała do 27 września 1890r. powstawał
on w różnych miejscach. Ostatnie stronice powieści napisał Sienkiewicz w Krakowie.

Bez dogmatu drukowały gazety trzech zaborów: ,,Słowo” w Wa-wie, ,,Czas” w Krakowie oraz ,,Dziennik
Poznański”. W 1891r ukazał się pierwodruk książkowy w 3 tomach.

Akcja powieści toczy się w Rzymie, Paryżu, Wiedniu, Berlinie, na śródziemnomorskich wybrzeżach Włoch, w
Alpach i Skandynawii. Owe wędrówki Płoszowskiego i jego kosmopolityczny punkt widzenia powodują, że
centrum obserwacyjne powieści mieści się często poza krajem. Pozbawienie własnego miejsca na mapie
predysponuje bohatera utworu do roli Europejczyka- arystokraty, którego oderwanie od ojczystych korzeni
prowadzi do postawy dekadenta niemal w sposób konieczny.

Sienkiewicz ,,wcielił się w mentalność” swego bohatera , sięgając z jednej strony po szczegółowy materiał
źródłowy (literacki i publicystyczny), z drugiej zaś – wykorzystując przeżycia i doświadczenia osobiste (np.
nieudany związek z Marią Babską)

KONWENCJE GATUNKOWE:

Stosując się do reguł ,,mimetyzmu formalnego” pisarz naśladował strukturę dziennika intymnego.

3

Bez dogmatu to eksperyment zarówno w strukturze gatunkowej jak i w metodzie kreacji bohatera-narratora.
Niewątpliwie nowością na gruncie polskim było wykorzystanie poetyki osobistego dziennika, który z samego
założenia jest pozbawiony wyrazistych konturów , ,,nieprzewidywalny” i niedookreślony fabularnie.

Dziennik staje się zdramatyzowaną opowieścią o miłości.

Luźność gatunkowa dziennika pozwala również na drugoplanowość konstrukcji, tworząc, obok planu zdarzeń,
rozbudowane partie retrospektywne i refleksyjne.

W dzienniku Płoszowskiego ujawniają się : niezgoda na swoją ,,obcość społeczną”, niechęć do wszelkiego
zaangażowania oraz świadomość nieprzystosowania.

Pamiętnik miał być dla bohatera zabawą, zabiciem nudy, jednak niespodziewanie ,na skutek ,,zbiegów
okoliczności” staje się zapisem katastrofy światopoglądowej i uczuciowej ,,geniusza bez teki”

,,W dzienniku wolno i należy być szczerym”- podkreśla powieściowy narrator. Stąd też ,,szczere” obnażanie się
postaci miało stać się samooskarżeniem Płoszowskiego. Miało być także próbą przerzucenia oskarżenia na świat
zewnętrzny, na ówczesną, wspartą na scjentyzmie i sceptycznej filozofii, cywilizację pozytywizmu. W ten
sposób Płoszowski kreuje się na ,,dziecię wieku”. Swoją ,,spowiedź ‘’ prowadzi jakby dwoma torami : siebie
oskarża o zniszczenie Anielki, a współczesną filozofię o zniszczenie w sensie psychicznym i fizycznym jego
samego. Regułą narracyjnego komentarza jest przy tym tendencja do ciągłego usprawiedliwiania .

Korespondencja nie jest w Bez dogmatu prostą inkrustacją, lecz ważnym składnikiem fabułotwórczym. Na tym
nie wyczerpuje się jej powieściowa rola. Listy są ,,drugą stroną” kreowanego w dzienniku świata.

/Paraliterackość utworu/

Umieszczając fabułę powieści w l. 1883-84, Sienkiewicz wpisywał ją w kontekst przesilenia pozytywistycznej
epoki. Jednak z ostatecznym wyborem dat granicznych fikcyjnego dziennika miał kłopoty niemal do ostatniej
chwili.

LEON PŁOSZOWSKI:

2 zasadnicze elementy , które kształtowały strukturę powieści i kreację bohatera: obecna w dziele ,,psychologia
społeczna” i ,,cywilizacyjne” aspekty kreacji bohatera (dążność typizująca, wsparta na podobieństwie typu).

Płoszowskiego wyposażył Sienkiewicz w rozbudowaną biografię społeczną oraz indywidualną (zewnętrzną oraz
wewnętrzną – psychologiczną ). Potomek arystokratycznego rodu herbu Osoria, wychowanek ekskluzywnych
szkół i uczelni, dziedziczy po ojcu zdolności ,,syntetysty”, wrażliwość estetyczną i zachowawczy stosunek do
współczesności. Jego ,,patriotyczne” gesty są wymuszane przez okoliczności- chęć przypodobania się Anielce,
zaspokojenie wyobrażeń ciotki o nim.

Bohater ,,Bez dogmatu” jest zanurzony w systemie pozytywistycznych przekonań . jego słownik jest w
znacznym stopniu słownikiem ówczesnej ,,pozytywnej” filozofii. Odwołuje się do myślicieli epoki i ich tradycji
. poddaje się bezwolnie agnostycyzmowi ; swoje postępowanie, a raczej swoje zaniechania, stara się objaśnić ,,
sceptycyzmem do kwadratu”. Niemniej równie często wykorzystuje w sposób instrumentalny założenia
pozytywistycznego scjentyzmu i pozytywistycznej ideologii dla pozyskania Anielki, pognębienia Kromickiego
czy w sporach ideologicznych ze Stawowskim. Pozwala mu to wcielać się w różne role i nakładać potrzebne dla
danego momentu maski.

Wysoki stopień samowiedzy: ,,Jestem istotą w wysokim stopniu świadomą siebie”

4

Postawa bohatera jest rozpięta między sceptycyzmem a niemożnością czynu, między zwątpieniem a
krytycyzmem. W jego refleksjach pojawia się zarówno obsesja śmierci , stany nirwaniczne i mistyczne, jak i
naturalistyczne rozważania o trwałości gatunku. Owo rozdarcie między Darwinem, Renanem a Schopenhauerem
jest oznaką ,,chorej duszy” w ,,chorym wiekiem”

Na Płoszowskiego oddziałuje obecne w jego przekonaniach przywiązanie do kultury antyku. ,,mam
niewątpliwie duszę starożytnego Greka”- powie o sobie.

Tak uformowanego bohatera- sceptyka, dekadenta, estetę i erudytę- musiał Sienkiewicz, już we wstępnych
założeniach powieści, doprowadzić do klęski. Płoszowski , wzorem
romantyków , ponosi klęskę w miłości. U podstaw tej klęski leży zarówno konflikt zasad jak i związany z nim
konflikt osobowości. Nie ma konfliktu uczuć.

Nie ma zwycięstwa Płoszowskiego ,,za grobem”. Ostatni zapis pamiętnika jest nadal wątpieniem i
niepewnością,

podkreśloną

jeszcze

trawestacją

Szekspirowskiego

,,reszta

jest

milczeniem”:

,,Albo tam wspólnie utońmy w Nicości, albo niech wspólna będzie nasza droga ,a tu , gdzieśmy się tyle
namęczyli, niech zostanie po nas tylko milczenie”.

Płoszowski wśród książek i dzieł sztuki.

Świat Bez dogmatu jest w znacznym stopniu ukształtowany przez lekturę i kontemplację dzieł sztuki.

-literatura, -malarstwo,- muzyka

Przestrzeń i bohater:

Przestrzeń realna

Płoszowski- ,,mieszkaniec Europy” , liczne podróże bohatera

Zapiski dziennika zaczynają się w Rzymie. To tutaj kształtuje się stosunek bohatera do świata, tu wśród
zabytków i piękna sztuki tworzy się jego postawa estetyczna. Rzym jest podstawą kosmopolitycznej wizji świata
Płoszowskiego. Rzeczywistość krajowa jest mu nie obca, lecz i zasługuje na krytyczne oceny, często
pojawiające się na kartach dziennika. Tylko konieczność zmusza go do pobytów w kraju. Dopiero
sprowokowany przez ciotkę wyjazd bohatera do Wa-wy zmienia zasadniczo jego sytuację życiową i poddaje
próbie dotychczasowe zasady postępowania. Warszawa, Płoszów i jego okolice są tłem, w którym ujawnia się
,,dogmat” wpisany w przestrzeń polską, rodzinną i tradycyjną. Bohater odnosi się do niej z dystansem a nawet z
niechęcią. Traktuje ją jako przestrzeń prowincjonalną, ograniczoną.

Warszawa- powierzchownie przedstawiona, przestrzeń życia towarzyskiego

Płoszów-w jego przedstawieniu ważną rolę odgrywa przestrzeń zewnętrzna: przyrodnicza i wiejska. Opisy
dworu, wrażenia z wiejskiego kościoła, a nawet z wiejskiego pogrzebu; opis burzy, wywołana pobytem w
Płoszowie Pieśń wiosenna Klary, -wszystko to układa się w sielankową i uspokajającą wizję polskiego świata
oraz stanowi swoisty kontrapunkt przeżyć wewnętrznych Płoszowskiego.

Wołyński Głuchów –majątek pani Celiny i Anielki, sprzedany przez Kromickiego ( dla niego ważniejsze są
dobre stosunki z carską biurokracją ,która ułatwi mu prowadzenie ,,wschodnich’’ interesów niż sentymenty
patriotyczne). Sprawa wołyńskiego majątku jest ważnym składnikiem ekonomicznego i patriotycznego tła
powieści.

ŚWIAT POSTACI. MĘŻCZYŹNI

W dziele pojawiają się środowiska bliskie Płoszowskiemu: bogata ziemiaństwa, miejskiej inteligencji, twórców i
artystów. Sam bohater, określając swoją przynależność do ,, rodów przeżytych”, które utraciły swoje pierwotne

5

historyczne funkcje, nadaje im znamiona typowe. To, że ród Płoszowskich się degeneruje i zmierza do
wygaśnięcia , jest także ,,koniecznością” dziejową. Narrator uznaje tan fakt za konsekwencję szerszego objawu
,,choroby” woli i bezproduktywności.

Związek z Anielką mógłby stać się przyczyną ,,podźwignięcia rasy, ”. Wg słów Śniatyńskiego: ,,Z takich jak ty
już nic nie będzie, ale z twoich dzieci mogą być ludzie”, jednak pod warunkiem ,że ,,wezmą się do roboty”.

Nieustające święto i poszukiwanie rozrywki, a zarazem bezczynność i nuda- to środowisko w znacznym stopniu
ukształtowało Płoszowskiego. Sam określa siebie jako ,,epikurejczyka” i ,,sceptyka do kwadratu”,
lekceważącego lub poddającego w wątpliwość normy obyczajowe i społeczne i dlatego z niechęcią
przyjmującego nauki ciotki czy Śniatyńskiego. Stąd zdumienie, gdy w imię obowiązujących zasad przeciwstawi
mu się Anielka. Bez dogmatu jest przede wszystkim „studium psychologicznym” osobowości poddanej
autoanalizie . psychika Płoszowskiego zdeterminowana bezczynnością arystokraty i filozofią pozytywizmu jest
niechętna łatwemu i bezrefleksyjnemu przyjęciu pewników. I dlatego dogmat jest siłą niszczącą.

Przedstawiając swoje otoczenie, Płoszowski wprowadza postaci powiązane z nim więzami pokrewieństwa(ojciec
,ciotka) lub przyjaźni (Śniatyńscy); na dalszym planie znajdują się : mąż Anielki Kromicki oraz ojciec i synowie
Chwastowscy; w obszernym ,,rzymskim” epizodzie pojawi się także rzeźbiarz Łukomski. Poza Kromickim są to
postaci pozytywne, zarysowane przez narratora z sympatią.

Literat-komediopisarz Śniatyński i Chwastowscy reprezentują ,,dogmat” społeczny. Zwłaszcza Śniatyński ,
który występuje w powieści w roli rezonera i mentora, nakłaniającego bohatera do pisania pamiętnika, gdyż jest
to praca dla społeczeństwa i do małżeństwa z Anielką. Śniatyński- wyznawca 2 dogmatów, które pragnie
zaszczepić narratorowi: dogmatu społecznego i dogmatu uczuciowego.

Młodzi Chwastowscy są pozytywistami i demokratami w radykalnej raczej odmianie. Ale ich pozytywizm jest
przede wszystkim użyteczny, realizujący się w pracy u podstaw i pracy organicznej. Jeden z braci jest lekarzem,
pozostali to: właściciel browaru, , właściciel księgarni ,,z elementarnymi książkami” oraz absolwent szkoły
handlowej ,który po jej ukończeniu został pomocnikiem Kromickiego na Wschodzie.

Nieco inną rolę wobec Płoszowskiego odegra rzeźbiarz Łukomski ,,człowiek rozkochany w pięknych formach”,
a zarazem przesiąknięty polskością. Jego interpretacja rzeźby konającego Galla w kapitolińskim muzeum jako
Słowianina, budzi zdumienie Płoszowskiego: ,,Toś ty, bratku,[…]taki Grek? Taki Rzymianin?. To ty
przychodzisz patrzeć na gladiatora nie tylko dla jego kształtów, ale dlatego, że ci przypomina Michnę z
Kozłówka? Postać Łukomskiego to jakby sobowtór, pozytywne alter ego Płoszowskiego i przedmiot jego
zazdrości.

Nowoczesność Bez dogmatu wiąże się przede wszystkim z obrazem newrozy społecznej. Narrator prezentuje
kilka jej odmian. Czołowym neurotykiem jest Płoszowski, ale dotyczy ona także jego rywala- Kromickiego,
ogarniętego z kolei ,,pieniężną newrozą”

W kreacji Kromickiego najdobitniej zarysowują się cechy goniącego za szybkim zyskiem aferzysty. Wg
Krzyżanowskiego jest on karykaturą Wokulskiego. Inaczej niż Benedykt Korczyński walczący o utrzymanie
Korczyna, nie próbuje nawet bronić Głuchowa i dla osobistych korzyści sprzedaje go w obce ręce. Mimo to nie
odnosi finansowego sukcesu. Jego katastrofa ma wymiar moralny, choć motywowany ekonomicznie. Typowy
przedstawiciel ,,arystokracji pieniężnej”.

Z newrozą pieniężną Kromickiego kontrastują w Bez dogmatu dwa modele uczciwego pomnażania kapitału. Z
jednej strony jest to model ziemiański i raczej zachowawczy ciotki gospodarującej w Płoszowie, którego
znakomitym administratorem jest ,,szlachcic z saletry i siarki” Chwastowski, z drugiej –przedstawiciele
pokolenia młodych , nowocześnie wykształceni jego synowie.

6

ŚWIAT POSTACI. KOBIETY I EROTYKA

Bez dogmatu jako znakomite studium miłości, analizowanej z perspektywy intelektualnej. /Stanisław Cat-
Mackiewicz/

Na swój sposób Bez dogmatu było również romansem spełniającym podstawowe kryteria tej odmiany
gatunkowej. Romansem melodramatem, pozbawionym happy endu i zamkniętym śmiercią kochającej się pary.
Nie bez racji o ,,Bez dogmatu” jako książce o wielkiej, jedynej, prawdziwej miłości ,miłości mocniejszej niż
śmierć- pisała Ewa Owczarz, lokując dziennik Płoszowskiego w nurcie tradycji werterowskiej.

Czynniki uczuciowe kształtują zatem zarówno los Płoszowskiego , jak i losy związanych z nim kobiet .Jednak
wbrew pozorom, to właśnie kobiety decydują o losach Płoszowskiego, który raczej biernie poddaje się ich
,,wyborom”, natomiast jego reakcje są często motywowane urażoną miłością własną , ambicją czy obrazą.

Świat kobiecy pojawia się w utworze na dwóch płaszczyznach: w wyobrażeniach i domysłach bohatera i jako
świat ,,realny”. Erotyka jest głównie grą, zabawą, partnerstwem bez szczególnych zobowiązań.

Laura jest w Bez dogmatu postacią jedynie obszernego epizodu; wypełniającego czas pomiędzy dwiema fazami
miłosnego wątku związanego z Anielką.

Anielka reprezentuje stereotypowy typ panny ukształtowanej przez patriarchalne stosunki ziemiańskiego wzoru i
zarazem według wzoru sentymentalnego romansu. Anielka jako panna na wydaniu , mieszkanka szlacheckiego
dworu, doskonale dopasowana do jego obyczajowości, jest nie tylko powieściową heroiną, lecz także typem
Polki.

Początkowo faza wątku miłosnego doskonale mieści się w konwencjach sentymentalnej powieści. Sielankowe
narodziny uczucia , wzajemność Leona i bliskość pozytywnego rozwiązania . Wg Chmielowskiego ,,ponowny
stosunek do ukochanej przebiega na trzy różne fazy”. Płoszowski rozpoczyna swoją grę o Anielkę Kromicką ,
zmierzając do jej odzyskania zarówno duchowo jak i fizycznie. Początkowo pragnie ,,uśpić „ jej skrupuły
moralne rozmowami i podsuwaną lekturą, dążąc do rozwodu, co jednak rozbija się o dogmat heroiny.; w fazie
drugiej – podejmuje bohater próbę uzyskania ,,wyznani przyjaźni”, trzecia faza – następuje po gwałtownej
reakcji na wiadomość o ciąży Anielki, krótki epizod berliński, choroba i opieka Klary , poprzedzają
uduchowioną idealną fazę uczucia, zamykającego się zresztą dramatycznie trzema kolejnymi zgonami:
samobójstwem Kromickiego, śmiercią Anielki i zapowiedzianym samobójstwem Leona.

Stosunek bohatera do ukochanej to nie tylko falowanie nastrojów ,to również zmienność reakcji: od dowodów
uwielbienia do okrucieństwa.

Świat pojęć heroiny zupełnie nie przystaje do świata pojęć Leona.

Klara Hilst –niemiecka pianistka, poznana przez Płoszowskiego w Paryżu na spotkaniach u Laury. Odgrywa ona
rolę kompozycyjnie podobną do roli Davisowej . natomiast zupełnie różną w sensie wartościującym. Postać
Klary została powołana by na marginesie toku opowieści raz jeszcze podkreślić dogmatyczną bezduszność
Anielki. W najtrudniejszych dla bohatera chwilach Klara pielęgnuje go z pełnym poświęceniem, narażając swą
reputację, i wbrew swemu uczuciu, rezygnuje z małżeńskiej oferty Płoszowskiego. Stosunek Klary do bohatera
ma charakter mniej erotyczny a bardziej platoniczny.

Ciotka- reprezentantka poprzedniego pokolenia, tradycjonalistka, wierzy w ,,genialność” bratanka. W rezultacie
jej listom i nieostrożnym, pośpiesznym działaniom można przypisać niefortunne zwroty w akcji (m.in.
sprowokowanie Płoszowskiego do zerwania z Anielką).

Postaci innych kobiet pełnią w Bez dogmatu raczej marginesowe role. Zdecydowanie postacią dalszego planu ,
mimo ,,współudziału’’ w dramacie Leona i Anielki , jest pani Celina. Niewielką rolę ma do odegrania pani

7

Śniatyńska. Kilka innych postaci kobiecych pojawia się w utworze jedynie w dalekim tle i okazjonalnie. Jedna z
nich- panna Zawiłowska- odegra później pewną rolę w ,,Rodzinie Połanieckich”.

Julian Krzyżanowski, Twórczość H. Sienkiewicza , PIW, rozdz. Powieści współczesne.

Bez dogmatu: powieść- pamiętnik

,,Powieść chwilami robi wrażenie nie dzieła literackiego, lecz relacji o wydarzeniach realnych” /Sienkiewicz/

Wielka, prawdziwa, jedyna miłość- Dzieje jej powieściopisarz oparł na doskonale znanym wzorze, na
Eugeniuszu Onieginie Puszkina. Schemat stosunku ,,lwa salonowego” do ,,panienki z dworu wiejskiego”
Sienkiewicz rozbudował szeroko , by w jego ramach ukazać komplikacje psychologiczne zakończone tragedią.

W ramy powieści Sienkiewicz wplótł sporo ustępów , które wiążą ją z życiem epoki i nadają jej charakter
powieści obyczajowej:

- sprzedaż majątku Głuchów

-relacja o polskiej koloni artystycznej i rzeźbiarzu Łukomskim w Rzymie

-ustęp o nieszczęsnym kleryku Łatyszu, synu chłopskim w Płoszowie

- opis wyścigów koni na Polu Mokotowskim w Warszawie

- pobyt ,,towarzystwa” warszawskiego w uzdrowisku alpejskim w Gastein

Sienkiewicz w Bez dogmatu postawił Płoszowskiego między Anielką, Laurą i Klarą, zerwał z tradycją
romantycznego monoerotyzmu, zastępując go polierotyzmem.

Miejsce czołowe kontynuatorów powieści o Płoszowskim zajął nie kto inny jak sam jej autor, dając coś w
rodzaju jej epilogu w Rodzinie Połanieckich . z dzieła tego dowiadujemy się o samobójstwie bezdogmatowca i
śmierci jego ciotki, która w testamencie przeznacza swe dobra dalekiej swej kuzynce Połanieckiej.

Akcja Rodziny Połanieckich rozgrywa się w środowisku ukazanym w Bez dogmatu, tak że oba te dzieła
stanowią coś w rodzaju luźnie zbudowanego cyklu powieściowego.