BEZ DOGMATU- HENRYK SIENKIEWICZ WSTEP BN

Sienkiewicz pisał listy do swojej szwagierki Jadwigi Janczewskiej oraz Mścisława Godlewskiego , redaktora „Niwy” a pozniej „Słowa”. W okresie pisania powieści Sienkiewicz był już mocno związany z kregami konserwatywnymi. W okresie pisania powiesci Sienkiewicz był już mocno związany z kręagmi konserwatywnymi. Utrzymywał ścisłe i towarzyskie kontakty z krakowskimi stańczykami oraz redagował neokonserwatywny dziennik „Słowo”. „Bez dogmatu” miało odpowiadać na szczególne ideowe „zamówienie” zachowawczego środkowiska. W światopoglądzie Sienkieiwicza pozostało sporo składników pozytywistycznych; nadal był zwolennikiem „metody realnej” i modelowanych według pozytywistycznej idei obowiązków społecznych literatury. To właśnie Sienkiewicz obok Prusa tworzył zręby polskiego „dojrzałego” realizmu, pisząc swoje nowelistyczne arcydzieła: Latarnika, Wspomnienie z Maripozy, Sachema i Bartka Zwycięzce. Zainteresowanie Sienkiewicza współczesną literaturą francuska było zawsze duze. Dowodzą tego „listy z paryża”, artykuły o naturalizmie i Zoli. Badacze „bez dogmatu” zwracają uwagę na zwiazki powiesci z tworczością wielkich realistów ( Turginiew i Tołstoj) oraz Puszkinowskim Eugeniuszem Onieginem. Postacia centralną „B.D” uczynił zamożnego arystokratę, którego osobowość uformowały zarówno wpływy pozytywistycznej filozofii, jak i bezproduktywność oraz bezwolność „rodów przeżytych”. Pomysł dzieła zrodził się wkrótce po wygłoszonym 9 kwietnia 1889 w Wawie odczycie o powieści historycznej i był próbą odejścia od tej odmiany gatunku i podjęcia nowej psychologicznej formy, która była dotąd rzadkością na gruncie polskiego powieściopisarstwa. Koncepcję swojej powieści psychologiocznej ukształtuje Sienkiewicz już w trakcie pisania utworu, zmieniając wprowadzoną w początkowej wersji narrację 3os na narracje 1os-pamiętnikarską. Do pisania powieści przystąpił Sienkiewicz pod koniec lipca 1889 r na wyspie Helgoland. Praca nad tekstem trwała do 27.09.1890. Powstawał on w róznych miejscach : Ostendzie, Zakopanem, Krakowie, Kaltenleutgeben. Także w Wiedniu i włoskim Como. Ostatnie stronnice powiesci napisał w Krk. W trakcie pracy zmienił się tytuł i koncepcja gatunkowa . „B.D” drukowały gazety trzech zaborów: „Słowo” w Warszawie, „Czas” w krk oraz „dziennik poznański”. W 1891 r ,ukazał się pierwodruk książkowy w 3 tomach. Powiesc była także nowością na tle dotychczasowej tworoczosci sienkiewicza. Jednak niemal od początku jego drogi tworczej można odnaleźć slady, które w jakims stopniu prowadza do niedział o „pierwszym” dekadencie. H.S już na początku lat ’70 wystapił z powiescią „Na marne”. Płoszowski- prototyp kreacji dekadenckiej. Jego wybory ;lekturowe ,stany depresyjne oraz poczucie samotnosci, sa uderzająco podobne,do stanów bohatera , tak że chwilami wydaje się ,iż pisarz szkicuje w nich sylwetkę Płoszowskiego. Hamlet ,wazna dla Płoszowskiego lektura. „B.D” jest jednak odpowiednikiem niektórych antyfeministycznych sformułowań powiesciowych. Płoszowski dziedziczy po Sienkiewiczu ironiczny dystans wobec świata i otoczenia , sceptycyzm światopoglądowy oraz autokratyczne spojrzenie na siebie. „Na jedną kartę”-utwór. Wsród rodzących się wówczas prądów, szczegolne miejsce zajmował dekadentyzm , wyrazajacy pesmistyczna i indywidualistyczna wizje swiata oraz kreujacy postaci artystów i myslicieli, nie przeystosowanych do cywilizacji mieszczanskiej i pozytywistycznej. Dekadentyzm, jeszcze mało znany w Wawie, mogłbyc lepiej widoczny z perspektywy widnia lub paryza. Ten rodzaj inspiracji staje się bvardziej oczywisty , jeśli uwzglednimy zroznicowane miejsca, w których rozgrywają się zdarzenia „B.D”. Akcja toczy się bowiem w Rzymie, paryzu, wiedniu, berlinie; We włoszech, alpach, skandynawii. Owe wedrówki Płoszowskiego i jego kosmopolityczny punkt widzenia ,powodują że centrum obserwacyjne powiesci, miesci się często poza krajem. Pozbawienie własnego mjesca na mapie. Predysponuje bohatera utworu, do roli Eruopejczyka,arytstokraty, którego oderwanie od ojczystych korzeni.Prowadzi do postawy dekadenta, nieomal w sposób konieczny. Schyłek lat 80,to moment tzw przełomu antypozytywistycznego. „B.D” ukazuje się niemal jednoczesnie z tomikami Kazimierza Przerwy –Tetmajera, artykułami Zenona Przesmyckiego i Artura Górskiego. Rozwija się w tym czasie , zataczająca coraz szersze kręgi kampania wymierzona przeciw Pozytywizmowi i lit. Tendencyjnej. Z zachodu Europy docierają pierwsze symptomy dekadentyzmu, postawy światopoglądowej o wyraźnie schyłkowym charakterze. Sienkiewicz- redaktor neokonserwatywnego „Słowa” , pozostający pod wpływem krakowskich stanczyków ( zwłaszcza Stanisława Tarnowskiego)- nie mogł pozostac obojętny na zagrozenie tych wartości, którym poświecił m.in. swój cykl „dla pokrzepienia serc”. Postanowił przedstawic głowne znamiona „choroby wieku” oraz podda je ocenie. Zwłaszcza zas napiętnować szerzący się pesymizm i bezwolnośc. Według podobnych kryteriów kreowali swoich bohaterów autorzy dzieł literackich: Ignacy Dąbrowski w „śmierci”. Sienkiewicz tym różnił się od innych autorów „powiesci owieku nerwowym”,że obraz wew. Destrukcji bohatera pogłębił, przedstawiając proces rozkładu osobowości w osobistych zapiskach podmiotu poddanego „chorobie wieku”. Miała to być diagnoza ostrzegająca przed ‘chorobą’, jednak stała się składnikiem samouświadomienia i – w następstwie- aprobaty nowego , już modernistycznego czytelnika. „studium psychiki” dekadenta rzeczywiście naraziło powiesc na zarzuty niemoralności. Pisarz przywiązywał do ‘b.d’ duża wage. Niedoszłe małżeństwo z Marią Babską. W zerwaniu tego związku dostrzec można zreszta reke szwagierki, majacej wówczas niezwykły wpływ na decyzje Sienkiewicza. Także te osobiste doświadczenia mogły kształtowac kreacje Płoszowskiego i Anielki. H.S do pisania powiesci przygotowywał się bardzo starannie. Perypetie z nieudanym związkiem z Marią, zerwanie, a potem nagły wyjazd pisarza za granicę, przypominają zakończenie pierwszej fazy miłosci Leona i Anielki. Sienkiewicz wcielił się w mentalnośc swego bohatera. Rękopis bedacy podstawą pierwodruku. Koncepcja dzieła szybko uległa zmianie i pisanej w 3 os powiesci „W pętach” przekształciła się w fikcyjny dziennik Leona. „B.D” rozpoczyna się notatką „Rzym 9 stycznia 1883”. Konczy „Rzym 5 grudnia 1884”. Materiał fabularny powiesci obejmuje prawie dwa lata i odpowiada stałej Sienkiewiczowskiej zasadzie kompozycyjnej .Niewątpliwie nowością na Polskiem gruncie było wykorzystanie poetyki osobistego dziennika. W powiesci doszła bowiem do głosu w pełni samoświadomośc gatunkowa autora , który nie tylko nadał narracji sens autoprezentacyjny wobec „intymnej”, subiektywnej i indywidualnej strony psychiki bohatera, lecz także wobec jego f-cji typowej jako reprezentanta określonego społenego i psychologicznego zjawiska. „B.D” ma wyraźnie charakter synkretyczny.Sam pisarz czesciej nazywał go „pamietnikiem”. Dziennik staje się zdramatyzowaną opowieścią o miłosci, co wiecej o dalszym ciagu wpisanym w „rodzinę połanieckich”, w ktorej znajdują się wzmianki o śmierci płoszowskiego i losach innych postaci ( Zawiłowscy, ciotka). Sam Płoszowski niejednkrotnie zapomina o swojej roli autora dziennika i przyjmuje rolę „autora” powiesci. Na tym własnie polegała nowoczesnośc sienkiewiczowskiej koncepcji: zderzył on ze soba „nieprzewidywalne” aspekty dziennika i konsekwentną teleologie fabuły powiesci-pamietnika. Luźnośc gatunkowa dziennika pozwala również na dwuplanowaosc konstrukcji, tworzac obok planu zdarzen, rozbudowane partie retrospektywne i refleksyjne. W momencie gdy podstawowym składniekim staje się w utworze miłosc bohatera do anielki, ulega modyfikacji pierwotne załozenie. Nie „bezdogmatyzm”, lecz raczej, „bezwolnośc Płoszowskiego doprowadza go do kleski.Narrator rozbudowujac psychologiczna strone utworu, ujawnia wysoki stopien samoswiadomosci,co z kolei prowadzi do licznych wstawek o charakterze refleksyjnym. Ważne punkty w zyciu bohatera :choroba i smierc ojca, zamazpojscie Anielki, przybycie Kromickiego,ciąza Anielki, trwałe interwały trwajace od kilku dni do blisko roku. Zapisy dziennika w takim wypadku wypełniają reytrospekcje o własnej konstrukcji, epizody połączone często z refleksjami. Zgodnie z przyjeta pamietnikowa konwencja zasadnicza f-cje w dziele pełnia obszerne partie autotematyczne. Okreslaja one zarówno cel pisania pamietnika , jak i predyspozycje pisarskie jego autora. Ujmujac sady Śniatynskiego w rame przytoczenia , czy nawet kryptocytatu. Płoszowski jak gdyby zdejmuje z siebie , dyletanta zreszta, ciezar „odpowiedzialnosci”. W tekscie można dostrzec liczne gesty odrzucenia rol społecznych i obyczajowych. Ekspozycje dziennika wypełniaja również uwagi o metodzie jego tworzenia: Płoszowski, przytaczajac rady Śniatynskiego, aby nie pisac „po literacku”, dodaje do nich własny komentarz o nieruchomosci stylu literackiego w dziele dyletanta, za jakiego się uwaza. Pamietnik miał być dla Płoszowskiego zabawa, zabiciem nudy, jednak niespodziewanie , na skutek „zabiegów okolicznosci”, staje się zapisem katastrofy światopogladowej i uczuciowej „geniusza bez teki”. Dzięki nim w obreb „osobistych” wynurzen Płoszowskiego wprowadził elementy psychiki wspołczesnego dekadenta , dotknietego „chorobą wieku”. Płoszowski kreuje się na „dziecie wieku”. Swoja „spowiedz” prowadzi jakby dwoma torami: siebie oskarza o „zniszczenie” Anielki, a wspołczesna filozofie o zniszczenie w sensie psychicznym i fizycznym jego samego. Regułą narracyjnego komentarza jest przy tym tendencja do ciagłego samousprawiedliwiednia. Niewatpliwym kontekstem „B.D”, a zwłaszcza kreacji Płoszowskiego, była również klasyka literacka, szczególnie tworczosci Szekspira i Goethego. W utworze można odnaleźc wstawki przedstawiajace zdarzenia i fakty osobliwe, których uzasadnienie wiaze narrator z analiza własnych stanow psychicznych. Należy do nich niezwykłych, bo nieomalkafkowski opis „obrzydliwego snu” o „masie chrzaszczy i zukow”. Interpretujac ow sen jako objaw chorego mozgu. Listy sa bowiem „druga strona” kreowanego w dzienniku swiata. Sa suwerenne ,prezentujac odmienne niż narratora punkty widzenia. Prosta, pozbawiona zawikłan korespondencja ciotki czy szczególnie wazny list Klary, ukazujacy jej uczucie i poswiecenie, to dowody tej włąsnie suwerennosci. Obecnosc listu jako właczonego w kartki pamietnika niezaleznego dokumentu, wzmacnia diodatkowo sugestie paraliterackosci utworu. Umieszczajac fabułę powiesci w latach 1883-1884, H.S. wpisywał ja w kontekst przesilenia pozytywistycznej epoki. W sierpniu 1881 poślubia MARIĘ szetkiewiczównę i ścislej łączy się ze sferami ziemiańskimi.Koncentrujac uwage na postaci Płoszowskiego i przenoszac punkt ciężkości na wewn. Perypetie bohatera, pisarz miał pełna świadomość przełamania konwencji lekturowej. Płoszowski, potomek starego, arystokratycznego rodu, o wielkim majatku, kosmopolita, którego :patriotycze gesty są wymuszane przez okoliczosci. W autorskiej kreacji bohatera na plan pierwszy miał się wysunąć tytułowy „bezdogmatyzm”, a scislej-jego konsekwencje w losach postaci. Postac narratora i bohatera dziennika w jednej osobie-L.Płoszowskiego-wyposażył Sienkiewicz w rozbudowana biografie społeczna oraz indywidualna. Potomek starego ziemiańskiego rodu herbu Osoria, o starannym domowym wykształceniu, wychowanek ekskluzywnych szkół i uczelni, dziedziczy po swych przodkach, a zwłaszcza po ojcu, zdolności”syntetysty”, wrażliwość estetyczna i zachowawczy stosunek do współczesności. Majac świadomość „choroby” bezczynności i „anarchii sił żywotnych”, jest jednak Płoszowski konserwatysta zdeterminowany przez swoje połozenie, ale i poddanym ciagłym zwątpieniom. „Imie moje jest legion”- twierdzi Płoszowski. Sam Płoszowski z pozytywistycznej edukacji wyniósł przede wszystkim agnostyczne przeświadczenia. U podstaw kleski Płoszowskiego, a tak sugeruje przedstawiony fragment dziennika, lezyu zarówno konflikt zasad, jak i związany z nim konflikt osobowości. Nie konflikt uczuc. Ostatni zapis pamiętnika jest nadal watpieniem i niepewnością, podkreslona jeszcze trawestacja Szekspirowskiego :reszta jest milczeniem.