Powieść realistyczna:

Powieść, której wydarzenia odznaczają się dużym stopniem prawdopodobieństwa, rozgrywają się w konkretnym, mającym odniesienie historyczne czasie, w dokładnie przedstawionym miejscu. Narrator powieści realistycznej jest wszechwiedzący i obiektywny, opowiada o wypadkach komentując je, uogólniając oceny i wnioski. Bohaterowie są typowymi reprezentantami określonych warstw społecznych czy pokoleń.
-narrator 3os. ,obiektywny, wszechwiedzący, zna myśli swych bohaterów; -narrator podaje dokładna biografię bohaterów
-przestrzegane są chronologia zdarzeń i związki przyczynowo-skutkowe
-światem przedstawionym rządzi logika i wszystko daje się logicznie wytłumaczyć
-język powieści nie skupia na sobie uwagi czytelnika ,jest tylko narzędziem do opisywania rzeczywistości
-bohater typowy, opisane są jego psychika i motywacje

Realistyczne cechy powieści:

- ograniczona rola narratora, przeważa dialog, jako element nadający tempo akcji i charakteryzujący bohaterów,

- język postaci jest zindywidualizowany (np. styl wypowiedzi Benedykta),

- postacie przedstawione są w sposób obiektywny, a autorka posługuje się w tym celu wiedzą z zakresu psychologii i socjologii - psychologizacja postaci (opisy przeżyć wewnętrznych, przemyślenia bohaterów),

- przedstawione opisy miejsc i sytuacji są autentyczne, odzwierciedlają rzeczywistość,

- wprowadzona została zasada prawdopodobieństwa, typowości.

Za realizmem krytycznym przemawia ponadto zobrazowana kwestia nierówności społecznych, antagonizmów istniejących pomiędzy warstwami, obnażenie wad narodowych - negatywny stosunek do pracy niektórych bohaterów, fascynacja modą francuską, rozrzutność, „odwrócony” system wartości.

Koncepcją na zmianę takiego stanu rzeczy są idee: „pracy organicznej” i „pracy u podstaw”, pamięć o tożsamości i tradycji narodowej, które są jedyną drogą do zintegrowania społeczeństwa polskiego. Takie założenia są Orzeszkowej.

Nad Niemnem
Pozytywistyczna powieść realistyczna, której akcja osadzona jest w pejzażu dobrze znanym autorce, w czasach jej współczesnych, kilka lat po upadku powstania styczniowego.
W powieści Orzeszkowa głosi ideały epoki: hasła pracy u podstaw i pracy organicznej oraz emancypacji kobiet. Nie odcina się też od przeszłości, językiem ezopowym (ze względu na cenzurę) wspomina powstanie, którego symbolem jest mogiła w nadniemieńskim lesie.
Motyw mogiły, tym razem bohaterów pracy, pojawia się w opowieści o Janie i Cecylii, protoplastach rodu Bohatyrewiczów.
Powieść jest, zgodnie z tendencji, schematyczna, a bohaterowie podzieleni na postaci czarne i białe, przy czym kryterium oceny jest praca i miłość do ojczyzny.
W powieści ukazane są różne warstwy społeczne: arystokracja (Różyc, Darzeccy), szlachta(Korczyńscy), uboga szlachta zagrodowa (Bohatyrowicze) i chłopi(Ładyś). Opisy przyrody, głównie Niemna, zajmują w powieści sporo miejsca, przyroda jest tłem, na którym rozgrywają się przeżycia bohaterów.

"Bez dogmatu"

-Umieszczając fabułę powieści w latach 1883-1884, Sienkiewicz wpisał ją w kontekst przesilenia pozytywistycznej epoki. Umieszcza swojego bohatera w sytuacji, która wyraźnie ukazuje moment przełomowy; między silnymi jeszcze nurtami pozytywistycznymi a już widocznmi tendencjami schyłkowymi i dekadenckimi.

-Uobecniły się w powieści pewne składniki atmostefy życia kulturalnego i literackiego
(śladowe składniki ówczesnej atmosfery można dostrzec w wygłaszanych przy rónych okazjach opiniach Śniatyńskiego)

-Sienkiewicz zwracał uwagę na obecną w dziele 'psychologię społeczną' i ' cywilizacyjne' aspekty kreacji bohatera. Co ważne była to dążność do typizująca, wsparta na prawdopodonieństwie typu.

-Tworząc postać Płoszowskiego pisarz nieprzypadkowo posłużył się poetyką zbliżoną do założen naturalistycznej Zolowskiej "powieści eksperymentalnej". Narracyjny zapis pamiętnikarski jest bowiem, według własnych słów fikcyjnego autora "dokumentem ludzkim". Ów naturalistyczny trop dodatkowo uzasadnia pozór rzeczywistości, o czym pisarz wspominał w liście do Janczewskiej.
Iluzję 'prawdziwości' dopełnia rówieśnictwo Płoszowskiego i Sienkiewicza (35-letni narrator urodził się w 1848 roku, autor powieści w 1846). Pozornie jest to drobiazg jednak dla 'autorytetu' powieści jako 'dokumentu ludzkiego' znaczący.

-"Wcielając się" (podobnie jak w p. historycznych) w mentalność bohatera, starał się jednak pisarz wprowadzić między nim a sobą linię demarkacyjną/rozgraniczającą, która powinna zapobiec zbytnim podobieństwom. Odróżniał ich przede wszystkim status majątkowy i położenie społeczne. Płoszwski, potomek starego, arystokratycznego rodu, o wielkim majku, kosmopolita, którego 'patriotyczne' gesty są wymuszane przez okoliczności (chęć przypodobania się Anielce), jest zdecydowanie kimś innym nż zabiegający o zabezpieczenia bytu rodziny, żyjący z pióra pisarz, którego rolę społeczną określa twórczość 'dla pokrzepienia serc'.

-Zachodziło jednak podobieństwo pomiędzy kreowanym a kreatorem. Podobieństwi zachodziło na płaszczyźnie psychicznej. Nic więc dziwnego, że w obrębie powieściowej narracji odzwierciedliła się- przynajmniej częściowo- wrażliwość estetyczna pisarza oraz jego eurydycja. W swoją wiedzą i swoje oceny dzieł sztuki i literatury wyposażył Płoszowskiego, w tym też sensie postać staje się porte-parole autora.

-Pisarza nie bez przyczyny, fascynuje w Płoszowskim kwietyzm, przerafinowanie, estetyzm, "chorobliwa poetyckość", i wrażliwość. Są to antypody postaci Trylogii; tam Sienkiewicz akcentował "siłę", "żywioł", "prostotę". Ów kontrast nie jest tylko wynikiem przeciwstawiania choroliwości czasów współczesnych- wielkości i "zdrowiu" epok dawnych. Wydaje się, że przez kreację Płoszowskiego, pisarz pragnął również skompensować "prymitywność" postaci historycznych. ukazać większe skomplikowanie osobowiści człowieka współczesnego.

- W autorskiej kreacji bohatera na plan pierwszy miał sie wysunąc tytułowy 'bezdogmatyzm'- a ściślej jego konsekwencje w losach postaci. Jednakże już ówczesna krytyka dostrzegła słabość w realizacji tej koncepcji. Antydekadencka intencja pisarza zderzyła się także z 'atrakcyjnością' wykreowanej postaci. Dlatego założona w korespondencji autokompromitacja diarysty była skazana na niepowodzenie.

-postać narratora i bohatera dziennika w jednej osobie- Leona Płoszowskiego- wyposażył Sienkiewicz a rozbudowaną biografię społeczną oraz indywidualną (zewnętrzną i wewnętrzną-psychologiczną). Mając świadomość "choroby" bezczynności i "anarchii sił żywotnych", jest jednak Płoszowski konserwatysta zdeterminowanym przez swoje położenie ale i poddanym ciągłym zwątpieniom. Demokratyzm pozytywistycznej epoki razi jego estetyczny smmak. Z ironią np. charakteryzuje współczesną prasę, ujawniając przy tym zachowawcze korzenie swoich poglądów : "Nie lubię prasy i uważam ją za jedną z plag trapiących ludzkość".

-Słownik bohatera jest w znaczyn stopniu słownikiem ówczesnej 'pozytywistycznej' filozofii. Odwołuje się do myśliceli epoki i do ich tradycji. Poddaje się bezwolnie agnostycyzmowi; swoje postępowanie a raczej swoje zaniechania stara się objaśnić 'sceptycyzmem do kwadratu'. Niemniej, również często w sposób instrumentalny wykorzystuje założenia pozytywistycznego scjentyzmu i pozytywistycznej ideologii dla pozyskania Anielki. Pozwala mu to się wcielac w rózne role i nakładać potrzebne dla danego momentu 'maski'.

-Postawa bohatera jest rozpięta między sceptycyzmem a niemożnością czynu, między zwątpieniem a krytycyzmem. W jego refleksjach pojawia się zarówno obsesja śmierci, stany nirwaniczne i mistyczne, jak i naturalistyczne rozważania o trwałości gatunku. Owo rozdarcie między Darwinem, Renanem a Schopenhauerem jest oznaką "chorej duszy" w "chorym wieku'. Stąd pozytywistyczny słownik Płoszańskiego dopełniają określenia bliskie nowym tendencjom (filister, nirwana, odwołania do Schopenhauera czy Hartmenna).

-Umieszczając' autora' dziennika w dokładnie określonej przesteni, Sienkiewicz wyposażył ją także w dodatkowe znaczenia psychologiczne. Zasadniczo jest to przestrzen realna, której topografia była znana pisarzowi z autopsji. Tę wiedzę "przekazał' on fikcyjnemu diaryście-kospomolicie o globtroterowi.
Zapiski dziennika zaczynają sie w Rzymie, którego topografię preczyjnie wyznacza szereg nazw ulic, placów i budowli.

-Świat 'Bez dogmatu' jest w znacznym stopniu ukształtowany przez lekturę i kontemplację dzieła sztuki. One tworzą jego ramę modalną. w 'Bez dogmatu' wiedza lekturowa i wiedza o dziełach sztuki stanowi podstawę opisu i wartościowania rzeczywistości, tworzy wzory zachowań oraz krztałtuje narracyjny komentarz.

Bez dogmatu- Konwencje gatunkowe

- reguła "mimetyzmu formalnego" (naśladowanie środkami danej formy innyhc form wypowiedzi, form literackich...jest formą odwołania do utrwalonych spłecznie, zwykle mocno zakotwoczonych w danej kulturze wzorcow wypowiadania".
Pisarz naśladował strukturę dziennika intymnego, którego właściwością jest brak z góry przjętych zasad kompozycji i to, że 'miejsce wizji całości zajmuja uszeregowane według dat ujęcia momentalne, pozbawione jakiegokolwiek dystansu.

-Pisarz uwydatnia formalne cechy dziennika intymnego, stosując daty dzienne i lokalizację przestrzenną zapisó. Bez Dogmatu zaczyna się notatką : Rzym, 9 stycznia 1883". Kończy się także miejscem i datą "Rzym, 5 grudnia" (1884).

-Dodatkowy rygor konstrukcyjny stanowi klamra przestrzenna: dziennik zaczyna i kończy się w Rzyme.

-Na schemat dziennikowego zapisu sklada się zgodna z regulami powieści gospodarka czasem. Ważne puknty w życiu bohatera : choroba, śmierć ojca, zamążpóście Anielki, stanowią w obrębie tekstu znaczące interwały trwające od kilku dni do bliska roku.

-Zapisy dziennika wypełnają retrospekcje oraz zapisy krótkie, często jednoznadniowe, zawierające istotną informację ("Ojciec mój zmarł dziś nad ranem" 13 marca 1883)

-Płoszowski tak przedstawia swój status 'pamiętnikarza', przytaczając sądy przyjaciela, Józefa Śniatyńskiego, uznanego pisarza, według którego pamiętnik jest gatunkiem przyszłości:

narracja pierwszoosobowa, toż to pamiętnik! powieść realistyczna bo właśnie - pamiętnik, ma brzmieć jak zapis autentycznych przeżyć - możliwych do zaistnienia w rzeczywistości. To mi pierwsze na myśl przychodzi, tak krótko i zwięźle.

---