REDNIOWIECZE
OD: 476r - upadek Cesarstwa Rzymskiego DO 1450r-Gutenberg wynalaz druk 1453r-upadek Konstantynopola 1492r-Columb odkry Ameryk.
REDNIOWIECZE (ac. media tempora - wieki rednie) - nazw t wprowadzili twórcy epoki, renesansu, oznaczyli ni tzw. okres przejciowy, rozcigajcy si midzy epok staroytn a nowymi czasami renesansu (odrodzenia).
W epoce redniowiecznej orodkiem zainteresowania byo : Bóg, dusza, ycie pozagrobowe.
HASA: „MEMENTO MORI” - pamitaj e umrzesz; „Z PROCHU POWSTAE, W PROCH SI OBRÓCISZ”
TEOCENTRYZM- Bóg w centrum zainteresowania ASCETYZM- umartwianie si, pokora, nie zabieganie o dobra na ziemi
MISCYTYZM - wiara w kontakt z Bogiem, w istnienie „duchowej strony” wszelkich zjawisk, prymat ducha nad ciaem, wyszo ycia wiecznego nad doczesnym. UNIWERSALIZM- jeden jzyk (acina), jedna wadza Kocielna i wiecka uznawana przez pastwa europejskie. Autorytetem byo Pismo wite; ródem poznania czowieka bya wiara.
PRDY REDNIOWIECZNE SCHOLASTYKA (gr. scholastikos - szkolny) - charakteryzowa si deniem do rozumowego udowodnienia dogmatów religijnych, opieraniu si na autorytetach (Pismo w.) jako gównych ródach poznania prawdy; przedstawiciele: Albert Wielki i jego ucze w.Tomasz z Akwinu. AUGUSTYNIZM- teocentryzm i bezwzgldna zaleno wiata i czowieka od Boga; Augustyn Aureliusz. TOMIZM- goszcy tez o stworzeniu wiata przez Boga osobowego, odróniajcy wiedz osobow od naturalnej, odrzucajcy wszystko co jest sprzeczne z treci dogmatów; Tomasz z Akwinu.
FRANCISZKANIZM - ruch odnowy moralnej w wiecie penym okruciestwa; w. Franciszek z Asyu
SZTUKA REDNIOWIECZNA
STYL ROMASKI: budowle proste, racjonalnie rozplanowane, zwykle zaokrglone(rotundy); charakteryzowa si: obronn gruboci murów, bogatym zdobieniem kolumn oraz portali (bram wejciowych); kaplice na Wawelu, kocioy w Tumie pod czyc
STYL GOTYCKI: w stylu tym budowano kocioy bogato dekorowane, strzeliste, sprawiajce wraenie ruchu; zamki w Malborku, Kwidzyniu, Lidzbarku, katedry we Francji; W architekturze, malarstwie, teatrze, rzebie centralne miejsce przysugiwao postaciom boskim, witym.; lewica bya dla potpionych, prawica dla wybranych. redniowiecze nie znao perspektywy.
Cel literatury redniowiecznej: Literatura redniowieczna suya przede wszystkim zbudowaniu moralnemu, wychowaniu i pouczeniu, potpieniu za i afirmacji dobra, poszerzeniu wiedzy, redniowiecznej literaturze patronowa duch pardnezy (gr. parainesis - zachta, ostrzeenie, rada ) To ona wanie inspirowaa do tworzenia zalecanych do naladowania IDEAÓW OSOBOWYCH:- WITEGO, -RYCERZA, -WADCY. W redniowieczu twórcy tworzyli swe dziea zazwyczaj anonimowo . redniowiecze cenio chwa samego dziea,
GATUNKI LITERACKIE UPRAWIANE W REDNIOWIECZU
1.ywoty witych (hagiografia) - utwory, w których prezentowano ycie i czyny witego wg. wzoru: -prolog (autor wyjania czemu opisuje dzieje witego, prosi o pomoc Boga), -narodziny, -cudowne dziecistwo, -modo, -maestwo (czsto lub czystoci), -wyjcie z domu tuaczka, wdrówka, cuda które czyni wity, przeladowania, cierpienia witego, -mczeska mier, -cuda czynione po mierci;
Bardzo wanym przykadem i reprezentantem hagiografii jest „Legenda o w.Aleksym” Dzieje mczennika opisane zostay wg. ustalonego schematu. Aleksy oczekiwany by dugo przez bezdzietnich rodziców, ju w modoci wykazywa cechy niezwyke , oeni si z Famijan, lecz pozostawi j w czystoci i odszed w tuacz wdrówk, majtek rozda ubogim , sam powróci do domu ojca, gdzie 16 lat lea pod schodami, znoszc chód i upokorzenia. Po mierci list pozostawiony przez Aleksego wyjani prawd, a liczne cuda potwierdzay jego wito. Postawa witego - cierpie, medytacji, odrzucenia dóbr tego wiata na rzecz poznania Boga realizuj postulaty filozofii w. Augustyna, sam Aleksy za jest wzorcem parenetycznym - ideaem ascety (witego). Postawa ascety uczy nas pokory, mioci do Boga, cierpienia , ycia w ponieniu, wyrzeczenia si dóbr materialnych.
2.Epos rycerski - utwór opowiadajcy o bohaterskich wyczynach rycerzy, prezentujcy idea rycerze, poza tym obejmujcy tez romans redniowieczny. „PIE O ROLANDZIE” to zabytek francuskiej chanson de gate, czyli „pieni o czynach”. Jest to epos rycerski, który opowiada o czasach Karola Wielkiego, o walce rycerstwa chrzecijaskiego z Saracenami. Roland jest wzorem idealnego rycerza, cechuj go wic : odwaga pobono, wierno, mistrzostwo walki, honor i przyja. Hierarchia cech jest nastpujca: -wierno Bogu, -wierno wobec swojego wadcy, -wierno ojczynie, patriotyzm, -wierno wobec przyjació , -wierno wobec kodeksu rycerskiego, -wierno wobec damy swego serca. ROMANSE RYCERSKIE „O królu Arturze i rycerzach okrgego stou”. „Pie o Cydzie”, „Pie o Nibelungach” ROMANSE MIOSNE „DZIEJE TRISTANA I IZOLDY”-motyw mioci w literaturze redniowiecznej. Romans naley do cyklu fabu bretoskich, powsta w XIIw. Tristan i Izolda s do dzi ywym symbolem kochanków ucieleniajcym szczcie i cierpienia mioci. Gównym motywem utworu jest cierpienie, szczcie i sia prawdziwej mioci, której nie unicestwi prawa wiata, a nawet mier - symbol drzewa wyrosego na wspólnym grobie Tristana i Izoldy. Jest to romans tragiczny. Kobieta w redniowieczu podnoszona jest do rangi wielkiej damy, ukazywana z czci i szacunkiem
3.KRONIKA opis zdarze w porzdku chronologicznym; w redniowieczu wydarzenia prezentowano bez dat, eksponowano czyny bohaterów (idea wadcy), wprowadzono literackie upikszenia, wstawki poetyckie. Kroniki nale do dziau historiografii, czyli pimiennictwa powiconego historii. REDNIOWIECZNI KRONIKARZE: GALL ANONIM- „Kronika polska” pisana na dworze Krzywoustego w latach 1112-16, zawiera opis dziejów Polski od czasów legendarnych (tj. od ksicia Popiela) do wydarze z lat 1109-1113, czyli zwyciskich walk Krzywoustego w czasie najazdu niemieckiego. WINCENTY KADUBEK , JAN DUGOSZ - autentyczna historia Polski - dokument
4.dramaty : - dramaty liturgiczne, misteria - prezentujce najczciej fragmenty historii biblijnej, moralisty „ROZMOWA MISTRZA POLIKARPA ZE MIERCI”. Jest to wiersz moralizujco-dydaktyczny. Wywodzi si z dugotrwaej europejskiej chrzecijaskiej tradycji rozwaa o mierci. Literatura o mierci formowaa si ju od III w. Wyrasta z tego gatunek danse makabre „taniec mierci”. Od tego czasu utrwali si alegoryczny obrazek mierci przedstawiajcy kociotrup rodzaju eskiego . mier poucza , e czowieka czeka po mierci nagroda za ycie zgodne z dekalogiem. Bóg ukazany jest jako sprawiedliwy, cho surowy sdzia.
MOTYW MIERCI W LITERATURZE REDNIOWIECZA - mier chwalebna, czynica witym: w.Alksy-cuda przy zwokach, bicie dzwonów, Roland- umiera on jako czowiek wolny i heroiczny bohater, Bolesaw Chrobry- po jego mierci caa rado, pokój i dostatek odeszy z Polski; zostaa rozpacz, pacz ludu , dla którego Chrobry by wspaniaym i miociwym wadc. !!! O MIERCI naley zaczyna od zaoe: teocentryzm, „Memento mori” - z tego wynikay utwory i motywy.
5.KAZANIA pouczajce wypowiedzi kapaskie „przemówienia” religijne, komentujce, pouczajce, wykadajce podstawy wiary; „Kazania witokrzyskie”
6.WIERSZ REDNIOWIECZNY - wiersz zdaniowo - rymowy, asylabiczny; „BOGURODZICA”- pie religijna i rycerska, ma charakter pienie - modlitwy do Boyca- syna Boego, za porednictwem Bogurodzicy i Jana Chrzciciela; spisana w XV w , rozbudowywana przez kolejne zwrotki, które dopisywano I zwrotka - apostrofa do Matki Boskiej o pozyskanie ask u syna, II zwrotka - skierowana do Syna Boego o wysuchanie modlitwy, pobone ycie i zbawienie po mierci. Jako zabytek zawiera mnóstwo archaizmów:- leksykalne: Gospodzin, boyc, zbony, przebyt, -historyczne formy gramatyczne: Bogurodzica !, -tryb rozkazujcy : Spuci ! Zyszczy! Raczy!, -wyrazy bez przegosu polskiego : sawiena, zwolena, -dno do sylabizmu.
ZABYTKI JZYKA POLSKIEGO - Geograf Bawarski IX w - osis redniowiecznej Europy; -Dagome Judex Xw- dokument „oddania „ pastwa polskiego pod opiek papiestwa; -Kronika Thietmara- opis bitew pol. niem.; -Bulla gnienieska XIIw - rejestr dóbr arcybiskupa; -Ksiga Henrykowska XIII; -Bogurodzica XIII pie religijno- rycerska; - Kazania witokrzyskie XIV ; -Psatarz floriaski XIV ; -Roty przysig sdowych XIVw ; -Kazania gnieniskie XV ; - Psaterz puawski XV w ; - Biblia Królowej Zofii XV w ; -ywoty witych XV w ; - Modlitwy codzienne XV w ; -Pieni religijne XV w ; -Legenda o w. Aleksym XV w ; -Satyra na leniwych chopów XV w ; - Rozmowa mistrza Polikarpa ze mierci XV w ; - Wiersz soty/zoty o zachowaniu si przy stole XV w. Utwór o tematyce wieckiej. Pierwszy poradnik dobrego wychowania. Przy stole naley: je spokojnie, dba o damy, my rce i nie pcha si do miski, nie je apczywie, tylko maymi ksami. (podobiestwo do „Pana Tadeusza” A.Mickiewicza)