Marian Maciejewski,
Poetyka - gatunek - obraz.
W kręgu poezji romantycznej,
Wrocław 1977.
(dwa artykuły)
Mickiewiczowskie „czucia wieczności”. (Czas i przestrzeń w liryce lozańskiej), s. 67-117.
Przestrzenne pojmowanie wieczności.
liryka lozańska - rewolucja, zwłaszcza w obrazowaniu; nowatorstwo tej liryki: Przyboś, Czes-ław Miłosz, Tadeusz Różewicz, Ernest Bryll, Julian Tuwim.
wg tezy Alicji Lisieckiej - Mickiewicz jest (jako autor liryków lozańskich) przede wszystkim poetą czasu czas stanowi kategorię komplementarną wobec przestrzeni.
Zdania i uwagi - wcześniejsze dzieło Mickiewicza, mistyka.
„liryki lozańskie nie są w pełnym tego słowa znaczeniu poezją mistyczną, o wizyjnym świecie poetyckim, całkowicie wyzwolonym od ciążenia czasu i przestrzeni. To zatrzymanie się w po-łowie drogi «między niebem a ziemią» określa ich «prawdę» i niezwykłą urodę”.
„Przedmiotem, który poprzez określoną lokalizację przestrzenną ewokuje znaczenia symboli-czne, jest woda” - jej najsłynniejszym znawcą jest Gaston Bachelard.
wartości rozwojowe zapowiadające liryki lozańskie - Sonety krymskie, liryki opisowe.
Nad wodą wielką i czystą: woda wypełnia przestrzeń i jednocześnie jest nią, nie mija, symbo-lizuje czystość.
symbolika akwatyczna najbardziej systemowy wymiar ma w Biblii: sens ontyczny (włączenie w Historię Zbawienia), jako opozycja do „brudu” moralnego, perspektywa profetyczna (oczy-szczenie), woda chrzcielna.
Nad wodą wielką i czystą: M. Janion „tunel lustrzany” - eliminacja czasu.
liryki lozańskie - w pewnym sensie poezja bezokolicznika („Skałom trzeba stać i grozić…”).
Bachelard” „przestrzeń szczęścia”, która „skupia istnienia wewnątrz opiekuńczych granic”.
Mickiewiczowska antynomia pychy i pokory zarysowała się najjaskrawiej w okresie rzymsko-drezdeńskim (Do M. Ł. w dzień przyjęcia komunii św.).
dwukrotnie motyw źródła w tekście Snuć miłość, kompozycja utworu dysponuje konsekwent-nie i sprawnie działającym mechanizmem paralelizmów i hiperboli dydaktyka mistyczna.
w lirykach lozańskich - także odmienny typ kompozycji: paradoksalna tautologia, operowanie synonimami i peryfrazą.
Polały się łzy ponadczasowa lokalizacja podmiotu, faworyzacja przestrzeni, metoda opowia-dania, „zestawienia”, „dystansująca” konstrukcja sytuacji lirycznej.
Nad wodą wielką i czystą, Snuć miłość: „nieśmiertelność” (bezczasowa przestrzeń) osiągnię-to na drodze zjednoczenia z nie znającą czasu naturą (zwłaszcza wodą) i wiecznym Bogiem.
Gdy tu mój trup: rozprawienie się z teraźniejszością, akt bolesnej destrukcji (wewnętrzne roz-darcie), „tu” waloryzowane negatywnie, istnieje czasowo, poetyka przestrzeni z pamięci.
Rozum i wieczność.
„przestrzenne pojmowanie wieczności”.
„Ani sensualizm postrzegania, ani trudy wycieczki alpejskiej - cała ta autopsyjność sytuacji lirycznej z romantyczną wrzawą kolorytu lokalnego - nie wyciszają pamięci. Wręcz odwrotnie, funkcjonuje tym bardziej, im pełniej percypowany jest świat. Właśnie ów realny, sensualisty-cznie - teraz - odbierany świat ma atrybut wieczności. Uwiecznia się tu jednak teraźniej-szość, a nawet przeszłość (pamięć) w kategoriach nieustannego cierpienia, co kojarzy się ra-czej z wiecznym potępieniem”.
wiersze przedlozańskie („młodzieńcze”) uwieczniały teraźniejszość, chwilę, a te z „wieku klę-ski” - wybraną przeszłość.
„«czucie wieczności» w lirykach lozańskich, owa tota simul, jako że stanowi podobnie jak na-pawanie efekt procesu kontaminacji - wiąże tę lirykę bardzo mocno z poprzednimi etapami twórczości poety, z indywidualizującym jeszcze obliczem romantyzmu, z nastawieniami sen-sualistycznymi, z umiłowaniem pełni życia”.
dysocjacja w wierszu Gdy tu mój trup ujawnia się w incipicie liryku i w strofie końcowej, prze-kreślone napawanie się, uwiecznianie chwili.
trafne założenie badawcze Lisieckiej, by interpretować poezję Norwida w kontekście liryki lo-zańskiej i vice versa.
Nad wodą wielką i czystą: typizacja elementarnej przyrody.
Kontemplacja.
Widzenie (1835-1836): mistyczna, programowa „romantyczność”, rozrachunek „z przeszłymi czynami”, świat jest Jednością.
romantyczne „zmysły duchowe” - u Mickiewicza w okresie kontaktów z Towiańskim; fascyna-cja redukcją zmysłów do jednego, ale podnoszonego do coraz wyższej potęgi stanowi wyraź-ne odniesienie do wzmiankowanej wcześniej „idei jedności”, u Mickiewicza „czucie”.
czucie doprowadza do panteistczno-mistycznego zjednoczenia podmiotu z naturą.
traktowanie liryk lozańskich jako m.in. zapisów aktu kontemplacji: wyjaśnia się ich prostota, syntetyczność, totalność ujęcia i „ostateczność”, maksymalnie obiektywizująca, bezinteresow-na miłość.
„Tylko pokora i miłość pozwala(ją) przywrócić panteistyczną łączność z naturą, dzięki której człowiek, a przez niego i przyroda, dojdą do samopoznania i uświadomienia sobie celów fi-nalnych” doświadczenie mistyczne.
rewelację absolutnej wolności sugeruje nieskrępowany ruch, mimo obecności którego nie ma czasu.
czas obejmuje funkcje przestrzeni w Gdy tu mój trup i Nad wodą wielką i czystą; charakter medytacji w Snuć miłość i Polały się łzy.
dwa zabiegi metaforyzacyjne: przemiana czasu w przestrzeń i przestrzeni w czas wprowadza po to, by wywalczyć nowy czas i nową przestrzeń kontemplacji.
„Kształty poetyckie i razem realne” w liryce mistycznej Słowackiego.
(O dziecięcych mediach romantyzmu).
liryka mistyczna Juliusza Słowackiego (1842-1848), „liryka lat ostatnich”.
„odśrodkowa siła odwcielań i zaprzeczeń”.
pełne „za grobem zwycięstwo” - w recepcji czytelniczej i w refleksji naukowej; Rok Słowa-ckiego 1959 - „rokiem rozrachunku” z jego twórczością; Andrzej Boleski Juliusza Słowackie-go liryka lat ostatnich.
kilka tendencji złączonych w dynamicznym zespoleniu.
Zamącińska: istotna rola motywów „przyrody wielkiej”, nasemantyzowanych „wiewami gene-zyjskimi”, ich intymne „rodzime” wydanie, sens mistyczny i jednocześnie zwykłość.
Roman Jakobson, współtwórca praskiej szkoły strukturalnej, artykuł Dwa aspekty języka i dwa typy zakłóceń afatycznych: dwa bieguny każdej operacji językowej: metaforyczność i metonimiczność możliwość precyzyjnego opisu języka za pomocą kategorii lingwistycz-nych.
pod analizę tzw. monolog kolokwialny, głównie teksty z dziecięcym adresatem lub bohaterem lirycznym.
motyw dziecka - światopogląd romantyczny i ważny nosiciel wartości estetycznych.
najbliżej koncepcji dziecka manifestowanej przez interesującą nas grupę liryków mistycznych Słowackiego (w pamiętniku Zofii Bobrówny, Do Ludwiki Bobrówny, Dziecina Lolka na rzym-skich mogiłach…, Do pastereczki, siedzącej na druidów kamieniach w Pornik nad Oceanem, Patrz nad grotą…, Do autora Skarg Jeremiego) stoją opracowania motywu podkreślające specyfikę osobowości dziecka: spotęgowana wrażliwość psychiczna i poznawcza, wrażliwość moralna.
analizowana wrażliwość psychiczno-poznawcza („czucie”?) nazwana zostanie „czarem”, a był on tylko w dziecku.
najbardziej nowemu poznaniu zagraża cywilizacja.
spotęgowana wrażliwość psychiczna dziecka + wyostrzone dyspozycje poznawcze, najczęś-ciej o charakterze intuicyjnym wyraz talentu poetyckiego.
za sprawą dziecka powrót w „kraj lat dziecinnych” - perspektywa podróży w przeszłość w W pamiętniku Zofii Bobrówny.efektywność estetyczna dziecka-poety programowana konwencją romantycznych przeświadczeń reinterpretowanych w świetle myśli genezyjskiej stanowiła dla Słowackiego wielką wartość, wyznacza w całości koncepcję sytuacji lirycznej wiersza Do autora Skarg Jeremiego.
wrażliwość moralną na nędzę i cierpienia ludu, „który tam w łańcuchach pędzą”, ma objawiać z dydaktycznego nakazu poety adresatka wiersza Do Ludwiki Bobrówny.
wariant eksponujący ontyczną odmienność dziecka: już w Marii Malczewskiego (Pacholę, po-stać manifestująca romantyczną poetykę tajemnicy), Słowacki nie tylko jako poeta, ale także „człowiek prywatny” (listy z okresu mistycznego).
poeta z prawdziwego zdarzenia musi reinterpretować zastaną tradycję, by można było mówić o aktywnych estetycznie i znaczących historycznie utworach poetyckich.
dekonwencjonalizacja zwłaszcza w liryku Do pastereczki… i we fragmencie Patrz nad gro-tą…., a więc w wierszach rezygnujących z jawniejszych zabiegów stylizacyjnych i z „dydakty-ki” mistycznej. dziecko nie jest partnerem dialogu, lecz urasta do rangi świadomego rewelato-ra prawd genezyjskich.
„magnetyczne” związki między naturą a człowiekiem.
zdecydowana dominacja związku przyległości i osi kombinacji wystąpi w tekstach, których ad-resatkami są Zośka i Ludwika Bobrówny. Dwa poziomy komunikacji, sytuację liryczną kształ-tuje głównie relacja: podmiot mówiący - adresatka; nadrzędny głos poety ujawniany przez styl metaforyczny, będący wyrazem także dowartościowania operacji w zakresie substytucji.
Do Ludwiki Bobrówny: głos poety w zakończeniach strof i podsumowania metodą pointy całe-go utworu; najklarowniejsza kompozycja; tekst mimo wariancyjności bardzo spójny.
W pamiętniku Zofii Bobrówny: skomplikowana struktura językowa na pozór prostego wierszy-ka sztambuchowego; wiersz o poezji i romantycznym percypowaniu ojczystej przyrody; wypo-wiedź dwugłosowa, utrzymana w jednolitej tonacji stylistycznej; wypowiedź podmiotu utożsa-mionego z poetą wyznacznikami operacji metajęzykowych, choć rzeczywiście zlewa się ze stylizowanym na język dziecinny głosem współrozmówcy Zosi, zawiera w sobie „pamięć sło-wa genezyjskiego” manifestowaną stylem metaforycznym, tylko niezbyt ostentacyjnym, by nie zakłócić kontaktu z dzieckiem; relacje zwrotne: nauczyciel-poeta pomaga dziecku, a dziecko może pomóc nauczycielowi dzięki swojemu talentowi poetyckiemu.
„kształty realne” ewokowane głównie przez styl metonimiczny.
„kształty poetyckie” krystalizowały się, gdy dominował styl metaforyczny.
rozstrzygnięcia lingwistyczne w dziedzinie przyległości służyły stylizacji na wypowiedź dzie-cięcą; a w dziedzinie podobieństwa wyzwalały głównie sensy mistyczne, ujawniała się dzięki nim nadrzędna instancja semantyczna: „poeta-mistyk”.
dydaktyka mistyczna: przekształcenie naiwnego dziecka ze „szkoły salonów” w rewelatora prawd genezyjskich.
konieczne wyzwolenie od świata realnego.
typologia:
dziecko jako potencjalne porte-parole autora (Do Ludwiki Bobrówny, Dziecina Lolka na rzym-skich drogach).
dziecko jako nieświadome porte-parole autora (W pamiętniku Zofii Bobrówny, do autora Skarg Jeremiego).
dziecko jako w pełni świadome porte-parole autora (Do pastereczki…, Patrz nad grotą…).
w pierwszym typie dominacja operacji w dziedzinie przyległości, w trzecim - w dziedzinie po-dobieństwa; drugi typ ma charakter mediacyjny.
4