Poetyka Macieja Kazimierza Sarbiewskiego
Maciej Kazimierz Sarbiewski - jeden z najwybitniejszych poetów nowołacińskich i teoretyków literatury urodził się w 1595 roku w Sarbiewie pod Płońskiem na Mazowszu (zmarł w Warszawie w 1640). Jego mistrzem był Horacy, choć w polu swego widzenia miał także Jana Kochanowskiego, jego polskie i łacińskie utwory. Poeta parafrazował pomysły Horacego (tworzył tzw. parodie czyli - tak rozumiano wówczas to słowo - przeróbki), przejmował jego motywy, naśladował styl. Lecz zarazem szukał własnych dróg, interpretując poezję swego rzymskiego mistrza w duchu chrześcijańskiej moralności (nazywano go chrześcijańskim Horacym) i w zgodzie z konwencją barokową. Unikał jednak wszelkich skrajności, tak częstych w poezji tamtego czasu. Był najbardziej popularnym i najczęściej wydawanym polskim autorem za granicą przed Henrykiem Sienkiewiczem.
Dzieła teoretyczne Sarbiewskiego łączyły się z jego pracą dydaktyczną, z wykładami w kolegiach jezuickich. Ukazały się one - w wersji łacińskiej i polskiej - dopiero w połowie XX wieku w dwóch tomach: Praecepta poetica (Wykłady poetyki) i De perfecta poesi sive Vergilius et Homerus (O poezji doskonałej czyli Wergiliusz i Homer).
Najwcześniej powstał traktat De acuto et arguto [...] sive Seneca et Martialis (O poincie i dowcipie [...] czyli Seneka i Marcjalis; traktat ten wydano w tomie Praefecta poetica). Zajął się w nim Sarbiewski ogólnymi zagadnieniami poetyki i podstawami barokowego konceptyzmu, paradoksem i konceptem (tu też znalazła się jego definicja konceptu: "concors discordia vel discors concordia" - zgodna niezgodność czyli niezgodna zgodność).
W traktacie De perfecta poesi sive Vergilius et Homerus zajął się epopeją, uznawaną wówczas za najdoskonalszy gatunek poetycki, w którym realizowano tematy niezwykłe, wykraczające poza przeciętność. Wyłożył tu nadto reguły wyznaczające poetykę tego gatunku, ale nie pominął też rozważań na temat poezji i poety - stwarzającego niczym Bóg własny świat, różny od potocznej rzeczywistości, poety erudyty, dysponującego rozległą wiedzą, tkwiącego głęboko w tradycjach chrześcijaństwa.
Najogólniejsze założenia i podstawowe tezy swej poetyki sformułował Sarbiewski w rozprawie „De perfecta poesi”.
Poezja doskonała to, według niego, poezja epicka, a dokładniej epopeja, której najwybitniejszymi przykładami były poematy Homera i „Eneida” Wergiliusza. Epopeja przewyższa wartością poetycką twórczość dramatyczną i lirykę. Źródłem jej doskonałości jest obecność fikcji, naśladowania, „obrazów” rzeczy – działań – zdarzeń. Zadaniem poezji jest prezentowanie lepszego świata. Sarbiewski wyklucza z poezji epigram (ze względu na brak probabilistycznej fikcji), zbliżając go jednocześnie do wymowy.
Dla Sarbiewskiego poezja to sztuka zdolna do wytwarzania własnych obiektów. Obiekty te są zróżnicowane, indywidualne, będące jednocześnie zaktualizowaniem ogólnych idei. Zadaniem poety jest tworzenie rzeczywistości doskonałej.
Omawia miejsce poezji wśród innych nauk i sztuk . Jednak główny przedmiot zainteresowania Sarbiewskiego stanowi poezja, inne sztuki przywołuje sporadycznie. Proponuje ogląd dzieła poetyckiego jako obiektu estetycznego. Uważa, że dopiero znajomość innych dziedzin sztuki buduje prawdziwie doskonałe dzieło poetyckie.
Mimesis: Pojęcie mimesis jest fundamentem i ośrodkiem wyłożonej przez Sarbiewskiego teorii twórczości epickiej. Poezja zatem będzie sztuką, która naśladuje byty w materiale słownym nie według tego, jak istnieją, lecz jak powinny istnieć, prawdopodobnie istnieją, istniały lub istnieć będą”. Jest to definicja wyprowadzona z przesłanek Arystotelesowskich i nawiązująca do renesansowej koncepcji poezji. Rzeczy powołane do istnienia przez poetę nie są bytami realnymi, „tylko poeta bowiem ma ten przywilej, że o rzeczach, których nie ma, mówi tak, jakby istniały naprawdę, a nawet twierdzi, że istnieją i wcale przez to nie kłamie”. Fakt nierealności obiektów wytworzonych przez poezję nie umniejsza w niczym ich wartości. Zasadnicze credo Sarbiewskiego brzmi: „poeta, czyli twórca, nie ma za przedmiot rzeczy konkretnie istniejących, ale właśnie ogólne i takie, jakie mogą istnieć wedle ogólnej idei”. A zatem pierwsze stadium procesu tworzenia poetyckiego polegać musi na poznaniu uniwersaliów. Fakt, że kreowana przez poetę rzeczywistość powstawać ma według tych wzorów, sprawia, że istnieje homologia między poetą i Bogiem. Ponieważ poezja zajmuje się tym, co możliwe, a zakres możliwości wyznacza Bóg – wyciąga stąd Sarbiewski wniosek, iż jedynie chrześcijanin może być prawdziwym poetą.
Sposób kreowania bohatera: Proces tworzenia rozpoczyna się od idei, np. wizerunku doskonałego męża. Bohater wg Sarbiewskiego powinien być obdarzony cechami reprezentatywnymi dla większej grupy ludzi, jednak ostatecznie zbliża się do jednostki idealnej.
Alegoryczna teoria prozy: pouczenie jest funkcją, którą spełniać powinien każdy utwór. Może wynikać z zawartości obrazków poetyckich oraz z wtórnych, ukrytych „podtekstach”. Każdy niemal obiekt jest znakiem, odsyła do ukrytego układu semantycznego. W ramach jego teorii alegoria jest środkiem umożliwiającym poznanie odwiecznych prawd. Jest duszą poezji.
Dwie przeciwstawne postawy Sarbiewskiego wobec poezji:
1) postawa kontynuatora tradycji renesansowych, objawia się ona w nacisku, jaki kładzie Sarbiewski na poszukiwanie specyfiki poezji i kreacyjne możliwości sztuki poetyckiej.
2) postawa uczestnika tych działań u schyłku odrodzenia, które wydały jezuickiego "polityka kultury" - Antonia Possevina. Nie zachodzi jednak między nimi stan równowagi. Wewnętrzne sprawy poezji i autonomiczne wartości sztuki poetyckiej stanowią dla Sarbiewskiego tematy pierwszoplanowe i znajdują się w centrum jego uwagi badawczej.