MACIEJ KAZIMIERZ SARBIEWSKI (1595-1640) - „HORACY CHRZEŚCIJAŃSKI”
Poeta uwieńczony.
Liryk.
Uwieńczony przez papieża Urbana VIII laurem poetyckim, 1623.
Wiersze - Lyricorum libri tres (Kolonia 1625) i rozszerzony zbiór Lyricorum libri IV (Leyden 1631) - wielokrotnie przedrukowywane, przepisywane, naśladowane, tłumaczone.
Wykłady o teorii poezji.
Gruntowne wykształcenie - doktorat filozofii i teologii, rozległa erudycja, znajomość poezji.
Pisał po łacinie.
Ideowe zaangażowanie jezuity, należącego do intelektualnej czołówki zakonu.
Szczególna wrażliwość estetyczna.
Odwaga.
Ur. 1595 w Sarbiewie (Mazowsze), w rodzinie szlacheckiej.
Ukończył kolegium jezuickie w Pułtusku.
1612 - wstąpił do zakonu.
Nauka w Akademii Wileńskiej i w Braniewie.
1617-1618 - wykłady retoryki w szkole jezuickim w Połocku.
1620 - pogłębia swą wiedzę teologiczną na Akademii Wileńskiej.
Ad Narviam - wiersz wspomnieniowy - „ów dzień, kiedy po raz pierwszy wziął pióro w nieumiejętną jeszcze rękę poety, skojarzył mu się z kwiecistym krajobrazem doliny Narwi, a więc (…) z Pułtuskiem”
Wiersze okolicznościowe, ozdobne, panegiryczne (np. na cześć Chodkiewicza, Matki Boskiej, o wyprawie Chodkiewicza).
1622 - wyjazd do Rzymu (tam - 3-letni pobyt) - studia teologiczne, kontakty ze środowiskiem intelektualnym, poznawanie Rzymu (z poetą i historykiem Aleksandrem Donatim).
Traktat De acuto et arguto… sive Seneca et Martialis… - przyjęty w Rzymie z zainteresowaniem i aprobatą.
Podjęcie pracy nad encyklopedycznym dziełem Antiquitates Romanae, którego znamy tylko 2 rozdziały.
1623 - kardynał Barberini, erudyta, poeta, zasiadł na tronie papieskim jako Urban VIII. Sarbiewski zachęcony przez zwierzchność zakonną uczcił to piórem (nie tylko on). Napisał o wieku złotym, Aurerum saeculum, jaki z legendarnych Wysp Szczęśliwych przywołany zostaje w czas „dzisiejszy” i do kraju Urbana VIII (własny, dawny pomysł panegiryczny + baśniowa symbolika i kolorystyka).
Porticus honoris - alegoryczne, barokowe wariacje wokół pojęcia bramy triumfalnej. Interpretacja rodowego herbu (pszczoły herbowe Barberiniego).
Ody i epigramaty o tematyce antytureckiej, religijnej, refleksyjnej.
Powołany do współpracy przy reformie brewiarza.
Złoty łańcuch z medalem Urbana VIII, wręczonym przez papieża, gdy w 1625 Sarbiewski żegnał się z Rzymem.
1635 - powołany na dwór króla Władysława IV jako nadwornego kapelana. Obowiązki te męczyły Sarbiewskiego (układanie kazań uznawał za ciężką pracę). Zwolniony z tych obowiązków na kilka dni przed śmiercią (1640).
Okres po powrocie do kraju - opracowywał swoje dzieła teoretyczne w trakcie prowadzonych wykładów, modyfikował własne pojmowanie poezji (tematyka: dylemat pogaństwo - chrześcijaństwo; poezja chrześcijańska i poezja sarmacka, a więc narodowa).
Korespondencja z Łubieńskim.
Pochwała Bugu (Laus Bugi) - odpowiedź na list biskupa: symbolicznie pożegnał rzeki antyku, obiecując zastąpić je polskimi rzekami, symbolami ojczystego kraju.
Próby epickie - np. ambitna, ale nie spełniona epopeja o Lechu (Fragmentum libri undecimi Lechiados).
Wykłady poetyki.
Teoria poezji przedstawiana w formie wykładów.
Analiza poetyk antycznych i nowożytnych (J. C. Scaliger, J. Pontanus).
Traktat De acuto et arguto… sive Seneca et Martialis - omawiany na wykładach w kolegium jezuickim w Połocku (1619-1620) oraz w Rzymie wobec teoretyków poezji i wymowy. Była to poetyka i awangardowy program literacki barkowego konceptyzmu. Nacisk na zdziwienie i niespodziankę jako źródło przeżyć estetycznych (odbicie ogólnych praw geometrii); pogląd - poezja jest syntezą wiedzy. Acutum - sposób naśladowania praw ogólnych w odróżnieniu od zaskoczenia i niespodzianki słownej (argutum), a więc tworzywa, które może być pomocniczym czynnikiem w konstruowaniu pointy, ale może też być tylko igraszką angramatystów.
Traktat o epopei (9 ksiąg) De perfecta poesi, sive Vergilius et Homerus - przedstawiony w wykładach połockich 1626-1627; najobszerniejsza praca; poprzedzona traktatem o elegii De virtibus et vitiis carminis elegiaci, seu Ovidius i traktatem o liryce Characteres lyrici, seu Horiatius et Pindarus (ksiąg 3).
Wysoko wynosi Homera.
Tworzenie poezji porównuje z procesem stworzenia świata, zanim Bóg stworzył człowieka, założył konstrukcje ogólne kosmosu i prawa natury.
W poezji widzi elementy naśladowcze i kreatorskie.
Poeta - musi to być „artifex doctus”, człowiek spełniający najwyższe wymagania, analogicznie do Boga - Twórcy.
Rozróżnienie różnych stopni epiki.
Typizacja opowieści mniej ambitnych, zwyczajnych (communes). Zalecone początkującym twórcom.
Kształcenie sprawności i rzemiosła.
Postulat jedności nauki i sztuki.
Poeta musi być uczonym (gruntowna wiedza, erudycja humanisty, historyka, wiedza z nauk ścisłych, przyrodniczych, a nawet z nauk tajemnych), musi definiować współczesność; musi to być poeta chrześcijański.
Szczegółowe instrukcje warsztatowe.
Szczególnie dużo norm obowiązujących tragedię zastosowanych do sztuki epickiej.
Mistrzowie poezji - Kochanowski, Petrarka, Dante, Marino, Ronsard.
Retoryka, środki stylistyczne.
Wiele normatywnych zaleceń, które były wyrazem przemijającego gustu, i wiele obiektywnych konstatacji z zakresu krytyki poetyckiej.
Liryczne Parodie mistrza klasyków.
Nie powiodły się próby epickie.
Miniatury epickie: turcyki, ody nawiązujące do dziejów polskiego oręża.
Oda Galesi, agricolae Dacici cantus - o zwycięstwie chocimskim Polaków nad armią turecką; bohater utworu - wołoski rolnik, który orząc podchocimskie pole, rozorał pod wieczór kurhan, co przywołało pamięć niedawnej bitwy (1621); Galeus przerywa pracę i w wieczornym krajobrazie lirycznie wspomina to zwycięstwo z nadzieją, że stanie się ono tematem epopei.
Uznawany za równego Horacemu albo ustępującemu tylko Horacemu. Hugo Grotius uważał, że Sarbiewski nie tylko dorównuje Horacemu, lecz niekiedy go przewyższa.
Sarbiewski parafrazował motywy, pomysły, stylistykę Horacego jako artysta zafascynowany wartością starego wzoru.
Busolą postępowania winna być równowaga umysłu (1 z założeń barokowego neostoicyzmu).
Parafraza epody „Beatus ille, qui procul negotiis”, ale realizację ludzkiego marzenia o osobistej niezależności i harmonijnym szczęściu widzi w klasztornej ciszy; interpretacja Horacego w duchu chrześcijańskim; obiegowy obraz grzesznika u stóp Ukrzyżowanego (ale unika makabry i naturalizmu, wprowadza natomiast nastrój kosmicznej grozy); woli ironię niż wymyślanie, woli surowe przestrogi niż zażartość polemiki.
Metaforyczna krytyka mitów szlacheckich.
Nie poddawał się skrajnościom estetyki barokowej.
Czesław Hernas, Barok, PWN Warszawa 1980, s. 225.
2