18c. Olga Osińska
Definicje wybranych krótkich gatunków wierszowanych
Aforyzm - krótkie, błyskotliwe ujęcie myśli o charakterze ogólnym, np. filozoficznym lub moralnym. Najkrótsza istniejąca samodzielnie prozaiczna forma literacka. Za najbardziej uchwytną cechę zewnętrzną aforyzmu uważa się samodzielność i niezależność jego sądów, jest to wywód skończony, niepotrzebujący ani poprzedniego założeni, ani następnego rozwiązania. Za istotną cechę gatunku uważa się również zwięzłość, która żąda od aforysty maksimum treści i słów .Zagęszczenie semantyczne uzyskuje się tu poprzez wykorzystanie wieloznaczności słów, wprowadzenie do tekstu pojęć symbolicznych, stosowanie najrozmaitszych figur retorycznych, głównie paradoksu i antytezy. Sztukę aforyzmu należy zatem traktować jako sztukę języka. W procesie tworzenia aforyzmu wskazuje się dwa zasadnicze momenty, które znajdują następnie swe odzwierciedlenie w strukturze tekstu. Są to: pomysł i wyjaśnienie.
Anakreontyk - utwór literacki sławiący uroki życia (tematyka biesiadna, wesoła, rubaszna), nawiązujący do formy i tematyki liryki Anakreonta - greckiego poety z VI w. p. n. e.
Apoftegmat - (UWAGA: może być też prozatorski);krótka anegdota lub powiedzenie, zręcznie dostosowane do okoliczności.
Epigramat - krótki utwór poetycki, często satyryczny, zakończony dowcipną puentą.Powstał w starożytnej Grecji, pierwotnie jako napis na nagrobku, posągu lub ofierze składanej bogom, stąd jej zwięzłość, oszczędność słów i krótka forma - najczęściej dwuwiersza elegijnego. Ten pierwotny epigramat stał się później samodzielnym utworem poetyckim, zachowując krótkość i zwięzłość oraz wyraźną pointę. Największym jego mistrzem był Kallimach, którego epigramaty były wzorem dla wieku następców. Epigramat musi mieć formę wierszowaną, która wzbogaca daną treść o dodatkową wartość, stabilizuje idee dzieła, całości nadaje ostateczny kształt i broni jej przed deformacjami.
Epitafium - napis nagrobkowy albo krótki utwór poetycki sławiący przymioty zmarłego. Najsłynniejsze jest chyba epitafium Symnidesa z Keos poświęcone Spartanom, którzy padli w bitwie po wąwozem termopilskim.
Figlik - w literaturze staropolskiej krótki utwór żartobliwo-satyryczny o treści obyczajowej; przejściowa, zdeterminowana narodowo forma gatunkowa epigramatu; M. Rej tak nazwał zbiór swoich wierszy zbliżonych do fraszek.
Fraszka - drobny utwór wierszowany, nazwę dla tej formy poetyckiej wprowadził z języka włoskiego Jan Kochanowski, on też ukształtował jej zasadnicze cechy. Jest to specyficzny polski gatunek epigramatyczny. Cechy: 1. układ zdarzeniowo-fabularny o autonomiczności względnej, czyli nastawionej na różne sensy nadbudowane; 2. nakierowanie na pointę, która co prawda wynika z układu zdarzeniowego, ale przy tym ma wszelkie znamiona konstrukcji wykreowanej; 3. uogólnienie myślowe zdolne do oderwania się danego kontekstu, werbalnie sformułowanego lub wyraźnie dającego się sformułować. Pointa we fraszce jest konkretna i energiczna, zbliża się do przysłowia. Fraszka staje się niemal mikrokomedią, występują w niej na przemian partie narracyjne i dialogowe, fabuła rozwija się szybko, lecz z wyraźną gradacją, wersy są często nasycone tworzywem aforystycznym i prowerbialnym. Polska fraszka jest zatem autonomicznąmałą formą wierszowaną odznaczającą się monosytuacyjnym systemem akcyjno-fabularnym.
Haiku - (nazwa: żartobliwy wers); japońska forma poetyckapowstałaz haikai (czyli dłuższego utworu składającego się z kilkunastu do kilku tysięcy wersów ); haiku totrzywersowy, siedemnastosylabowy wiersz, który odpowiada pierwszej strofie rozpoczynającej dłuższe poematy japońskie. Składa się z 17 sylab,które podzielone są na trzy części po 5, 7 i 5 sylab (powiązane znaczeniowo).
Limeryk- pięciowersowa miniaturka liryczna; gatunek nonsensownej, żartobliwej poezji opartej na absurdalnym dowcipie słownym. Układ rymów: aabba (dwa pierwsze wersy i ostatni wers mają też stałą liczbę sylab akcentowanych); w klauzulipierwszego wersu występuje nazwa geograficzna będąca podstawą rymu a. Trzeci i czwarty wers są krótsze od pozostałych. Utwór ten ma określony schemat fabularny (rymowana anegdota): w pierwszym wersie wprowadzony zostaje bohater i miejsce, w którym dzieje się akcja; w drugim wersie następuje zawiązanie akcji, trzeci i czwarty to kulminacja wątku dramatycznego (rozwój akcji), a w piątym następuje zaskakujące zakończenie.
*Madrygał - w poezji włoskiej krótki poemat sielankowy, często o tematyce miłosnej, utrzymany w tonie żartobliwym, z czasem przekształcił się w wierszowaną formę komplementu wyszukanego do granic przesady, nasyconego aluzjami mitologicznymi. W Polsce uprawiany w czasach baroku m.in. przez W. Kochowskiego i J.A. Morsztyna.
Sentencja - myśli dotycząca kwestii moralnych lub z perspektywy filozoficznej ujmująca jakiś problem życiowy, wyrażona w sugestywnie sformułowanym zwięzłym zdaniu .
Triolet - ośmiowersowy utwór o dwóch rymach (ABaAabAB), w którym wers pierwszy powtarza się jako czwarty i siódmy, a drugi jako ósmy.
ŹRÓDŁA: Marek Bernacki, Marta Pawlus, Słownik gatunków literackich,Warszawa 2008
Grzegorz Gazda, Słownik rodzajów i gatunków literackich, Warszawa 2012
Ryszard Handke, Poetyka dzieła literackiego, Warszawa 2008
Janusz Sławiński, Podręczny słownik terminów literackich, Warszawa1994
2.LIRYKA A WIERSZ - ZWIĄZKI I RÓŻNICE
System prozodyjny - zespół czynników brzmieniowych mowy, tworzony przez intonację, akcent i pauzę, służących do akustycznej delimitacji tekstu. Funkcje tego systemu spełniają się w obrębie zdania (wypowiedzenia), a w zależności od tego, który z elementów systemu stanowi dominantę segmentacyjną, rozróżniamy trzy formacje prozodyjne tekstu: prozę, skandowanie i wiersz.
Wiersz - sposób prozodyjnej segmentacji tekstu za pomocą pauzy użytej jako dominanta systemu prozodyjnego. Wtórnie, wiersz to tekstowy efekt takiej aktualizacji systemu prozodyjnego, w której dominantę stanowi pauza, podporządkowująca sobie zarówno intonację, jak i akcent. W wyniku arbitralności użycia pauz jako sposobu segmentacji tekstu, wersy jako jego efekty mogą być mniej lub bardziej prozodyjnie zróżnicowane albo poddawane uporządkowaniu polegającemu na ich upodobnianiu, równowartościowości, czyli ekwiwalencji.
-wiersz to nie tekst, nie mowa, nie wypowiedź, a także nie poezja i nie literatura, lecz struktura prozodyjna tekstu wynikła z jego wierszowej segmentacji;
- przeciwstawia się prozie jako formacja prozodyjna sztuczna, „nienaturalna” ujawnia arbitralny charakter członowania tekstu (niemotywowany semantyką tekstu)
Liryka:
RODZAJ LITERACKI: (wyodrębniony przede wszystkim na podstawie jakości podmiotu literackiego, ujawniającego się w jego stosunku do świata przedstawionego)
- świat przedstawiony stanowi pretekst do wyrażenia przeżyć i odczuć podmiotu mówiącego; świat traci autonomię, ponieważ podmiot organizuje go nie na zasadzie obiektywnie istniejących stosunków czasowo-przestrzennych i logicznych, lecz z uwzględnieniem potrzeby ekspresji własnych subiektywnych doznań i przeżyć;
- utwór liryczny jest charakterystyczny przez to, iż jego istotę stanowi bardzo subiektywny sposób mówienia podmiotu o sobie, o swoim przeżywaniu, rozumieniu i wartościowaniu świata;
- czynnikiem konstytuującym liryczny charakter wypowiedzi jest sposób mówienia i wyrażania przez podmiot liryczny swoich doznań i wzruszeń
Meliczne pochodzenie liryki (od pieśni) stroficzna budowa wierszy umożliwiała eksponowanie różnego rodzaju podobieństw, powtórzeń itp.;
Mówiąc o liryce, najczęściej sięga się do utworów napisanych w formie wierszowanej (powszechne rozumienie liryki wiersz);
Język liryki charakteryzuje się metaforycznością (również w konstrukcji rytmicznej) - organizacja wierszowa utworu narzuca jej dostrzeżenie tylko w stosunkowo krótkim wersie działają napięcia metaforyczne w budowie rytmicznej;
Pauza, podporządkowująca sobie intonację i akcent,sprzyja liryczności(na jej wzmocnienie wpływają też: krótkie wypowiedzenia, mniej złożone konstrukcje składniowe) współistnienie podziału składniowego i wierszowego;
Zbyt rozwinięta rytmizacja wiersza może jednak wpłynąć na zatarcie się związków między wyrazami (niezwykle ważnych dla liryki) może ujednolicać warstwę brzmieniową i znaczeniową
ŹRÓDŁA: Maria Renata Mayenowa, Poetyka Teoretyczna. Zagadnienia języka, 1979
Adam Kulawik, Poetyka. Wstęp do teorii działa literackiego, Kraków 1997